رصد حرکت رجوعی گره های مدار ماه
نویسنده: امید وهابی املشی
ترجمه وبازنویسی: امید وهابی املشی و شروین بهجو
ترجمه وبازنویسی: امید وهابی املشی و شروین بهجو
ماه را تقریباً هر شب در آسمان می بینیم. آن قدر بزرگ است که برای دیدنش به تلسکوپ نیازی نداریم واین موهبتی بزرگ برای منجمان آماتور بی ابزار به شمار می رود. ولی شاید به همین سبب، که این جرم آسمانی این قدر راحت و بی دردسر مشاهده می شود، چندان ارزشی برایش قائل نمی شویم. اگر کمی حوصله داشته باشید می بینید که با رصد مداوم ماه و تعیین مسیر آن چقدر نجوم یاد می گیرید. رصد ماه از برنامه های پیچیده ی نجومی است.
مدار ماه به دور زمین دستخوش تغییراتی می شود که ناشی از تغییرات زمین وخورشید است. در واقع، ماه هم به دور زمین درگردش است وهم همراه با زمین به دور خورشید. سرعت زمین درحین گردش به دور خورشید تغییر می کند وعلاوه بر آن فاصله ی زمین نیز از خورشید کم وزیاد می شود. به همین سبب میزان نیروی گرانشی که بین سه جرم زمین، ماه و خورشید وجود دارد. تغییرمی کند. وقتی که ماه بین زمین وخورشید است میدان گرانشی خورشید برای آن قوی تر عمل می کند و وقتی که پشت زمین قرار می گیرد، تأثیر میدان گرانشی خورشید برآن کمتر می شود. این اختلالات تأثیرات عمده ای بر مدار ماه می گذارند. یکی ازآثار این تغییرات، حرکت رجوعی گره های مدارماه است.
اگر مدار ماه را در آسمان ترسیم کنید، می بینید که دایره البروج را در دو نقطه قطع می کند. این نقاط را گره های مدار ماه می گویند. در متون قدیم نجومی به این نقاط «جوزهر» گفته می شد. یکی ازاین نقاط، که ماه پس از گذشتن از آن به شمال منطقه البروج می رسد، «رأس» ونقطه ی مقابلش را «ذنب» می نامند. خطی که این دو گره، یعنی رأس وذنب، را به هم وصل می کند براثر اختلالاتی که گفتیم، تغییر مکان می دهد. تغییر مکان این خطر چنین است که در مدت 61/18 سال، یک بار دایره البروج را (موافق با حرکت عقربه های ساعت) دور می زند. دراین مقاله می خواهیم روشی برای رصد تغییر مکان گره های ماه ارایه دهیم. اگر رصد را به مدت سه چهار ماه انجام دهید، تازه خواهید فهمید که چقدر درباره ی حرکت مداری ماه مطلب یاد گرفته اید.
برای این کار باید وسیله ی ساده ای بسازیم به نام «تیرک صلیبی». از این وسیله درقدیم هم برای اندازه گیری زوایا استفاده می شد. تیرک صلیبی، یک خط کش اندازه گیری است که قطعه ی کوچک خط کش مانند دیگری روی آن، منتها عمود بر خط کش اصلی، حرکت می کند. برای اندازه گیری فاصله ی زاویه ای بین دونقطه ی Aو B ، خط کش اصلی را در مقابل چشم می گیرید. و قطعه ی دوم را چنان جلو و عقب می برید که دو انتهای این قطعه منطبق بر نقاط Aو B باشد. مثلاً وقتی که می خواهید فاصله ی ماه را از ستاره ی Aاندازه بگیرید یک سر قطعه ی متحرک باید منطبق برمرکز ماه باشد ویک سرش منطبق بر ستاره ی A، دراین هنگام، باید ببینید که لبه ی قطعه ی متحرک روی کدام عدد خط کش قرار گرفته است. این عدد را یادداشت می کنید. ولی برای تبدیل این عدد به فاصله ی زاویه ای باید از فرمول زیراستفاده کنید:
باید دقت کنید که هر سه دایره ای که ترسیم می کنید دریک نقطه یکدیگر را قطع کنند.
حالا برای این که اطلاعات را روی نقشه پیاده کنید باید نسبت ها را رعایت کنید. مثلاً درنقشه ای ، 180 درجه در 20 سانتی متر رسم شده وفاصله ی ماه وستاره، 30 درجه است . می خواهیم دوایر را رسم کنیم. این 30 درجه را روی این نقشه باید چند سانتی متر درنظر بگیریم؟ تناسب می بندیم:
حالا که روش اندازه گیری وتعیین مکان ماه را یاد گرفتید، رصد را به مدت 12 هفته ادامه دهید. هرشبی که امکان رصد وجود داشت تیرک صلیبی، ویک قلم وکاغذ بردارید واندازه گیری ها را یادداشت کنید. هر چه تعداد رصدها بیشتر باشد، مدار رسم شده دقیق تر خواهد بود. اگر دایره ها یکدیگر را قطع نکنند، حاکی ازآن است که اندازه گیری ها دقیق نیستند. بعد از آن که در رصد ماهرشدید، هر مورد رصد بیشتر از 20 دقیقه طول نمی کشد.
مکان های ماه را به دقت روی نقشه علامت بزنید. بعد از 12 هفته، این نقاط را به هم متصل کنید. منحنی ای به دست می آید که دایره البروج یکی از گره های مدار ماه است.
