اسناد باغ هاي سلطنتي دوره ي صفويه در ساري
اين نقشه (3) با يک گزارش مقدماتي به تاريخ نهم ژوئن سال 1904 ميلادي همراه است که توسط رييس اداره ي گمرکات و پست مازندران از مشهد سر به موسيو ناس (4)، وزير گمرکات و پست در تهران فرستاده شده بود. موسيو ناس پيرو آن نامه اي به وزير اعظم عين الدوله (5) فرستاده که ميزان بودجه ي کارهاي مرمتي مورد نياز را توضيح مي داد.
طبق اين اسناد، ساختمان هاي حکومتي شامل دو ناحيه ي وسيع واقع شده در سبز ميدان ساري است، که مهم ترين آن باغ شاه ناميده مي شد. يک باغ مستطيل شکل وسيع به ابعاد 150×700 متر که چهار ساختمان اصلي را در بر داشت. ساختمان ورودي مجموعه شامل ادارات تلگراف بود و تنها 12 سال از ساخت آن مي گذشت. پيشنهاد شده بود که وجوهي براي بهبود وضعيت ادارات تلگراف فراهم گردد. ساختمان سوم داراي پي و ديوارهاي مناسب، و قابل بازسازي و تعمير بود. ساختمان هاي دوم و چهارم در چنان وضعيت خرابي بودند که پيشنهاد شد به جاي تعمير و بازسازي، تخريب گردند و از مصالح آن ها براي بازسازي دو بناي ديگر استفاده شود. ناحيه ي دوم دولتخانه يا خانه ي حکومتي در ساري بود. اين قسمت با آنچه که در نقشه ي سال 1904 م. ديده مي شود، هماهنگي دارد و شامل خانه ي حاکم و سه ساختمان ديگر بوده است که کاملاً خراب بودند و ارزش مرمت و بازسازي نداشتند.
اين نقشه به عنوان تنها سند پيمايش شده ي دولتخانه ي ساري که قسمتي از آن در دوره ي صفوي بنا شده است، مدرکي مهم به شمار مي رود.
تاريخ نامه هاي قرون 19 و 20 و سفرنامه هاي مسافران (6) ذکر مي کنند که اين بناها، توسط آقا محمدخان قاجار (97-1795 م.) در باغ هاي دوره صفوي ساخته شده اند. دونالد ويلبر (7) در کتاب خود در مورد باغ هاي ايراني مي نويسد: «در ساري، بقاياي سه باغ وجود دارد که دوتاي آن ها به وسيله ي شاه عباس ايجاد شده اند. در شمال شهر، باغ شاه بود که امروز کوشکي در کنار يک درياچه است، و مدتي بعد با سقفي از سفال هاي قرمز مرمت شده است. دو باغ در کنار ميدان شهر قرار گرفته بودند. يکي در باغ شاه عباس قرار دارد و در زمان حکومت آقا محمد خان قاجار براي حاکم محلي ساخته شده بود که در آن به عيش و نوش مي پرداخت. سياحان اروپايي قرن نوزدهم به توصيف ساختمان هاي تزيين شده با نقاشي هايي که مربوط به پيروزي هاي شاه اسماعيل (24-1500 م.) و نادرشاه (47- 1736م.) است، مي پردازند و به ويراني تدريجي و مسامحه و غفلت از آن ها اشاره مي کنند. جالب توجه اين است که اکثر سياحان از همجواري درختان نخل و چنار صحبت مي کنند. باغ ديگري رو به روي باغ آقا محمدخان قاجار در عرض ميدان به وسيله ي حاکمي محلي به نام محمدقلي ميرزا ساخته شده بود.»
مازندران در دوره ي حکومت شاه عباس صفوي از اهميت خاصي برخوردار بود. وي آن جا را براي شکار و گذراندن قشلاق دوست داشت (8) و باغ هاي زيادي در آن نواحي ايجاد کرد. اسکندر منشي (9) به احداث کاخ ها و باغ هاي شاه عباس در مازندران اشاره کرده است. وي از باغ هاي اشرف با عنوان «دارالسلطنه»، و از باغ هاي فرح آباد (10) با عنوان «دارالسرور» ياد مي کند. همچنين به «عمارات و باغات مرغوب در ساري» علاوه بر آن هايي که در آمل، بار فروشي ده، عباس آباد و استرآباد ايجاد شده بودند، اشاره مي کند. سئوال اين است که: اين باغ هاي سلطنتي که توسط شاه صفوي در ساري احداث شدند، کجا بودند؟
رابينو (11) که در سال هاي 1908 و 1909 ميلادي به مازندران سفر کرد، مي نويسد: «قصر حکومتي ساري توسط آقا محمد خان قاجار، در زميني که قبلاً باغ شاه عباس بوده، ساخته شده است. قسمتي از آن به واسطه ي آتش سوزي تخريب، و توسط ملک آرا بازسازي شده است. در سمت ديگر ميدان، رو به روي قصر حاکم، باغ شاه است که به باغ ملک آرا مشهور است. باغ شاه قديمي که شاه عباس احداث کرده بود، در شمال ساري واقع شده است.»
