سرطان و حفظ باروري
نويسنده: زهرا جهانشاهي
در اين کنگره حفظ باروري در سرطان و ساير بيماري هاي ناتوان کننده در مردان، زنان و کودکان، روش هاي انجماد تخمک و اسپرم و بافت بيضه و تخمدان و نيز جنبه هاي اخلاقي، حقوق و روانشناختي حفظ باروري به تفکيک مورد بحث قرار گرفت و آخرين يافته هاي علمي پژوهشگران کشور در هر يک از جنبه ها در قالب مقالات برگزيده ارائه گرديد.
در اين کنگره بيان شد؛ با در نظر گرفتن اهميت مساله حفظ باروري براي بيماران مبتلا به سرطان و شرايط تهديد کننده ي قدرت باروري، درمانگران و متخصصين بايد پيش از شروع به اقدامات درماني، بيماران و خانواده هاي آنها را نسبت به وجود چنين امکاناتي آگاه سازند.
مهندس آراسب احمديان- مدير عامل موسسه خيريه حمايت از بيماران مبتلا به سرطان«محک» بيان داشتند: محک سازماني است که توجه خود را معطوف بيماري سرطان کودکان در سطح ملي و بين المللي و حوزه هاي امور خيريه، درمان و تحقيقات نموده است.
حمايت همه جانبه از کودکان مبتلا به سرطان و خانواده آنها در بخش خيريه، درمان کودکان مبتلا به سرطان در چارچوب منشور حقوق بيمار و بر اساس جديدترين و کارآمدترين روش ها و آخرين دستاوردهاي علم پزشکي در بخش درمان و انجام تحقيقات علمي در زمينه بيماري سرطان، براي کشف علل بروز بيماري«روش هاي تشخيص» پيشگيري و روش هاي نوين درمان از ماموريت هاي اين سازمان است.
اين سازمان از نظر چند عملکردي بودن، در دنيا منحصر به فرد بوده و در هر يک از زمينه هاي فعاليت؛ در زمره يکي از ده سازمان برتر در جهان مي باشد. محک در سال 1382 با انستيو کانسر قرارداد ثبت بيماران سرطاني را بست و در سال 1385 با انستيتو گوستاو روسي قرارداد عوارض ديررس سرطان نسوج نرم را به امضاء رساند و سال 1386 با پژوهشکده رويان قرارداد در رابطه با پيوند استخوان و سال 1387 با پژوهشکده ابن سينا قرارداد حفظ باروري در کودکان را به امضاء رساند تا کودکان مبتلا به سرطان، پس از درمان در بزرگسالي دغدغه ناباروري را نداشته باشند.
دکتر امير حسين زرناني – رئيس پژوهشکده نانوبيوتکنولوژي پژوهشگاه ابن سينا و دبير علمي کنگره هم – گفتند: بسياري از افراد هستند که به خاطر مشکلات باروري، ازدواج نمي کنند و بسياري از آن ها هم که ازدواج مي کنند، دچار مشکلات اجتماعي در خانواده مي شوند. از اين رو، مسائل باروري اهميت اجتماعي دارد، بنابراين هدف از برگزاري کنگره، آگاهي دادن در زمينه ههاي مختلف حفظ باروري است. از آنجا که اين مهم به عنوان يک فرهنگ نهادينه نشده، بايد در اين مورد فرهنگ سازي کرد.
بنابراين، اين کنگره تنها به عنوان حفظ باروري در بيماري هاي سرطاني نمي پردازد، بلکه بسياري از موارد بيماري هاي ژنتيک، ازدواج هاي ديررس و ... را بررسي مي کند.
دکتر محمدرضا رزاقي – رئيس دانشگاه علوم پزشکي وخدمات بهداشتي درماني شهيد بهشتي در اين رابطه بيان داشتند: آمار ناباروري رو به افزايش است. بيماري ها، بالا رفتن سن ازدواج، مصرف داروها، امواج هاي راديويي، استفاده از تکنولوژي همچون موبايل، کامپيوتر، لپ تاپ، غذاهاي هورموني، کود شيميايي و... باعث از بين رفتن عملکرد سلول هاي جنسي و ناباروري فرد مي شود. ناباروري ثانويه هم داريم، همانند افرادي که عمل وازکتومي انجام مي دهند و مجدد طالب بچه دار شدن هستند که در اين حالت 45-40 درصد اسپرم قدرت باروري در بهترين شرايط را دارد. لذا توجه به ناباروري اهميت خاصي دارد.