دراین برنامه رصدی، علاوه براین که موفق به رصد و اندازه گیری یکی از پدیده های مهم مربوط به مدار ماه می شوید، مجبورید که آسمان، به ویژه منطقه البروج، را مثل کف دست بشناسید. قدیمی ترین سند به جا مانده از اندازه گیری این تغییر در موضوع گره های ماه از کلدانیان به جا مانده است. منجمان این تمدن قدیم، مدت گردش گره ها را 18 سال و 11 روز به دست آورده بودند.
منبع:نشریه نجوم، شماره 198.
مدار ماه به دور زمین دستخوش تغییراتی می شود که ناشی از تغییرات زمین وخورشید است. در واقع، ماه هم به دور زمین درگردش است وهم همراه با زمین به دور خورشید. سرعت زمین درحین گردش به دور خورشید تغییر می کند وعلاوه بر آن فاصله ی زمین نیز از خورشید کم وزیاد می شود. به همین سبب میزان نیروی گرانشی که بین سه جرم زمین، ماه و خورشید وجود دارد. تغییرمی کند. وقتی که ماه بین زمین وخورشید است میدان گرانشی خورشید برای آن قوی تر عمل می کند و وقتی که پشت زمین قرار می گیرد، تأثیر میدان گرانشی خورشید برآن کمتر می شود. این اختلالات تأثیرات عمده ای بر مدار ماه می گذارند. یکی ازآثار این تغییرات، حرکت رجوعی گره های مدارماه است.
اگر مدار ماه را در آسمان ترسیم کنید، می بینید که دایره البروج را در دو نقطه قطع می کند. این نقاط را گره های مدار ماه می گویند. در متون قدیم نجومی به این نقاط «جوزهر» گفته می شد. یکی ازاین نقاط، که ماه پس از گذشتن از آن به شمال منطقه البروج می رسد، «رأس» ونقطه ی مقابلش را «ذنب» می نامند. خطی که این دو گره، یعنی رأس وذنب، را به هم وصل می کند براثر اختلالاتی که گفتیم، تغییر مکان می دهد. تغییر مکان این خطر چنین است که در مدت 61/18 سال، یک بار دایره البروج را (موافق با حرکت عقربه های ساعت) دور می زند. دراین مقاله می خواهیم روشی برای رصد تغییر مکان گره های ماه ارایه دهیم. اگر رصد را به مدت سه چهار ماه انجام دهید، تازه خواهید فهمید که چقدر درباره ی حرکت مداری ماه مطلب یاد گرفته اید.
برای این کار باید وسیله ی ساده ای بسازیم به نام «تیرک صلیبی». از این وسیله درقدیم هم برای اندازه گیری زوایا استفاده می شد. تیرک صلیبی، یک خط کش اندازه گیری است که قطعه ی کوچک خط کش مانند دیگری روی آن، منتها عمود بر خط کش اصلی، حرکت می کند. برای اندازه گیری فاصله ی زاویه ای بین دونقطه ی Aو B ، خط کش اصلی را در مقابل چشم می گیرید. و قطعه ی دوم را چنان جلو و عقب می برید که دو انتهای این قطعه منطبق بر نقاط Aو B باشد. مثلاً وقتی که می خواهید فاصله ی ماه را از ستاره ی Aاندازه بگیرید یک سر قطعه ی متحرک باید منطبق برمرکز ماه باشد ویک سرش منطبق بر ستاره ی A، دراین هنگام، باید ببینید که لبه ی قطعه ی متحرک روی کدام عدد خط کش قرار گرفته است. این عدد را یادداشت می کنید. ولی برای تبدیل این عدد به فاصله ی زاویه ای باید از فرمول زیراستفاده کنید:
باید دقت کنید که هر سه دایره ای که ترسیم می کنید دریک نقطه یکدیگر را قطع کنند.
حالا برای این که اطلاعات را روی نقشه پیاده کنید باید نسبت ها را رعایت کنید. مثلاً درنقشه ای ، 180 درجه در 20 سانتی متر رسم شده وفاصله ی ماه وستاره، 30 درجه است . می خواهیم دوایر را رسم کنیم. این 30 درجه را روی این نقشه باید چند سانتی متر درنظر بگیریم؟ تناسب می بندیم:
حالا که روش اندازه گیری وتعیین مکان ماه را یاد گرفتید، رصد را به مدت 12 هفته ادامه دهید. هرشبی که امکان رصد وجود داشت تیرک صلیبی، ویک قلم وکاغذ بردارید واندازه گیری ها را یادداشت کنید. هر چه تعداد رصدها بیشتر باشد، مدار رسم شده دقیق تر خواهد بود. اگر دایره ها یکدیگر را قطع نکنند، حاکی ازآن است که اندازه گیری ها دقیق نیستند. بعد از آن که در رصد ماهرشدید، هر مورد رصد بیشتر از 20 دقیقه طول نمی کشد.
مکان های ماه را به دقت روی نقشه علامت بزنید. بعد از 12 هفته، این نقاط را به هم متصل کنید. منحنی ای به دست می آید که دایره البروج یکی از گره های مدار ماه است.
دراین برنامه رصدی، علاوه براین که موفق به رصد و اندازه گیری یکی از پدیده های مهم مربوط به مدار ماه می شوید، مجبورید که آسمان، به ویژه منطقه البروج، را مثل کف دست بشناسید. قدیمی ترین سند به جا مانده از اندازه گیری این تغییر در موضوع گره های ماه از کلدانیان به جا مانده است. منجمان این تمدن قدیم، مدت گردش گره ها را 18 سال و 11 روز به دست آورده بودند.
منبع:نشریه نجوم، شماره 198.
/ج