بنابراين دو باغ به نام باغ شاه خوانده مي شدند: آن که قديمي تر بود به وسيله ي شاه عباس در شمال شهر ايجاد شده بود که از آن هيچ ردپايي نمانده است و بر طبق گفته ي مهجوري در شمال خيابان گرگان (استرآباد) واقع شده بود. (12) باغ شاه ديگر چنان که فلش روي نقشه ي سال 1904 م. نشان مي دهد، در سمت جنوب سبز ميدان بود، و با عنوان باغ ملک آرا هم ناميده مي شد. نقشه ي ساري، که در آن محل اين باغات مشخص شده است را مشاهده کنيد (13) (تصوير2).
ستوده (14)، تعدادي از تصاوير آلبوم ناصرالدين شاه (96-1848م.) را با عنوان باغ شاه، که شاه عباس احداث کرده بود مشخص نموده است. در اين جا ترتيب منطقي اين تصاوير طوري تعيين شده است تا طرح باغي شامل اين اجزا را امکان دهد.
از داخل عمارت ورودي که با عنوان عمارت سردر ناصري (شماره ي 1) ناميده شده است، مي توان به طور واضح عمارت دو رويه (شماره ي 2)، که از طريق خياباني مشجر به درختان نارنج به آن درسترسي دارد را ديد. در جلوي عمارت دو رويه يک استخر بزرگ يا درياچه هست. در سمت شرق آن، عمارت اندروني با برج آن ديده مي شود (شماره ي 3) (15). در پشت عمارت دو رويه، خياباني ديگر با درختان سرو آغاز مي شود که سوي يک کلاه فرنگي چوبين (شماره ي 4) مي رود و در پشت کلاه فرنگي، خيابان مشجر به درختان نارنج ادامه دارد.
اگر به وصفي که ناصرالدين شاه از باغ شاه عباس مي کند توجه کنيم، مي توانيم بپذيريم که باغ شاه را، چنانچه ستوده تشخيص داده است، شاه عباس احداث کرده باشد. ناصرالدين شاه پس از بازديد از اين باغ در سال 1292 هـ.ق/1875 م. مي نويسد: «ما از خيابان معروف فرح آباد، به باغ شاه عباس رفتيم. درآن جا ديوار محکمي است و در وسط آن عمارت کلاه فرنگي، شبيه به آن که در باغ ملک آرا وجود داشت، ساخته شده است. اولين باري که من به اين جا سفر کردم، در اطراف اين باغ، که توسط شاه عباس فقيد احداث شده بود، هيچ ديواري وجود نداشت و ويرانه بود. دستور ساخت ديوارها دراطراف و عمارتي در ورودي راه شد که اکنون تمام شده است. عمارت دو رويه اي از قديم دراين جا مي باشد.» (16) بدين ترتيب مي توان اطمينان يافت که عمارت ورودي توسط ناصرالدين شاه ساخته شده است. کلاه فرنگي و عمارت دو رويه جزء عناصري هستند که در تصاوير 1 و 2 آمده اند.
حال اگر به توصيفات ديگر ناصرالدين شاه راجع به باغ ملک آرا مراجعه کنيم: «ما در کلاه فرنگي چوبي که توسط ملک آرا در وسط باغ ساخته شده اقامت گزيديم ... هنگام صبح من به سوي عمارت اندروني اين باغ قدم زدم. باغ يک درياچه ي بزرگ دارد و يک برج مسکوني عالي». و توجه کنيم که اين باغ پس از کارهاي مرمتي در سال 1284 هـ.ق-1867 م به باغ ناصري معروف شده است (17). مي توانيم تصور نماييم که عمارت سردر ناصري همان عمارت ورودي باغ ملک آراست و تمامي ترتيب منطقي اجزاي باغ در تصاوير 1 و 2 همچون کلاه فرنگي، اندروني با برج آن و درياچه ي ذکر شده در متون، به دنبال مي آيند.
ميرزا ابراهيم (18) از ساختمان هاي مشابهي در باغ ملک آرا نام مي برد، ولي تنها به وضعيت خرابي باغ شاه عباس اشاره مي کند.
