خليفه و سلطان
نويسنده: احسان رضايي
شب هاي عربي «هزار و يک شب» طعم فارسي دارد
پاسخ به اين سوال، جوابي است که موضوع صفحه ما است؛ برمکي ها. برمکي ها يا «آل برمک» و «برامکه»، همان کساني هستند که به شب هاي شهر رويايي هزار و يک شب رنگ و بو دادند و هنوز هم در ميان اعراب ضرب المثل هستند. عرب ها هر وقت مي خواهند بگويند فلان مهماني، يا فلان سال و وقت خيلي به آنها خوش گذشته، اصطلاحشان اين است: «کمثل يوم البرامکه»؛ درست مثل روزگار برمکي ها.
برمکي ها خانداني ايراني بودند که در اواخر عهد خلافت اموي اسلام آوردند و از سپاه ابومسلم خراساني به کتاب تاريخ راه پيدا کردند و هنوز از آن بيرون نرفته اند. لغت «برمک» ظاهرا از زبان هندي آمده و رئيس معنا مي دهد؛ چنان که امروز هم در افغانستان و در زبان پشتو، «پَرمُخ» به همين معنا به کار مي رود. برمکي ها که از همان اول رئيس و رئيس زاده بودند، در اول کار در معبد بودايي «نوبهار» در بلخ صاحب رتبه و مقام بودند. بعد از مسلماني هم همچنان در آن منطقه محبوب و مشهور ماندند. شهرت و افتخار، هيچ وقت آنها را رها نکرد؛ چنان که حتي وقتي هارون الرشيد دستور به قتل و نابودي اين خاندان داد، با وجود ممنوعيت سوگواري برای آنان، شاعران چنان قصيده هاي جانسوزي براي آنان سرودند که 14 شاعر به زندان افتادند. يکي شان را به خاطر شدت بي تابي هايش کشتند و ابونواس ناگزير به مصر فرار کرد.
سه نسل از برمکي ها به چهار خليفه خدمت کردند. آنها براي 55 سال (از 132 تا 187 ق) امير و مشاور و معلم و وزير و نديم خلفا بودند. عصر آنها، عصر رفاه و شکوفايي بود. برمکي ها با تکيه بر سنت هاي ايراني، يک نظام ديوانسالاري بزرگ و دقيق به راه انداختند که سر تا سر امپراطوري بزرگ عباسي را پوشش مي داد. به ياد بياوريم که هارون آخرين خليفه اي بود که خودش شخصا به حج و جنگ مي رفت و بعد از برمکي ها ديگر خليفه اي پايتخت را خالي نگذاشت چون که رفتن از پايتخت به معناي از دست دادن خلافت بود. ابن خلدون درباره آنها مي گويد: «هرآنچه به شمشير و قلم وابسته بود، در دست آنها بود». برمکي ها دانشگاه گندي شاپور در اهواز را احيا کردند و بزرگ ترين دستگاه ترجمه در طول تاريخ را با نام «بيت الحکمه» به راه انداختند که تمام علوم ايراني، يوناني، هندي و چيني توليد شده در قرون قبلي را به عربي ترجمه کرد. تحت حمايت آنها دو سبک ادبي جديد در شعر و نثر عربي شکل گرفت. تعداد دانشمندان و اديبان و شاعراني که تحت حمايت اين خاندان بودند، واقعا حيرت انگيز است. مورخان نام 170 پزشک، 230 منجم، 112 متکلم و فيلسوف و بيشتر از 400 شاعر را ثبت کرده اند که همگي در دستگاه برمکي رشد کردند.
اين مايه از رفاه و شکوه و کشورداري حق نيست که تبديل به افسانه بشود؟
برمکي ها
يحيي بن خالد (189-120ق): با تدبيرترين شخصيت اين خانواده؛ او معلم و وزير هارون الرشيد بود و هارون يحيي را «پدر» خطاب مي کرد. شهرت خاندان برمکي، مديون اوست. وقتي که هادي عباسي مي خواست خلافت را به پسر خردسالش منتقل کند، با رايزني هايش نگذاشت ولايتعهدي از دست هارون خارج شود. با اين حال خيلي زود از وزارت هارون استعفا داد وکار را به پسرانش سپرد و خودش به تاسيس «بيت الحکمه» و تربيت سياستمداران همراه و تشويق شاعران و اديبان و عالمان پرداخت. يحيي بعد از قتل جعفر و سقوط برمکيان به زندان افتاد و گزارش صبر و تحمل در اين دوره سختي، بارها در متون تاريخي تکرار شده. درباره مقام و عظمت يحيي حرف هاي زيادي زده شده که از همه بامزه تر، حرف منصور خليفه است: «همه پسري به دنيا مي آورند و خالد پدري آورده است».
