جنگ بدر ، نمود زیباترین نگاه پیامبر (ص) به مردم در جایگاه
مقدمه :
در حقیقت ، هر انسان از آنچنان کرامتی در نزد خداوند برخوردار است 8 که حتی رسولانش را ، با تمام ویژگی های بشری 9 ، از بین آنها 10 و نه از عالم بالا برگزیده ، تا گنج های پنهان عقول انسانی را آشکار 11 و ضمن مشارکت دادن خرد جمعی آنها در تصمیمات خود 12 ، راه بسوی معنویت نهایی جهانی را هموارتر کنند 13 .
و همین نگاه انسانی و بشری خداوند به پیامبر است که او را بهترین الگوی اخلاقی جامعه معرفی می نماید 14 . و الا چهره قدسی و فرا انسانی دادن به او ، نه تنها او را هزاران بار از دسترس مردم در " الگو برداری "دور می نماید که ارزش افزوده ای نیز به ساحت او نخواهد افزود .
چرا که ، همین بشر با امکان " خطا و توبه " ، است که منظور از خلقت خداوندی 15 و مورد مباهات حضرت ربوبی 16بوده است . و هموست که در آخر راه می تواند به چنان مقام رفیعی در بارگاه حضرتش بیابد و در جوار او سکنا گزیند 17 که حتی جبرئیل امین که بالاترین مقام مخلوقات خداوندی را دارا بوده است ، جرات نزدیک شدن به آن جایگاه را به خود نمی دهد 18 .
در همین راستا ست که رسول مکرم اسلام (ص) ، برای آن که چهره قدسی و اسطوره ای فرا انسانی که خیل ناکسان برای او ترسیم کرده بودند را از ذهن مردمان بزداید و راه را برای ارتباط همگان با خود باز نماید ، ندا در می دهد که :
" قل انما انا بشر مثلکم يوحى الي انما الهکم اله واحد فمن کان يرجوا لقاء ربه فليعمل عملا صالحا و لا يشرک بعبادة ربه احدا 19 ."
که من در فضای ابلاغ وحی و پیام معنویت و اخلاق 20 و در یک کلام نگاه توحیدی به کل جهان هستی 21 ، در چنان جایگاه رفیع روحانی و حفاظت الهی قرار دارم 22 که به هیچ روی تخلفی از آن نخواهم داشت ، ولی در حوزه های مربوط به امور سیاسی ، اجتماعی ، فردی و ... ، یک از هزاران مجموعه بشری با همان ویژگی های بشری هستم 23 که خداوند برای رشد فکری و تصمیم صحیح تر ، امر به مشارکت دادن خرد جمعی در تصمیمات من فرموده است ، آنجا که می فرماید :
و شاورهم في الامر فاذا عزمت فتوکل على الله 24 .
یکی از مصادیق بارز این نگاه زیبای پیامبر به جایگاه مردم در رهبری رو به جلوی جامعه ، در جریان جنگ بدر ، آن هم در همان ابتدای تشکیل جامعه مبتنی بر فرهنگ اسلامی ، اتفاق افتاد ، آن جا که ، محل استقرار و آرایش نیروهای نظامی خود را به مشورت آنها ، از محلی که خود در نظر گرفته بود تغییر داد و به صراحت ، به همگان ( در همه اعصار و قرون ) اعلام کرد که تصمیمات سیاسی و اجتماعی من ، لزوما پیام وحی نبوده و بخاطر همین امر ، جهت غنای بیشتر تصمیماتم به مشارکت عقول و خرد جمعی جامعه 25 نیاز دارم .
جنگ بدر و تغییر نظر پیامبر (ص) بخاطر نظر حباب ابن منذر
از آنجا که حرکت زیبای پیامبر (ص) در رابطه با مشاوره عمومی و خصوصا صرف نظر از نظر خود و پذیرش نظر حباب ابن منذر ، موضوع این مقال است ، به اختصار آن را در ادامه خواهیم آورد :
لشكر حضرت رسول (ص) به دستور حضرتش در نقطهاي پست و سرازيري از ناحيه بدر موضع گرفته بود و لشكر قريش در نقطه مرتفعي فرود آمده بودند .