آنچه مسلم است اين که باغ ملک آرا در جنوب سبزه ميدان واقع بوده و از 4 ساختمان تشکيل مي شده است. در نقشه ي ساري، قطعه اي که به نام سربازخانه ناميده شده، دقيقاً به اندازه ي 150×700 متر است که با اسناد سال 1904 مطابقت دارد. نقشه ي فرضي باغ ملک آرا با عناصري که در تصاوير بالا آمده اند، درآن قطعه ترسيم شده است.
در بخش شمال ميدان در پلان سال 1904، باغي است که رابينو آن را ديوانخانه ناميده: «براي وارد شدن به ديوانخانه، شخص از درگاهي عالي به نام نقاره خانه مي گذرد و به حياطي وارد مي شود که درآن دو حوض عمود بر هم به شکل T قرار دارند. ديوارها با نقاشي ها و مقرنس هايي پوشيده شده اند (19)».
هولمز (20) که مدتي در ديوانخانه اقامت داشته است، تزئيناتي را که فرزر (21) توصيف مي کند، نديده و مي گويد: «ساختمان کنوني از آجر است و به وسيله ي اردشير ميرزا (22) بنا به نقشه ي قبلي ساخته شده، ولي فاقد تزئينات داخلي است.» کارهاي مرمتي درعمارت ديواني به دستور ناصرالدين شاه در سال 1296 هـ.ق/1879 م صورت گرفته بود.
ژول لارنس منظره اي ترسيم کرده که توسط هومردهل (23) چاپ شده است و همان خصوصيات معماري ساختمان ديوانخانه با تالاري مشرف به حوض T شکل را نشان مي دهد. اين منظره احتمالاً از بالاي نقاره خانه ترسيم شده است و حياط هاي مجاور را هم نشان مي دهد و گنبد رک امامزاده يحيي نيز در زمينه مشخص است. (تصوير 3)
عکسي که رابينو گرفته است، ديدي از ميدان و ورودي ديوانخانه را نشان مي دهد. مي توان گفت که اساس اين تصوير با پلان 1904م. مطابقت دارد، به جز حوض خانه اي که در گوشه ي شمالي ميدان در کنار برجي واقع شده است. در نقشه ي 1904 حياط کوچکي در شمال حوض خانه به نظر مي رسد که در تصوير رابينو سرپوشيده شده است. (تصوير 4)
نتيجه
پي نوشت ها :
1- دکتر مهوش عالمي متولد ايران است. تحصيلات خود را در رم به پايان رسانده و در همان جا از سال 1981 تاکنون به تحقيق پرداخته است. ايشان از اعضاي هيأت علمي دانشکده ي معماري دانشگاه تهران و مؤسسه ي پرت در رم هستند. مطالعات وي پيرامون موضوع باغ هاي ايراني بوده است و با استفاده از نسخ و اسناد تصويري قديمي موجود از باغات و شهرهاي ايران تاکنون توانسته است نگرش جديدي در فهم ساختار باغ هاي ايراني ارائه دهد. او اخيراً با مطالعه بر روي مينياتور و شعر دوره ي صفوي، سهم مهمي در شناخت «ارزش هاي زيباشناختي» باغ ها در رابطه با نقش سياسي و ارتباط آن ها با طبيعت داشته است. وي در حال حاضر يکي از اعضاي برجسته در مؤسسه تحقيقات دامبرتون اکس در دانشگاه هاروارد و در حال تأليف کتابي پيرامون باغ هاي ايراني در دوره ي صفوي است.
2- عضو هيأت علمي دانشگاه آزاد نجف آباد دانشجوي معماري واحد علوم تحقيقات .
3- اين سند درآرشيو اسناد ملي ايران محفوظ است. در اين جا لازم مي دانم از رياست آن، آقاي ليلياس و همچنين خانم قاضي به واسطه ي همکاري گرانبهايشان تشکر نمايم.
4- Edward G. Browne, The Persian Revolution of 1905 -1909, (Cambridge, 1910) براون در صفحات 109-12، 136-8 و 235 به توضيح نقش موسياناس به عنوان وزير گمرکات، انتصاب او به عنوان وزير پست و تلگراف، خزانه دار ارشد، مسئول اداره ي گذرنامه و عضو شوراي عالي دولت، و رفتار مستبدانه و اخراج وي مي پردازد.
5- ادوارد، ج. براون به روابط ميان عبدالحميد عين الدوله و کارگزار بلژيکي موسياناس به عنوان وزير امور داخله اشاره مي کند. او از 1906-1904 م. مقام صدراعظم را داشت.