فضل بن يحيي (193-148ق): با سخاوت ترين شخصيت اين خانواده؛ فضل شش روز از هارون بزرگ تر بود و با او بزرگ شد. با اين حال به خاطر اينکه اهل زهد و تقوا بود و با مجالس عيش هارون ميانه اي نداشت، بعدها جعفر جای او را به پيش هارون گرفت. فضل، والي سرزمين هاي شرقي خلافت بود و «وزير صغير» به حساب مي آمد. بذل و بخشش او آن قدر بود که حتي به کساني که هجوش کرده بودند هم صله مي داد. به او حاتم طايي مسلمان ها (حاتم الاسلام) مي گويند. او وقتي براي سرکوب قيام يحيي بن عبدالله بن حسن (ع) به توصیه پدر که او را از ريختن خون علويان بر حذر داشته بود، با او صلح کرد که همين از اسباب دلگيري هارون بود. بعد از سقوط برامکه او همراه پدر به زندان افتاد. فضل در دوره امارت بر خراسان آن قدر محبوب بود که مي گويند در روزگار حکومتش، خراساني ها اسم 20 هزار پسر را بر فضل گذاشتند. اگر يادتان باشد، در کتاب هاي ادبيات دبيرستان، درسي از «تاريخ بيهقي» داشتيم درباره همين فضل که ماجرايش اين بود که علي بن عيسي بن ماهان که بعد از فضل والي خراسان شده بود، کاروان بزرگي از ماليات ها را براي هارون فرستاده بود و هارون يحيي و فضل را کنار خود نشانده بود به تماشاي اين کاروان «تا دل هاي آل برمک بطرقد» و خلاصه، هارون از يحيي مي پرسد «اين چيزها به روزگار پسرت کجا بود؟» و يحيي جواب مي دهد «به خانه هاي خداوندگاران اين چيزها!».
عباسي ها
منصور (خلافت 158-136 ق): دومين خليفه و برادر سفاح. او بعد از کشتن ابوسلمه خلّال (وزير معروف به دوست داشتن امام شيعه)، خالد را وزير کرد. او به راهنمايي خالد بغداد را ساخت (خود لغت بغداد هم ايراني و به معني «هديه خدا» است).
هادي (خلافت 170-169ق): خليفه سوم اصلا رابطه خوبي با برمکي ها نداشت چون طرفدار هارون بودند.
هارون (خلافت 193-170ق): تربيت شده يحيي، برادر شيري فضل و رفيق گرمابه و گلستان جعفر. در شامگاه آخرين روز محرم 187 ق، به يکباره دستور داد جعفر برمکي ها را بکشند و باقي برمکي ها را دستگير کنند و اموالشان را مصادره کنند و اين در حالي بود که صبح همان روز با جعفر به شکار رفته بود. در اين ماجرا، هزار نفر از وابستگان برمکي ها کشته شدند و 20 ميليون دينار از اموالشان مصادره شد. جنازه جعفر هم يک سال تمام بر دورازه بغداد آويزان بود تا وقتي که هارون با ديدار آن جنازه به گريه افتاد.
عباسه (مرگ 196ق): خواهر هارون که ظاهرا هارون او را به عقد جعفر درآورده بود و همين از عوامل سقوط برمکي ها بود. هرچند بعضي ها اين نظر را رد کرده اند اما تصور اينکه اگر جعفر با آن جايگاه از خواهر خليفه پسري داشت حتما آن پسر مدعي تخت خلافت مي شد، مي تواند اين داستان را باورپذير کند.
مامون (خلافت 202-194ق): دست پرورده جعفر که مادري ايراني داشت. مامون با کمک يکي از پروردگان برمکي ها يعني فضل بن سهل، برادرش امين و وزير او فضل بن ربيع که دشمن برمکي ها بود را شکست داد. در روز پيروزي، مامون گفته: «حالا انتقام برمکي ها گرفته شد».
هاشمي ها
امام کاظم (ع) (امامت 183-148ق): باز از يک طرف امام هفتم (ع) مدتي در زندان فضل بن يحيي بوده و از طرفی موسي بن يحيي پيش امام (ع) شاگردي کرده. موافقان برمکي ها از اين دو گزاره نتيجه مي گيرند که برمکي ها با خاندان امامت رابطه خوبي داشته اند و انتقال امام (ع) به زندان فضل براي حفظ جان آن حضرت بوده. مخالفان هم مي گويند فضل و پدرش يحيي براي اينکه رابطه موسي با امام (ع) را لاپوشاني بکنند، در اذيت و آزار امام کوشيده اند.
امام رضا (ع) (امامت 203-183ق): امام رضا (ع) در تمام مدت قدرت برمکي ها در مدينه بودند و هيچ رابطه اي با آنها نداشتند.
محمد بن عبدالله بن حسن (ع)(شهادت 145ق): اين نواده امام حسن(ع) که بين شيعيان به «نفس زکيه» معروف بود، کسي بود که اول عباسي ها به اسم او مردم را عليه بني اميه شوراندند اما بعدا او را کنار زدند. محمد نفس زکيه قيام کرد و با کمک برادرش، ابراهيم سپاهي ترتيب داد. خالد برمکي با اين سپاه جنگيد و آنها را شکست داد. اما محمد و ابراهيم را آزاد کرد. منصور دوباره آنها را دستگير کرد و کشت.
يحيي بن عبدالله بن حسن (ع) (شهادت 175ق): برادر ديگر محمد نفس زکيه، پس از قتل برادرانش در ري و طبرستان مردم را به قيام دعوت کرد. هارون فضل بن يحيي را به جنگ او فرستاد. فضل با يحيي صلح کرد و از هارون براي او امان نامه گرفت. هارون بعدا پيمانش را شکست و يحيي را کشت. مورخان همين ماجرا را از دلايل سقوط برامکه مي دانند.
منبع:نشريه همشهري جوان، شماره 241