قرآن كريم به اين موضعگيري متقابل اشاره ميكند و ميفرمايد: « اذْ اَنْتُمْ بِالْعُدْوَةِ الدُّنْيا وَ هُمْ بِالْعُدْوَةِ الْقُصْوي »27 ؛ « به ياد آريد آن هنگامي را كه شما در طرف پايين ( بدر ) و آنها در جاي بلندي موضع گرفته بودند . »
حباب بن منذر ، نزد پيامبر (ص) آمد و عرضه داشت :
يا رسول الله ! آيا به فرمان خداوند اين نقطه را انتخاب كردهاي ؟ و وحی بوده است ؟ - كه ما بدون چون و چرا از آن اطاعت كنيم - يا اينكه طبق تشخیص شخصي خود اين ناحيه را براي نبرد ، مناسب تشخيص دادهاي ؟
&& رسول خدا (ص) پاسخ داد :
از طرف خداوند دستور خاصي به من نرسيده است .
حباب گفت :
به نظر من ما بايد لشكر را به كنار آبي ببريم كه در نزديكي دشمن است ، سپس در كنار آن حوضي بسازيم كه براي خود و چهارپايانمان هميشه به آب دست رسي داشته باشيم .
&& پيامبر اكرم (ص) فرمود :
نظر خوبي است .
سپس به لشكر دستور حركت داد . آنان در نزديكي دشمن و در كنار آب فرود آمدند و در آنجا حوضي ساختند و آن را پر از آب كردند .
اين طرح حباب بن منذر كه مورد پسند پيامبر (ص) بود سركردگان كفار را خوش نيامد و آنان نقشه ويراني حوض را در سر پروراندند . اسود مخزومي يكي از جنگجويان قريش كه مردي خشن ، تندخو و لجباز بود با مشاهده حوض آبي كه لشكر اسلام ساخته بود ، با خود عهد كرد كه : يا حوض را ويران كند يا از آن بنوشد و يا كشته شود . با همين انديشه به سوي حوض حمله بر د. سردار رشيد اسلام ، حضرت حمزه كه پاسداري از حوض را به عهده داشت از نزديك شدن اسود مخزومي به آب جلوگيري كرد و در يك مبارزه قهرمانانه فرد مهاجم را هلاك نمود .
البته ، پيامبر (ص) و ياران آن حضرت كسي را از نزديك شدن به آب براي رفع تشنگي مانع نميشدند ، اما اسود مخزومي كه به قصد ضربه به لشكر اسلام و تخريب حوض به آن نزديك شده بود ، قرباني هوسراني و جهالت خود شد . او قصد آب خوردن نداشت ، بلكه ميخواست ضرب شستي به مسلمانان نشان دهد . اين حادثه به آغاز جنگ سرعت بخشيد و در تحريك لشكر قريش نقش فوق العادهاي داشت.28
مطلب تکمیلی :
امّا در موضوعات مربوط به كار و زندگى ، اگر جنبه فردى داشت و در عين حال يك امر مباح و مشروع بود ، افراد ، استقلال رأى و آزادى عمل داشتند و كسى حقّ مداخله در كارهاى خصوصى ديگرى را نداشت .
و هر گاه مربوط به جامعه بود حقّ اظهار رأى را براى همه محفوظ می دانست و با اين كه فكر سيّال و هوش سرشاری در تشخيص مصالح امور داشت ، هرگز به تحكّم و استبدادِ رأى رفتار نمی كرد و به افكار مردم بى اعتنايى نمی نمود.
نظر مشورتى ديگران رامورد مطالعه و توجّه قرار می داد و دستور قرآن مجيد را عملا تأييد نموده و می خواست مسلمين اين سنّت را نصب العين خود قرار دهند .
پیامبر (ص) در جنگ بدر در سه مرحله ، اصحاب خود را به مشاوره دعوت نموده و نظر آنها را جویا شد :
اوّل : درباره اين كه اصحاب با قريش بجنگند و يا آنها را به حال خود ترك كرده و به مدينه مراجعت كنند .
همگى جنگ را ترجيح دادند و آن حضرت تصويب فرمود 30 .
