راهنماي زيارت، پياده‌روي و خريد در بازار و بافت تاريخي قم
ناديده‌هاي قم بسيار است، اين شهر حتي براي خيلي از قمي‌هايي كه سال‌هاست در آن روزگار سپري مي‌كنند، شهر ناشناخته‌اي است. با اينكه تغييرات شهري جديد تناسبات شهر قديم را به هم ريخته‌اند و نشانه‌هاي ذوق و سليقه ساكنان قديمي شهر را يكي‌يكي محو مي‌كنند اما همچنان قم ديدني‌هاي زيادي دارد. تيمچه محجوب بازار كه نشانه شعور و سليقه بالاي سازندگانش است، مسجد مسن اما مقاوم و پابرجاي جامع كه با تمام سادگي‌اش دلرباست و خانه مفصل و برجسته زند كه نمونه‌اي است از خانه‌هايي به سبك و سياق سكونتگاه‌هاي قاجاري قم. حتي بعيد مي‌دانم همان حرم پرطرفدار حضرت معصومه (س) را هم كامل و دقيق ديده باشيد. پس اين بار به هر قصد و غرضي كه به قم آمديد پيشنهاد ما را امتحان كنيد؛ پيشنهادي كه اگر چه سه مقبره ديدني باغ گنبد سبز، خانه معتبر يزدان پناه و مقابر پر نقش و نگار امامزادگان قم را كم دارد اما مسير خوبي است براي ديدن بخش عمده‌اي از نديده‌هاي شهر.
پيربناهاي شهر
مبدا حركتمان يكي از مسن‌ترين بناهاي شهر است. سراغ مسجدي كه درباره سن و سالش حرف و حديث‌هاي زيادي مطرح شده را بايد در خيابان آذر (طالقاني) بگيريد. بيشتر از اسم اين خيابان چيزي احتياج نداريد چون آن حوالي همه چيز نام مسجد جامع دارد. با يافتن گنبد آجري مسجد، شما در قلب بافت تاريخي شهر قرار گرفته‌ايد. پا به حياط مسجد جامعي مي‌گذاريد كه بخش عمده‌اش در قرن ششم برپا شده است. «بخش عمده‌اش» يعني همان عرقچين آجري كه سوار بر گنبد خانه مربع شكل است به علاوه ايواني كه حالا پيش روي شماست و تمام ضلع شمالي مسجد را پوشانده است. باعث و باني ساخت و سازهاي فتحعلي شاه قاجار است. عظمت گنبد 30 متري بنا را تا از در گنبدخانه داخل نشده‌ايد و سرتان را بالا نگرفته‌ايد، متوجه نخواهيد شد. بعد از گشتن توي تمام شبستان‌هاي مسجد، وقتش است راه بيفتيد. در حال ترك كردن صحن مسجد، وقتي كه داريد پله‌هاي هشتي را يكي‌يكي بالا مي‌رويد، درست در قاب در، سردر زيبايي ظاهر مي‌شود كه از آن مدرسه جهانگيرخان است. اگر لاي دو لنگه در چوبي مسجد باز بود، حتما سركي هم داخل مدرسه بكشيد. پشت در جنوبي، يك حياط و حوض مركزي با تعدادي حجره نقاشي شده منتظرتان هستند. مدرسه جهانگيرخان با تمام كوچكي محل تحصيل عالمان بزرگي بوده است.
گنبد غريب
ناكام يا كامروا از ديدن مدرسه صميمي جهانگيرخان، كوچه مسجد جامع را به سمت ميدان كهنه در پيش بگيريد تا ميل بلندبالاي مسجد پامنار سر راهتان قرار بگيرد. با پيچيدن به سمت چپ در كوچه كلهر سردر معظم مدرسه غياثيه را خواهيد ديد. از تمام مدرسه فقط سردرش باقي مانده است و البته از عظمت همين سردر مي‌شود حدس زد كه مدرسه در قرن هفتم چه بناي مفصلي داشته است. از سردر دل بكنيد، از سوداي آنچه مي‌بايست پشتش باشد بيرون بياييد و از خيابان آذر گذر كنيد. اندكي قدم زدن به سمت راست شما را به كوچه امامزاده حمزه مي‌رساند. 20 قدمي از كوچه را طي نكرده در انتهاي فضاي سبزي جمع و جور، پله‌هاي ورودي بنا به پيشوازتان مي‌آيند و عجيب و غريب ترين گنبدي كه تا حالا در ابنيه ايراني ديده‌ايد، سر راهتان سبز مي‌شود. گنبد صدفي شكل كه از تركيب يك گنبد كم خيز و يك فرم مخروطي به وجود آمده حاصل سليقه معماران اوايل سده 14 است. صحن و حرم امامزاده را كه از فرزندان امام موسي كاظم (ع) است، امين‌السلطان در مدت اقامتش در قم ساخته است. هنگام زيارت ضريح امامزاده حمزه، ضريح ساده و كوچكي كه در جوار امامزاده قرار دارد را از قلم نيندازيد كه فيض زيارت جد شاهزاده را از دست مي‌دهيد.
