آنچه دندانپزشکان از راديولوژي بايد بدانند

دندان ها استخواني نيستند؛ بلکه از بافتهايي با درجه سختي متفاوت تشکيل شده اند. پوسيدگي دندان، بيماري عفوني قابل انتقالي است که طي آن باکتري ها فعاليت خود را در سطح دندان آغاز و سپس در ساختمان آن پيشرفت مي کنند. باکتري ها با استفاده از مواد قندي، اسيد توليد مي کنند که اين اسيد به بافت سخت دندان ها آسيب مي رساند. پوسيدگي از دنداني به دندان ديگر سرايت مي کند؛ لذا دندانپزشک براي تشخيص ميزان پوسيدگي دندان و مشکلات موجود در کانال و عصب دندان، نياز به وسيله اي به نام دستگاه راديوگرافي دندان دارد. عکسبرداري از دندان با اشعه ايکس علاوه بر تشخيص پوسيدگي دندان، مي تواند کاربردهايي در پيش گيري خطر قريب الوقوع حمله قلبي نيز داشته باشد. با مشاهده عکس هاي راديولوژي دندان، مي توان از آهکي شدن سرخرگ خون رسان مغز آگاه شد. آهکي شدن سرخرگ در بروز حمله قلبي و سکته نقش دارد. رسوب کلسيم در ديواره داخلي سرخرگ هايي که خون را به مغز مي رسانند، ممکن است نشانه سکته اي قريب الوقوع باشد. اين کاربردي جديد از راديوگرافي دندان است. دستگاه راديوگرافي دنداني به منظور تصويربرداري از ساختمان دندانها، آناتومي دندان ها و مشکلات دنداني بزرگسالان و کودکان در برنامه هاي ارتودنسي و تشخيصي استفاده مي شود.

ساختار فيزيکي - مکانيکي دستگاه:
 

با اين دستگاه سه نوع تصويربرداري قابل انجام است: راديوگرافي داخل دهاني، پانوراميک و سفالومتريک.
1- در راديوگرافي داخل دهاني جهت تصويربرداري بايت وينگ، پري اپيکال و اکلوزال، فيلم داخل دهان بيمار قرار مي گيرد و تصاوير راديوگرافي بايت وينگ، تاج و يک سوم فوقاني ريشه دندانهاي فوقاني و تحتاني را نشان مي دهد.
در راديوگرافي پري اپيکال، کل ساختار دندان، شامل ريشه روي يک فيلم و آرواره هاي مانديبولار و ماگزيلاري روي فيلم هاي جداگانه اي تصوير مي شود. تصاوير راديوگرافي اکلوزال، سطح دندانهاي آليماي کوچک و بزرگ را نشان مي دهد.
2- در راديوگرافي پانوراميک؛ تصاوير ناحيه ماگزيلوفاسيال با استفاده از پرتوگردان و کاست فيلم خارجي به دست مي آيد؛ سپس قوس دنداني در يک تصوير منفرد، به صورت شکل بيضوي نشان داده مي شود. يونيت هاي پانوراميک، علاوه بر تهيه تصاوير راديوگرافي لوکاليزه از ساختار دنداني، جهت تصوير برداري از مفصل، سينوسهاي ماگزيلاري و استخوان بندي صورت براي کمک به تشخيص بيماري Tmj، تروماي صورت و پاتولوژي سينوسي به کار مي رود.
3- راديوگرافي سفالومتريک يا نماي جمجمه، جهت بدست آوردن تصاويري از کل جمجمه يا ناحيه مورد نظر به کار مي رود. مطالعات سفالومتريک جهت ارزيابي رشد و تعيين پلان هاي درماني ارتودنتيک يا پروتزها به کار مي رود. بعضي از يونيت هاي پانوراميک و سفالومتريک مي توانند توموگرافي متقاطع، جهت تهيه تصاوير عرضي چند لايه از آرواره هاي ماگزيلاري و مانديبولار را انجام دهند. اين تکنيک که سابق، تنها کاربرد توموگرافي رايانه اي يا توموگرافي خطي امکان پذير بود (مقايسه محصولات با عنوان اسکنرها، توموگرافي رايانه اي، سيستم هاي مجهز به تخت راديوگرافي (رتوگرافي) جهت برنامه ريزي پيوند و نيز ارزيابي بيماران قبل و بعد از عمل جراحي مفيد است.