دوم : محّل اردوگاه را به معرض مشورت گذارد كه نظر حباب بن منذر مورد تأييد واقع شد .
سوم : در خصوص اين كه با امراى جنگ چه رفتارى شود به شور پرداخت 31 .
بعضى كشتن آنها را ترجيح دادند و برخى تصويب نمودند آنها را در مقابل فديه آزاد نمايند و رسول اكرم ( ص )با گروه دوم موافقت كرد .
نتیجه :
اين که پيامبر (ص) پيرامون کاري ، از ياران خود نظر خواهي مي کند و آنان را به مناقشه فرا مي خواند که به طرحي جايگزين فکر کنند ، آنان را به انديشه ورزي تمرين مي دهد و رهبران پس از خود را رهنمون مي شود که پيرامون تصميم هاي خود به نظرات مردم گوش دهند .
و اين باعث می شود که " نظر " از استحکام لازم برخوردار شود و ارتباط بين رهبري و مردم عميق تر گردد . چرا که در عين حفظ جايگاه رهبري ، مسئوليت مشترکي در تصميم سازي و اجرا به وجود مي آيد .
پي نوشت ها :
1- انی جاعل فی الارض خلیفه . سوره بقره – آیه 30
2- تخلقوا باخلاق الله- بحارالانوار- ج 58- ص 129- ماه رمضان از زبان آيت الله جوادي آملي
3- فی مقعد صدق عند ملیک مقتدر - قمر – آیه 55
4- فبعث فيهم رسله ، و واتر اليهم انبياءه – نهج البلاغه – خطبه 1
5- و اذ اخذ ربک من بني ادم من ظهورهم ذريتهم و اشهدهم على انفسهم ا لست بربکم قالوا بلى شهدنا ان تقولوا يوم القيامة انا کنا عن هذا غافلين – سوره اعراف – آیه 172
" و (به خاطر بياور) زمانى را که پروردگارت از پشت و صلب فرزندان آدم ، ذريه آنها را برگرفت ؛ و آنها را گواه بر خويشتن ساخت ؛ (و فرمود : ) « آيا من پروردگار شما نيستم؟ » گفتند: « آرى ، گواهى مىدهيم! » ( چنين کرد مبادا ) روز رستاخيز بگوييد: « ما از اين ، غافل بوديم ؛ ( و از پيمان فطرى توحيد بىخبر مانديم) » ! "
• واصطفي سبحانه من ولده انبياء .... ليستادوهم ميثاق فطرته – نهج البلاغه – خطبه 1
" خداوند سبحان از ميان فرزندان آدم ، پيامبرانى برگزيد .... تا از مردم بخواهند که آن عهد را که خلقتشان بر آن سرشته شده ، به جاى آرند ."
6- سوره تین – آیه 5
7- آنجا که خداوند هشدار می دهد : این تذهبون - سوره تکویر – آیه 26
8- و لقد کرمنا بني ادم – سوره اسرا – آیه 70
9- قالت لهم رسلهم ان نحن الا بشر مثلکم – سوره ابراهیم – آیه 11
10- ان الله اصطفی ادم و نوحا و... علی العالمین . سوره ال عمران – آیه 33
11- و اصطفي سبحانه من ولده انبياء ..... يثيروا لهم دفائن العقول – نهج البلاغه – خطبه 1
" خداوند سبحان از ميان فرزندان آدم ، پيامبرانى برگزيد ....تا خردهاشان را که در پرده غفلت ، مستور گشته برانگيزند ."