نيمه كهنه
پس از زيارت مرقد صاحب گنبد عجيب و غريب و جد مهجورش، پله‌هاي خروجي، فضاي سبز و 20 قدم آمده از خيابان آذر تا كوچه را برگرديد. آن سوي خيابان ميدان كهنه را پيش رو داريد. دالان طولاني و نيمه تاريك بازار كهنه درست در انتهاي ميدان شروع مي‌شود. با ورود به دالان تاريك و خنك بازار نه تنها از تهديد آفتاب تيز و گزنده قم در امانيد كه مي‌توانيد يك موزه زنده و همچنان سرپا از مشاغل قديمي ايران را ببينيد. راسته كهنه بازار با حجره آهنگراني كه هنوز با پتك بر فلز گداخته مي‌كوبند، شروع مي‌شود.
در ميانه راه مي‌توانيد با پايين رفتن از پله‌هاي آب انبار بازار كهنه دلي از عزا درآوريد. از خدمه سفره خانه آبگوشت قنبيد و كباب كوبيده جوجه را بخواهيد كه در شهرهاي ديگر بعيد است گيرتان بيايد. در ادامه راه خراطي‌ها و منبت‌كاران قرار دارند. اينجا بهترين و ارزان ترين صنايع چوبي را مي‌توانيد خريد كنيد. ساكنان ديگر دالان رنگرزها هستند. به تماشاي رنگرزي‌ها از پشت شيشه‌هاي بخار گرفته كارگاه اكتفا نكنيد، وارد هر كدام از رنگرزي‌هاي بازار كه بشويد، به شما اجازه داده مي‌شود تا سر ديگ‌هاي جوشان رنگ برويد و رنگ گرفتن رشته‌هاي سفيد و ابريشمي را تماشا كنيد. آخرين حجره‌هاي دالان صفوي بوي ادويه مي‌دهند.
خانه زند
در انتهاي تاريكي ميدان كهنه، نور آفتاب و زشتي‌هاي بلوار عمار ياسر چشمتان را مي‌زند. چشمتان كه به روشنايي و زشتي عادت كرد، مي‌توانيد پياده يا سواره، بلوار را به سمت چپ در پيش بگيريد تا به اولين چهارراه برسيد. سمت چپ چهارراه محله سيدون قرار دارد. در خيابان انقلاب پيش روي كنيد تا برسيد به كوچه 17. حوصله كنيد، از سر كوچه تا عقب نشيني جلوي خانه زند راهي نيست. چيزي نمي‌گذرد كه روبه رويتان سردر زيباي حاجي‌علي خان زند ظاهر مي‌شود. از همين جا يكي از سه بادگير گردن كلفت خانه پيداست. اما براي ديدن بادگيرهاي ديگر، اندروني و بيروني، شاه‌نشين و باقي سوراخ سمبه‌هاي خانه بايد از در و هشتي ورودي گذشت. قم از اين خانه‌هاي ديدني كم نداشت. اما وقتي خيابان‌كشي‌ها و پاركينگ ساختن‌ها شروع شد، خانه‌هاي قم يكي بعد از ديگري از پاي در آمدند. خانه زند، يزدان پناه و شاكري اما ماندند تا همچنان شكوه خانه‌هاي قاجاري شهر را به ياد ساكنان جديدش بياورند. از اهالي مسن خانه كه اشياي تاريخي خانه موزه زند هستند، هم به آساني نگذريد.