تخت هاي راديوگرافي:
 

تخت هاي راديوگرافي در طرح هاي مختلف ساخته مي شوند که مي توانند بوکي داشته يا نداشته باشند. تمام تخت هاي بوکي راديولوژي، زير سطح رويي يک قسمت براي تعبيه شدن بوکي دارند. هر بوکي شامل محلي براي قرار گرفتن کاست و محلي در روي کاست براي قرار گرفتن گريد هستند. اين وسيله، مؤثرترين راه جهت حذف پرتوهاي ثانويه ناشي از ميدان هاي بزرگ راديوگرافي محسوب مي شود. هر بوکي شامل گريد و کاست است. اين بوکي مي تواند به بالا و پايين بودن تخت حرکت کند. طرح ديگري که در تخت هاي راديوگرافي وجود دارد، تخت هايي با رويه شناور است. بعضي از تخت ها مي توانند از وضعيت افقي تغيير حالت بدهند که بيمار به وضعيت ايستاده قرار مي گيرد و يا سر بيمار پايين تر خواهد بود. بعضي از تخت ها، با نام تخت هاي بالا و پايين در بازار وجود دارند که به بيمار کمک مي کنند که به بالا و پايين حرکت داده شود. تخت هاي شناور مي توانند چهارپايه باشند يا اينکه ستون يک پايه داشته باشند. سطح روي تخت، مهمترين قسمت تخت است، به اين علت که کاست در زير آن قرار مي گيرد. تخت بايد از جنس راديولوسنت و نازک بوده تا اشعه به راحتي از آن عبور کند، همچنين بايد سخت و مقاوم باشد و بعد از گذشت زمان بر اثر فشار وزن بيمار، فرورفتگي در سطح آن پيش نيايد؛ در ضمن سطح تخت بايد صاف بوده تا مايعات بدن يا مايع کنتراست در قسمتي از آن تجمع نکند. حاشيه رويه تخت از جنس آلومينيوم است تا اشعه را جذب نکند. اين حاشيه بايد ريلي باشد تا براي نصب پايه سوم و کمپرس مشکلي پيش نيايد. تخت هاي بوکي شناور به علت توانايي حرکت بايد ترمز داشته باشند.

ويژگي هاي عمومي تخت عبارتند از:
 

1- قابليت حرکت چرخش تخت.
2- قابليت حرکت رويه تخت.
3- مجهز بودن به سريوگراف.
4- مجهر بودن به بوکي.
5- مجهز بودن تيوب زير تخت به کليماتور نوع اتوماتيک.
6- رويه تخت داراي ضريب جذب اشعه خيلي کم باشد.

عملکرد دستگاه:
 