12- من شاور الرجال شاركها فى عقولهم - نهج البلاغه – حکمت 161
13- انی بعثت لاتمم مکارم الاخلاق – سفینة البحار، (ماده خلق). رسول اکرم (ص)
14- لقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه – سوره احزاب - آیه 21
15- و اذ قال ربک للملائکة اني جاعل في الارض خليفة قالوا ا تجعل فيها من يفسد فيها و يسفک الدماء و نحن نسبح بحمدک و نقدس لک قال اني اعلم ما لا تعلمون – سوره بقره – آیه 30
16- فتبارک الله احسن الخالقین – سوره مومنون ، آیه 14
17- فی مقعد صدق عند ملیک مقتدر – سوره قمر – آیه 55
18- در سفر معراج ، در آخرین مرحله صعود ، جبرئیل از همراهی پیامبر (ص) باز ایستاد و در جواب پیامبر که علت را پرسیده بود گفت : لو دنوت انمله لاحترقت – اگر به اندازه بند انگشتی جلوتر آیم ، هستی ام خواهد سوخت – بحارالانوار ج 18، ص 382 ، باب اثبات المعراج ، ح 85
19- سوره کهف – آیه 110 – بگو : « من فقط بشرى هستم مثل شما ؛ (امتيازم اين است که) به من وحى مىشود که تنها معبودتان معبود يگانه است ؛ پس هر که به لقاى پروردگارش اميد دارد ، بايد کارى شايسته انجام دهد ، و هيچ کس را در عبادت پروردگارش شريک نکند !
20- انی بعثت لاتمم مکارم الاخلاق – سفینة البحار، (ماده خلق). رسول اکرم (ص)
21- استاد محمد مجتهد شبستری : ... خلاصه همه مطالب گذشته این است که در قرائت نبوی قرآن از جهان ، تمامی پدیدههای طبیعی و چگونگی رقم خوردن سرنوشت و سرانجام انسان و تاریخ اقوام ، افعال یک فاعل (خدا) دیده میشوند که آن فاعل ، خود از میانه غایب است ولی افعال او به مثابه آیات ، او را نشان میدهند – مقاله " قرائت نبوی از جهان – 1 "
22- و ما ارسلنا من قبلک من رسول و لا نبي الا اذا تمنى القى الشيطان في امنيته فينسخ الله ما يلقي الشيطان ثم يحکم الله اياته و الله عليم حکيم - ليجعل ما يلقي الشيطان فتنة للذين في قلوبهم مرض و القاسية قلوبهم و ان الظالمين لفي شقاق بعيد – سوره حج – آیه های 52 و 53
" هيچ پيامبرى را پيش از تو نفرستاديم مگر اينکه هرگاه آرزو مىکرد (و طرحى براى پيشبرد اهداف الهى خود مىريخت) ، شيطان القائاتى در آن مىکرد ؛ امّا خداوند القائات شيطان را از ميان مىبرد ، سپس آيات خود را استحکام مىبخشيد ؛ و خداوند عليم و حکيم است . - هدف اين بود که خداوند القاى شيطان را آزمونى قرار دهد براى آنها که در دلهايشان بيمارى است ، و آنها که سنگدلند ؛ و ظالمان در عداوت شديد دور از حقّ قرار گرفتهاند ! "
23- قل لا اقول لکم عندي خزائن الله و لا اعلم الغيب و لا اقول لکم اني ملک ان اتبع الا ما يوحى الي قل هل يستوي الاعمى و البصير ا فلا تتفکرون – سوره انعام – آیه 50
" ( ای پیامبر ) بگو : « من نمىگويم خزاين خدا نزد من است ؛ و من، از غيب آگاه نيستم ! و به شما نمىگويم من فرشتهام؛ تنها از آنچه به من وحى مىشود پيروى مىکنم. » بگو: « آيا نابينا و بينا مساويند ؟! پس چرا نمىانديشيد ؟ !» "
24- سوره آل عمران – آیه 159
25- کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته – بحارالانوار ، ج 72 ، ص 38 ؛
26- سيره ابن هشام ، ج 2 ، ص 278 .
27- سوره انفال – آیه 42
28- سيره ابن هشام ، ج 2 ، ص 272 و 276.
29- و من لم يحکم بما انزل الله فاولئک هم الکافرون - سوره مائده – آیه 44 ( و آنها که به احکامى که خدا نازل کرده حکم نمىکنند ، کافرند . )
30- تاریخ طبری ج1 ص 140 و 189 ( اشیروا على ایها الناس – نظر و رای خود را به من بگوئید . )
31- سیوطی، جلال الدین؛ در المنثور، قم، مکتبة مرعشی نجفی، 1404ق، ج3، ص 202..
ارسال مقاله توسط کاربر محترم سايت : m_salehy