نيمه نو
مسير رفته را تا خروجي بازار كهنه باز گرديد. روزگاري نه چندان دور قم صاحب يك راسته بازار طولاني بود اما با از راه رسيدن بلوار عمار ياسر بازار دو تكه شد. دو تكه نو و كهنه. اگر از چهارراه به سمت چپ برويد، چيزي نمي‌گذرد كه به ابتداي نيمه نوي بازار قم مي‌رسيد. ساخت و سازهاي اين قسمت از بازار قم كار قاجارهاست. در همان ابتداي راسته قاجاري حمام حاج عسگرخاني قرار دارد كه همچنان دود از دودكش‌هايش بالا مي‌رود و هنوز به مشتري‌هايش نمره داده مي‌شود. از ديدن سراي شين كه حالا انبار حبوبات است و زماني محل كسب وكار عمده فروش‌هاي بازار بوده، لذت خواهيد برد. توي مسجد ملاجعفر مي‌توانيد نمازتان را بجا بياوريد. سراي حاج عباس قلي‌خان هم باب دندان خانم‌هاست، اگر چه براي آقايان هم بد نيست. به هر حال اينجا پارچه هم ارزان‌تر از بقيه حجره‌هاي بازار است و هم متنوع تر. پس قاعدتا زياد معطل خريد نمي‌شويد. تيمچه صدراعظم را هم كه حالا محل فروش خشكبار است، به عجله ببينيد.
تيمچه‌اي با دو سقف
درست زير يكي از طاق‌هاي با گچ سفيد شده بازار نو، دري چوبي قرار دارد كه رو به يكي از زيبا و مفصل ترين تيمچه‌هاي ايران باز مي‌شود. سقف دو پوسته و 32 حجره گرد تيمچه به هزينه حاج‌آقا حسين طباطبايي در اوايل سده 14 برپا شد. هركدام از كارشناسان فن كه گذرشان به تيمچه بزرگ قم افتاده است، ذوق و سليقه معمارباشي بنا، استاد حسن قمي را تحسين كرده‌اند. سال‌ها قبل بازار قم دو تيمچه كوچك ديگر داشت. به همين خاطر مردم اين تيمچه را بزرگ مي‌گفتند. كسبه تيمچه بزرگ ساليان سال است كه در تيمچه‌هايشان چيزي جز فرش نفروخته‌اند، پس اگر از آنهايي هستيد كه دستشان به دهنشان مي‌رسد، قالي و گليم‌هاي موجود را ورق بزنيد كه اينجا يكي از مراكز فروش فرش‌هاي كرك و ابريشم قم است. سال‌هاست رقيبان اصفهاني و تبريزي عرصه توليد قالي ابريشم را به همكاران قمي شان باخته‌اند. پس با كمال اطمينان سوغات نفيستان را انتخاب كنيد.
تماشاي تاريخ
سوهان به دست بياييد تا سه راه بازار و بپيچيد به سمت راست و وارد خيابان ارم شويد. با چند دقيقه پياده روي خيابان ارم شما را به ميدان آستانه مي‌رساند. در حاشيه ميدان روي تابلويي از كاشي‌هاي خشتي لاجوردي رنگ نوشته شده: موزه آستانه مقدسه قم، افتتاح دور جديد: فروردين ماه 1361. البته سابقه موزه قم به سال 1314 شمسي بر مي‌گردد و تاريخ ذكر شده در تابلوي لاجوردي رنگ، تاريخ جا به جايي اشيا از حرم به محل فعلي است. ويترين‌هاي موزه در دو طبقه اشياي تاريخي را به تماشا گذاشته‌اند. قدمت بعضي از اشياي موزه به هزاره اول قبل از ميلاد مي‌رسد. با قدم زدن بين ويترين‌هاي موزه مي‌توانيد سنگ قبرهاي شاهان قجري، دست بافته‌هاي صفوي، سفال‌هاي باستاني، كاشي‌هاي براق و زرين اسلامي، قرآن‌هاي نفيس خطي و كلي اشياي ريز و درشت قيمتي و تاريخي را ببينيد و به نشانه تحسين سر تكان دهيد. تا قبل از افتتاح موزه زند، موزه آستانه تنها محلي بود كه مي‌شد نام موزه را رويش گذاشت. در همسايگي موزه، ورودي مدرسه فيضيه كه قدمتش 9 قرن تخمين زده مي‌شود قرار گرفته است. البته ديدن ايوان صفوي منقوش و صحن وسيعش فقط براي آقايان مقدور است.
