عملکرد آهن
اساساً آهن به جهت شرکت در ساختمان گلبول هاي قرمز، از عناصر اصي مورد نياز بدن است. گلبول هاي قرمز، اکسيژن را در بدن حمل مي کنند. پروتئين اصلي گلبول قرمز که اکسيژن به آن متصل مي شود، هموگلوبين ناميده مي شود. در واقع هموگلوبين ماده شيميايي غني از آهن است. معمولاً در افراد سالم حدود 65 درصد آهن بدن به طور متصل با هموگلوبين مي باشد. آهن همچنين براي بسياري از سلول هاي ديگر مورد نياز است، به خصوص سلول هاي ماهيچه اي که نوع ديگر پروتئين متصل به اکسيژن به نام ميوگلوبين را دارا هستند. حدود 4 درصد آهن بدن به صورت متصل با ميوگلوبين مي باشد.
فرم ذخيره آهن، فريتين نام دارد که حدود 30 درصد کل آهن را تشکيل مي دهد و آهن را در کبد، مغز استخوان و نخاع ذخيره مي کند. درصد بسيار کمي از آهن بدن نيز به نام ترانسفرين وجود دارد که وظيفه انتقال آهن را در خون و ساختمان آنزيم هاي سلولي به عهده دارد. آهن آزاد بسيار فعال است و واکنش هايي که به وسيله راديکال آزاد انجام مي گيرد را سرعت مي بخشد و بنابراين به صورت آزاد در مايعات بدن وجود ندارد.
کمبود آهن موجب کم خوني و ناتواني در انتقال اکسيژن در بدن شده و نشانه هايي که ناشي از کمبود اکسيژن است( نظير خستگي مزمن و پوست رنگ پريده) ظاهر مي شود.
براي تعيين ميزان آهن سرم و نهايتاً تشخيص کم خوني و نوع آن آزمايشات متعددي انجام مي گيرد که به طور خلاصه در ذيل به آن اشاره شده است:
تست آهن سرم:
در اين تست، آهن در گردش بدن که به صورت ترانسفرين موجود است، اندازه گيري مي شود و در واقع منعکس کننده کل آهن بدن است. اين تست ميزان سطح آهن را در همان مقطع زماني خاص نشان مي دهد و براي تعيين کمبود آهن مزمن يا ساير مشکلات مرتبط خيلي مفيد نيست، چون متأثر از زمان، رژيم غذايي، بيماري هايي نظير هپاتيت و سيکل ماهانه مي شود، اما به هر حال هنگامي که اين تست به همراه ساير آزمايشات به طور موازي انجام شود، اطلاعات مفيدي به دست مي دهد.
تست فريتين:
فريتين نشان دهنده ذخاير آهن بدن است. فريتين پروتئين کليدي است که آهن را در مناطق خاص نظير کبد و مغز استخوان( محل گلبول سازي) ذخيره مي کند. اگر آهن رژيم غذايي کم شود يا مشکلات سوء جذب حاصل شود يا اينکه فردي سيکل ماهانه سنگين داشته باشد اولين محل تخليه آهن، در فريتين رخ مي دهد. به اين معني که افت سطح آهن فريتين قبل از تخليه آهن سرم مشاهده مي شود و متأسفانه اين کاهش هيچ نشانه واضح و آشکاري به همراه ندارد. براي دريافت مکمل آهن بهتر است ميزان ذخيره فريتين در آزمايشات تعيين شود، زيرا بعضي اوقات با دريافت مکمل احساس بدي به فرد دست مي دهد و اين نشان دهنده زياد بودن ميزان مکمل است. دريافت يا جذب زياد آهن نيز که به هموکروماتوز معروف است، با اندازه گيري ذخيره فريتين مشخص مي شود، چون در اثر دريافت آهن اضافي نيز اولين محل تجمع آن به صورت فريتين است.
نشانه هاي کم خوني فقر آهن به ندرت قبل از کاهش هموگلوبين به زير 10 ظاهر مي شوند، اما همزمان با تخليه ذخاير آهن( فريتين) علاوه بر نشانه هاي معمول( خستگي مزمن، بي حالي، ضعف، سردرد، سرگيجه)، ساير نشانه ها نظير کوتاهي تنفس، وزوز گوش ها، تحريک پذيري و به دنبال شدت آن، درد قفسه سينه، درد پا، شوک و حتي اختلال در کار قلب رخ مي دهد. در بچه ها اختلال يادگيري ممکن است مشاهده شود.
TIBC:
اين تست ميزان ترانسفرين موجود در خون را اندازه گيري مي کند. ترانسفرين يک پروتئين موجود در خون است که آهن را از محلي که از غذا جذب مي شود( يعني روده) دريافت کرده و در خون حمل نموده و به جايي که سلول ها آن را مصرف مي کنند، منتقل مي کند. هنگامي که ذخاير آهن پايين است، بدن ترانسفرين بيشتري مي سازد، چون سعي دارد آهن بيشتري را تا حد امکان از روده جذب نمايد. به طور متوسط يک سوم ترانسفرين بدن، براي حمل و نقل آهن به کار مي رود. اين بدان معني است که سرم خون افراد سالم داراي يک ظرفيت اضافي براي باند شدن با آهن مي باشد که UIBC( ظرفيت باند شده آهن غيراشباع) ناميده مي شود. در واقع ميزان TIBC مساوي است با : آهن سرم+ TIBC=UIBC
هرکدام از اين سه مورد به تنهايي ارزش تشخيصي کمتري دارند، اما اگر در آزمايشات به طور موازي انجام گيرند، اطلاعات تشخيصي مفيدي را در خصوص کم خوني به دست مي دهند.