يونيت هاي راديوگرافي داخل دهاني، پانوراميک و سفالومتريک از يک ژنراتور اشعه X، تيوب مولد اشعه X، لوکاليزاتور، تايمرويک پانل کنترل تشکيل مي شود. ترکيب اين اجزاء بستگي به نوع راديوگرافي و نوع ژنراتور اشعه X متفاوت است. برحسب مدل، گستره کيلووات در يونيت هاي اشعه X دندانپزشکي بين 50 تا 100 کيلووات و شدت جريان بين 5 تا 20 ميلي آمپر مي تواند تغيير کند. بعضي يونيت ها حالتي را ارايه مي کنند (به عنوان مثال 10MA و 70KV) و برخي ديگر گستره اي از حالات قبل انتخاب KV و MA را تأمين مي کند. ژنراتورهاي اشعه X بر حسب شکل موج KV طبقه بندي مي شوند. ژنراتورهاي اشعه X دندانپزشکي، اغلب ژنراتورهاي نيم موج با برق AC و خود يکسوشونده هستند؛ اما امروزه بعضي توليدکنندگان ژنراتورهاي فرکانس بالا يا مولتي پلاس و ژنراتورهايي با ولتاژ ثابت ارايه مي کنند. در يونيت هايي که ژنراتورهاي ولتاژ ثابت و فرکانس بالا دارند، اغلب ژنراتور اشعه X به اندازه اي کوچک است که بتواند با تيوب مولد اشعه انجام شود. بسياري از يونيت هاي راديوگرافي دندان داراي ژنراتورهاي اشعه X کنترل شونده توسط ريزپردازنده هستند که عملکردهاي ويژه اي را به صورت خودکار کنترل مي کند. به عنوان مثال، نوسان هاي ولتاژ خط قابل جبران بوده و به طور خودکار توسط کامپيوتر جبران مي شوند؛ به علاوه، ژنراتورهاي قسمت کنترل ريزپردازنده ها، اغلب داراي خطاياب هاي داخلي هستند که سبب مي شوند در صورت بد عمل کردن هر قسمت به نشانه خطا روي کنسول ظاهر شود. اکثر تيوب هاي اشعه X به کار رفته در يونيت هاي راديوگرافي داراي آندهاي با ظرفيت گرمايي از 7000 تا 50000 واحد گرمايي هستند. يونيتي که براي توموگرافي فکي - صورتي (دنتوماگزيلوفاسيال) طراحي شده است از يک تيوب آند دوار با ظرفيت گرمايي 300000Hu استفاده مي کند. اندازه نقطه کانوني از 0/3mm از يونيت هايي با آند دوار تا 1mm در يونيت هاي داراي آند ايستا گسترده است. در يونيت هاي داخل دهاني، SID بطور تقريبي 200 تا 40 ميلي متر، قابل تنظيم است. در يونيت هاي پانوراميک اغلب يک SID ارايه مي شود. در انواع با قابليت هاي دوگانه پانوراميک و سفالومتريک SID حدود 1600mm قابل تنظيم است. در يونيت هاي داخل دهاني تيوب مواد اشعه X داراي لوکاليزاتور استوانه اي و يا مخروطي جهت محدود کردن و شکل دادن به پرتو X و کاهش تشعشع پراکنده هستند. در بعضي نمونه ها، مخروط بلند ديگري جهت محدود سازي پرتو، براي افزايش SID وکاهش بيشتر دوز اشعه دريافتي بيمار وجود دارد. تيوب اغلب، روي بازوي تاشونده اي که با زواياي مختلف حالت مي گيرد سوار مي شود. اين بازو مي تواند روي ديوار يا سقف نصب شود يا به يک ستون محکم شده به زمين اتصال يابد و يا روي پايه چرخ دار حرکت کند. در يونيت هاي پانوراميک و سفالومتريک، کاست مسطح بيروني فيلم و تيوب اشعه X همراه با يک ديافراگم شکافدار، به صورت بازويي C شکل طراحي مي شوند و سر بيمار در فاصله کاست و تيوب اشعه X قرار مي گيرد. در راديوگرافي پانوراميک، کاست بيروني تيوب مولد اشعه X، دور سر بيمار که توسط يک نگهدارنده متصل به يونيت، ثابت نگهداشته شده، حرکت مي کنند. در راديوگرافي سفالومتريک، SID افزايش يافته و سر بيمار و بازوي C شکل به هنگام تابش اشعه X در وضعيت ويژه اي حفظ مي شوند. در راديوگرافي بايت وينگ، داخل دهاني، ضمائم پلاستيکي تعيين کننده موقعيت که از يک نگهدارنده فيلم، biteplate و نشانگرهاي ميله اي يا حلقه اي تشکيل شده اند، مي تواند جهت کمک به اپراتور براي هم راستا ساختن پرتو اشعه X و فيلم به کار روند. در راديوگرافي پانوراميک، کيفيت تصوير به استقرار دقيق بيمار بستگي دارد.
لذا بسياري از يونيت هاي پانوراميک، داراي سيستم هاي تمام موتوري يا تمام خودکار، با هم راستايي دو يا سه گانه پرتو است.
نگهدارنده سر، تکيه گاه چانه، بلوک هاي گاز زدني و يا پشتيباني هاي بيني، جهت ثابت ساختن سر بيمار به کار مي روند. به علاوه، بعضي سيستم هاي وضعيت دهنده به سيستم نمايش ديجيتالي نقطه کانوني و نيز حرکت هاي خودکار از پيش برنامه ريزي شده جهت بهينه سازي وضعيت مناسب تصويربرداري، مجهز هستند. جهت راديوگرافي داخل دهاني، از فيلم دولايه با پشتوانه اي از فويل مسي (جهت کاهش دوز جذبي بيمار) استفاده مي شود.
منبع: ماهنامه پزشک امروز، شماره 129.. .