دکتر محمد مهدي آخوندي– رئيس پژوهشگاه فن آوري هاي نوين علوم زيستي جهاد – دانشگاهي ابن سينا از ديگر سخنرانان کنگره بودند که بيان داشتند: ما با بيماراني مواجه هستيم که به سبب درمان هاي غيراختصاصي، به خصوص سرطان ناباروري رو به رو مي شوند. البته پيشرفت هايي که در اين علم حاصل شده، زمينه را به سمت داروهايي که کمتر به سلول هاي جنسي آسيب بزند؛ سوق داده است اما هنوز افراد، بخصوص کودکاني هستند که در اين رابطه با مشکل مواجه شده اند – کودکاني که مبتلا به سرطان هستند و اين افراد پس از درمان با بحث ناباروري مواجه خواهند شد. حال اين سؤال مطرح مي شود که ما چگونه مي توانيم سلول هاي جنسي را نگهداري، حفظ و در آينده براي همان افراد امکان استفاده و جايگزيني را فراهم کنيم؟ در اينجا مساله حفظ باروري مطرح است. در مردان بالغ پيش از اين امکان نگهداري اسپرم به صورت فريز وجود داشت و اولين بانک اسپرم حدود 5 سال قبل توسط پژوهشکده ابن سينا راه اندازي شد که در عرض يک روز اين امکان وجود داشت که بتوان اسپرم فريز و نگهداري کرد و بعد از درمان سرطان، امکان استفاده از سلول هاي خود فرد مهيا بود. حفظ باروري در زنان بالغ نيز در حدود دو سال پيش با انجماد تخمک مطرح شد که با تحريک تخمک گذاري، جمع آوري تخمک و فريز سلول هاي تخمک بتوان تخمک زنان را فريز و نگهداري نمود که دوره درمان تحريک تخمک گذاري دو ماه به طول مي انجامد و پزشکان و پژوهشگران مي توانند 20 تخمک را نگهداري کنيم. البته به علت اينکه دو سال از شروع کار مي گذرد؛ گزارشاتي محدود در اين زمينه داريم و هنوز از موفقيت پيوند گزارشي دريافت نشده است.
دکتر آخوندي اظهار داشت: تکنولوژي ديگري در اين رابطه مطرح است و آن تلاش براي باروري سلول هاي تخمک در داخل بافت تخمدان است که با روش IVM حاصل مي شود. به اين ترتيب که سلول هاي تخمک را در محيط بالغ کرده تا از آنها امکان لقاح خارج رحمي را داشته باشيم و جنين تشکيل شده را به رحم منتقل نماييم.
ايشان سپس در خصوص تفاوت سلول هاي تخمدان بيضه گفتند: تفاوت آنجاست که مرد اسپرم را به طور مرتب مي سازد، اما زن تخمک ها را همراه خود دارد. بنابراين، تفاوت دختر بچه با خانم بالغ در ارتباط با حفظ و نگهداري تخمک ها و سلول ها زياد نيست، بلکه تفاوت در ميزان تخمدان کوچک تر و جداکردن و نگهداري بافت تخمداني که وجود دارد، مي باشد.
ايشان ادامه دادند: مرکز درمان ابن سينا اين توان را دارد و مي تواند نسبت به حفظ و نگهداري اين بافت ها اقدام نمايد، لذا پزشکان و متخصصين آنکولوژي پيش از اينکه بخواهند اقدامي در رابطه با برداشت تخمدان و درمان سرطان داشته باشند، بايد اين آگاهي را به بيمار بدهند که اين سلول ها را مي توان نگهداري کرد و در آينده مورد استفاده قرار داد. همچنين براي کودکان پسري که به سرطان مبتلا مي باشند، اين امکان وجود دارد که سلول هاي بنيادي اسپرم ساز را در آن ها از بافت بيضه جدا، تکثير و نگهداري نمود.
جداسازي سلول هاي ژرمينال بنيادي و انتقال مجدد اين سلول هاي اسپرم ساز به داخل بيضه – بعد از بهبودي کودک – وجود دارد. متأسفانه هنوز شاهد عدم آگاهي والدين در اين رابطه و عدم اطلاع رساني پزشکان هستيم. البته اين عمل در مورد دختران خردسال انجام نشده است و آزمايشات تا کنون بر روي موش نتيجه بخش بوده و روي انسان پياده نشده است.
دکتر عليرضا زالي – قائم مقام سازمان نظام پزشکي هم گفتند: بيماري سرطان به عنوان کاهنده طول عمر مد نظر است. از هر 300 کودک يک نفر مبتلا به سرطان مي باشد و خوشبختانه 75% تومورهاي اطفال زير 35 سال به نوعي علاج پذير هستند، لذا ما در يک چالش جدي قرار داريم و طي 50 سال اخير با افت باروري رو به رو بوده ايم. پساماند محصولات کشاورزي، افزودني بر بعضي مواد، هورمونها، راديوتراپي، تخريب تومورها و .... اثرات تخريبي بر گنادها دارند و باروري را دستخوش تغيير مي کنند. آمار جهاني سرطان رو به افزايش است و بايد نگاه جدي و موشکافانه به آن داشته باشيم.