6- William Ouseley, Travels in Various Countries of the East, More Particularly Persia, (London 1819);
سفرنامه ي ملگونف به سواحل درياي خزر (60-1850م)، (تهران، 1985)
J. de Morgan, Mission Scientifique en Perse, (Paris 1894-1905); George N. Curzon, Persia and the Persian Question, (Frank Cass, 1966).
7- Donald Newton Wilber, Persian Gardens and Garden Pavilions, second edition (Dumbarton Oaks Trustees for Harvard University, Washington DC, 1979), P.57.
8- پيترو دلاواله، کتابخانه ي واتيکان (fol. 268 ottob. lat. 3382) در ميان دلايلي که شاه توجه ويژه اي به اين ناحيه نشان مي داد، پيترو دلاواله به علاقه ي شاه براي سازمان دادن به کشورش و موقعيت استراتژيک اين شهر و علاقه ي خاص او به سرزمين مادري خود و مکان تولد مادرش يعني شهرساري اشاره مي کند.
9- اسکندر منشي، تاريخ عالم آراي عباسي، ويرايش ايرج افشار، (تهران، 1335)، ص 1111.
10- براي رجوع به نقشه ها و پلان ها اين باغ ها نگاه کنيد به منابع زير:
- Mahvash Alemi "I giardini reali di Ashraf e Farahabad" in A. Petruccioli, Il giardino Islamico, (Milano, 1994)
- Yves Porter, "Les jardin d'Ashraf vus par Henry Viollet" in Res Orientales VIII, (1996)
11- H.L. Rabino, Mazandaran and Astarabad (London, 1928), p. 25
12- مهجوري، تاريخ مازندران، به نقل از منوچهر ستوده، از آستارا تا استرآباد، جلد 4، بخش دوم (تهران، 1366): بر طبق اين منبع، اين باغ نزديک به ميدان مجسمه بود و از ميان ميدان جاده ي فرح آباد مي گذشت.
13- اين نقشه بر اساس نقشه ي ساري 1962 مؤسسه ي جغرافيايي سحاب، ترسيم شده است.
14- (ستوده، 1366).
15- من معتقدم ستوده اين تصوير را با ساختماني با برج که در گوشه ي شمالي سبز ميدان بوده، اشتباه کرده است.
16- ستوده (1366)، جلد 4، بخش اول، ص 522. بنا به دستوراعتماد السلطنه، اقدامات مرمتي در بناهاي صفوي در سال 1292 ه.ق/1875م صورت گرفت.
17- اعتماد السلطنه، المآثر و الآثار، ص 71، نقل از: (ستوده، 1366).
18- ميرزا ابراهيم، سفرنامه ي استرآباد و گيلان ...، ويرايش مسعود گلريز (1977-1976)، ص 95: "در جنوب شهر، محمدقلي ميرزا ملک آرا، پسر فتحعلي شاه قاجار، باغي شامل ساختمان هاي اندروني و بيروني به همراه يک کلاه فرنگي در وسط آن ساخته است. اين ساختمان ها همانند باغ شاه عباس، که در شهراست و پر از درختان پرتقال و سرو ولي ديوار ندارد، چنان ويرانند که اگر مرمت نشوند، کاملاً از بين خواهند رفت.
19- رابينو، گيلان، نقل از: (ستوده، 1366).
20- William Richard Holmes (1822), Sketches of the shores of the Caspian (London, 1845), p. 211.
21- J. B. Fraser (1822), Travels and adventures in Provinces on the southern banks of Caspian Sea.
22- او قبل از محمدقلي ميرزا، پسر فتحعلي شاه به مدت 36 سال حاکم مازندران بود.
23- Xavier Hommaire de Hell, Voyage en Turquie et en Perse, pendant les anees 1846, 1847 et 1848, (Paris 1859) vol.4, p. 259; Atlas historique et scientifique, pl. LXXVIII.
هومر که مدتي در يک چادر در باغ شاه عباس اقامت کرده بود در مورد ديوانخانه مي نويسد: "قصر قديم شاه عباس (...) که در حياط داخلي آن چنارهاي بلند سر به آسمان کشيده بودند ... وارد تالاري مي شويم که هنوز زير پا است، باغي که پيش از خانه ي سردار است، در حال حاضر سوارکاراني در کوشکي ويرانه در وسط باغ سکونت گزيده اند. خانه ي سردار، که به پسر فتحعلي شاه تعلق داشت، از راه خياباني مشجر به خيابان نارنج به عمارت شاه عباس وصل مي شود."