حسن ختام طلايي
معمولاً زوار قم به محض ورود به شهرمي‌آيند به پابوسي حضرت معصومه ( س) اما در پيشنهاد ما براي گشت وگذار يك روزه ترتيب ابنيه طوري انتخاب شد كه حسن ختام گردش يكروزه شما زيارت مرقد و گنبد طلايي رنگ حرم باشد. علاوه بر زيارت مرقد مطهر مي‌توانيد بر سر مزار آيت‌الله العظمي بروجردي، شيخ فضل‌الله نوري يا حتي پروين اعتصامي حاضر شويد و فاتحه‌اي نثار روحشان كنيد. مرقد علماي معاصر را هم مي‌توانيد يك جا در مسجد بالاسر زيارت كنيد. در اين ميان اگر وقت داشتيد و دو در چوبي واقع در صحن عتيق باز بودند، مي‌توانيد نگاهي هم به گچكاري‌هاي پركار و باشكوه مقبره مستوفي و فتحعلي شاه قاجار بيندازيد كه حالا به استناد تابلوهايشان به دفتر سايت حرم و امور بين‌الملل تغيير كاربري داده‌اند. مسجد بزرگ اعظم كه در جوار مرقد حضرت معصومه (س) قرار دارد و به خرج آيت‌الله العظمي بروجردي و به تدبير مرحوم لرزاده برپا شده، از ديگر ديدني‌هاي حرم است.
حلواي قمي
سوهان
دهانه بازار شما را تحويل تقاطعي مي‌دهد كه قمي‌ها به نام چهارراه بازار مي‌شناسندش. از اينكه بازار تمام شده است و داخل كيسه‌هاي خريدتان هنوز اثري از سوهان نمي‌بينيد، زياد آشفته نشويد. درست روبه‌رويتان و در امتداد خيابان طالقاني مي‌توانيد خريدتان را تكميل كنيد. خوشبختانه پا به هر سوهان فروشي كه بگذاريد، فروشنده اين حق را براي شما قائل است كه ناخنكي به نمونه هر جنسي كه مي‌خريد بزنيد. موقع چشيدن سوهان حواستان جمع باشد كه اولا گلويتان را نسوزاند و ثانيا ترد باشد و به دندان نچسبد. اين يعني اينكه سوهان خوبي گير آورده‌ايد و مي‌توانيد با خيال راحت پول خرج كنيد. نقل است كه به مظفرالدين‌شاه در يكي از سفرهايش به قم حلواي قمي تعارف مي‌كنند. شاه قجر بعد از بلعيدن حلوا مي‌فرمايند: «اين حلوا مثال سوهان غذاي مرا بريد و هضم كرد». از آن پس حلواي قمي را سوهان گفتندهانه بازار شما را تحويل تقاطعي مي‌دهد كه قمي‌ها به نام چهارراه بازار مي‌شناسندش. از اينكه بازار تمام شده است و داخل كيسه‌هاي خريدتان هنوز اثري از سوهان نمي‌بينيد، زياد آشفته نشويد. درست روبه‌رويتان و در امتداد خيابان طالقاني مي‌توانيد خريدتان را تكميل كنيد. خوشبختانه پا به هر سوهان فروشي كه بگذاريد، فروشنده اين حق را براي شما قائل است كه ناخنكي به نمونه هر جنسي كه مي‌خريد بزنيد. موقع چشيدن سوهان حواستان جمع باشد كه اولا گلويتان را نسوزاند و ثانيا ترد باشد و به دندان نچسبد. اين يعني اينكه سوهان خوبي گير آورده‌ايد و مي‌توانيد با خيال راحت پول خرج كنيد. نقل است كه به مظفرالدين‌شاه در يكي از سفرهايش به قم حلواي قمي تعارف مي‌كنند. شاه قجر بعد از بلعيدن حلوا مي‌فرمايند: «اين حلوا مثال سوهان غذاي مرا بريد و هضم كرد». از آن پس حلواي قمي را سوهان گفتند. آمار و ارقام مدعي است كه كارگاه‌هاي سوهان‌پزي قم، سالانه 300 تن حلواي خوشمزه قمي مي‌پزند.
منبع:همشهري ماه، ش44