هموگلوبين:
در واقع هموگلوبين، پروتئين حامل اکسيژن در خون است. در تست هموگلوبين سرم، سطح هموگلوبين کل خون اندازه گيري مي شود که نشانه خوبي از توانايي خون براي تحويل اکسيژن به بافت ها و ارگان ها و انتقال مواد دفعي( CO2) به شش ها است. هنگامي که مشکوک به آنمي هستيم اين تست انجام مي شود. اگر هموگلوبين شما پايين باشد، شما ممکن است دچار کم خوني باشيد، شرايطي که بدن شما اکسيژن کافي نمي گيرد و خستگي و ضعف بر شما غالب مي شود. هموگلوبين وقتي به کمتر از نرمال مي رسد که يا تخريب گلبول قرمز زياد شود يا خونريزي رخ داده باشد يا اينکه توليد گلبول قرمز به کمتر از نرمال برسد. اگر يک فرد سالم باشد، نشانه هاي کم خوني معمولاً وقتي هموگلوبين به زير 10mg/dl برسد ظاهر مي شوند.
هماتو کريت:
درصد گلبول هاي قرمز را در کل حجم خون اندازه گيري مي کند. در واقع هماتو کريت سهم خوني است که از گلبول قرمز ساخته شده است و ميزان آن به صورت درصد بيان مي شود.
به عنوان مثال هماتو کريت 40 درصد به اين معني است که در 100 ميلي ليتر خون، 40 ميلي ليتر گلبول قرمز وجود دارد. هنگامي که حجم پلاسما کاهش يابد( در کم آبي) يا تعداد گلبول قرمز افزايش پيدا کند، هماتو کريت افزايش مي يابد، اما وقتي هماتو کريت به زير نرمال برسد نشانه کم خوني است. هماتو کريت نشان دهنده هم تعداد گلبول قرمز و هم حجم آن است. يعني اگر حجم گلبول قرمز کم شود، هماتو کريت نيز کاهش مي يابد.
متوسط حجم پلاکت( MPV):
در واقع سايز پلاکت ها را نشان مي دهد. پلاکت هاي جديد هميشه بزرگ تر هستند و افزايش حجم پلاکت هنگامي رخ مي دهد که تعداد پلاکت هاي توليد شده رو به افزايش باشد. MPV اطلاعاتي راجع به توليد پلاکت در مغز استخوان به پزشک مي دهد.
جزء آزمايشات CBC است. در واقع CBC تعيين مي کند که آيا گلبول هاي قرمز کافي هستند و يا شکل نرمال دارند يا خير؟ از نظر ظاهرشناسي، کمبود آهن، ويتامين B12 و فولات تغيير شکل متفاوتي را در شکل گلبول قرمز حاصل مي کنند. اگر تعداد گلبول هاي قرمز ناکافي باشد گفته مي شود فرد آنميک است، اما براي تعيين نوع کم خوني حتماً شکل گلبول قرمز بايد مورد بررسي قرار گيرد. ساير آزمايشات مربوط به CBC که در تعيين حجم گلبول قرمز به کار مي روند، عبارتند از:
MCV( متوسط حجم گلبولي):
در اين بررسي سايز متوسط گلبول قرمز تعيين مي شود. وقتي گلبول قرمز بزرگ تر از نرمال است MVC بيشتر است و به آن کم خوني ماکروسيتيک گفته مي شود که به عنوان مثال در کم خوني ناشي از کمبود B12 مشاهده مي شود، اما هنگامي که گلبول هاي قرمز کوچک تر از نرمال باشند ( ميکروسيتيک)، کم خوني فقر آهن يا تالاسمي ممکن است وجود داشته باشد.
MCH( متوسط هموگلوبين گلبولي):
MCH، محاسبه مقدار متوسط هموگلوبين درون گلبول قرمز است. در کم خوني ماکروسيتيک گلبول ها بزرگ تر بوده و MCH افزايش مي يابد، در حالي که در کم خوني آهن MCH کاهش مي يابد.
MCHC:
محاسبه غلظت متوسط هموگلوبين داخل گلبول قرمز است. وقتي هموگلوبين به صورت غيرطبيعي در گلبول قرمز رقيق شود، گلبول قرمز کم رنگ تر( هيپوکروميک) از حد نرمال است که در کم خوني فقر آهن و تالاسمي مشاهده مي شود. افزايش MCHC هنگامي رخ مي دهد که هموگلوبين به صورت غيرطبيعي داخل گلبول قرمز تغليظ شود، مثلاً در سوختگي ها.
منبع:دنياي تغذيه، شماره 101.