دکتر عظيم مهرور– فوق تخصص خون و آنکولوژي اطفال گفتند: بيمار سرطان نسبت به 30 سال گذشته سير صعودي داشته است وليکن ديدگاه مردم نسبت به آن بسيار تغيير کرده است در گذشته وقتي نام سرطان مي آمد، مترادف با مرگ بود ولي اکنون به عنوان يک شوک تلقي مي شود. نگراني که اکنون وجود دارد، اين است که وقتي درمان کودک پايان يافت، براي تشکيل خانواده در آينده حتما بايد حفظ باروري شود. چرا که مي توان سرطان را کنترل کرد. سرطان خون(لوسمي) شايعترين نوع سرطان در اطفال است.
دکترمهرور مي گويد: در تعدادي از سرطان ها نظير هوچکين کودکان؛ به لحاظ حفظ گنادها، از مصرف برخي از داروها، منع مي شدند اما امروز با به کارگيري شيوه هاي نوين، امکان باروري در آنها وجود دارد.
دکتر امير جنتي– متخصص اورولوژي و آندواورلوژي – بيان کردند: سرطان و بيماري هاي سيستمي؛ باروري را کاهش مي دهد، چه رسد به درمان آنها که همگي تهديد کننده باروري در فرد سرطاني است. مشکل آن است که ما با نوجوان پسري مواجه مي شويم که اسپرم او مناسب فريز ايمن نيست. به همين علت، با بيوپسي که انجام مي دهيم و تستي که از بافت انجام مي گيرد، مي توان آن را براي آينده ي جوان مورد استفاده قرار داد. مشکل بزرگ و جدي در فردي است که اسپرم او صفر است و سرطان نيز دارد. با کشت سلول مادري اسپرم و پيوند، باز اسپرم صفر است. البته اين پيوند در حيوانات نتيجه بخش بوده و به زودي بر روي انسان نيز پياده خواهد شد.
دکتر عليرضا ميلاني فر
عضو هيأت علمي پژوهشکده ابن سينا گفتند: در مسأله باروري سعي داريم پذيرش عمومي اخلاقي را نيز در درمان پياده کنيم و چنانچه ايرادي بر آن وارد است، به بحث بگذاريم. براي باروري کودکان سرطاني نياز به رضايت والدين و افرادي که تصميم گيرنده هستند؛ داريم که اين رضايت بايد آگاهانه باشد. بايد توضيح دهيم پس از بهبودي سرطان؛ باروري فرزندش در بزرگسالي، ممکن است نتيجه مناسب به دست آيد و ممکن است نتيجه اي حاصل نشود. والدين بيش از آنکه ناراحت بچه باشند؛ ناراحت دردکشيدن فرزندشان هستند. اميدوارم اين حرکت گروهي، باعث بازشدن افقي شود که به جز کودکان مبتلابه سرطان، در افراد ديگر هم اين روش قابليت استفاده را داشته باشد. افراد ديگري که مبتلا به سرطان نيستند.
قدرداني از پروفسور صفا الحسني، به خاطر سي سال تلاش در زمينه لقاح خارج از رحمي و آقاي دکتر فومن صدري اردکاني به خاطر مقاله جداسازي سلول هاي بنيادي از نکات قابل توجه کنگره بود.
متخصصين بيان داشتند حفظ باروري نيز ممکن است نتيجه مطلوب نداشته باشد.
بيمارستان فوق تخصص محک در انتهاي جاده اوشان و دامنه ي کوه هاي تهران قرار دارد و از آنجا مي توان به راحتي شهر تهران را مشاهده کرد.
منبع: ماهنامه اطلاعات علمي شماره 366
در اين کنگره بيان شد؛ با در نظر گرفتن اهميت مساله حفظ باروري براي بيماران مبتلا به سرطان و شرايط تهديد کننده ي قدرت باروري، درمانگران و متخصصين بايد پيش از شروع به اقدامات درماني، بيماران و خانواده هاي آنها را نسبت به وجود چنين امکاناتي آگاه سازند.
مهندس آراسب احمديان- مدير عامل موسسه خيريه حمايت از بيماران مبتلا به سرطان«محک» بيان داشتند: محک سازماني است که توجه خود را معطوف بيماري سرطان کودکان در سطح ملي و بين المللي و حوزه هاي امور خيريه، درمان و تحقيقات نموده است.
حمايت همه جانبه از کودکان مبتلا به سرطان و خانواده آنها در بخش خيريه، درمان کودکان مبتلا به سرطان در چارچوب منشور حقوق بيمار و بر اساس جديدترين و کارآمدترين روش ها و آخرين دستاوردهاي علم پزشکي در بخش درمان و انجام تحقيقات علمي در زمينه بيماري سرطان، براي کشف علل بروز بيماري«روش هاي تشخيص» پيشگيري و روش هاي نوين درمان از ماموريت هاي اين سازمان است.
اين سازمان از نظر چند عملکردي بودن، در دنيا منحصر به فرد بوده و در هر يک از زمينه هاي فعاليت؛ در زمره يکي از ده سازمان برتر در جهان مي باشد. محک در سال 1382 با انستيو کانسر قرارداد ثبت بيماران سرطاني را بست و در سال 1385 با انستيتو گوستاو روسي قرارداد عوارض ديررس سرطان نسوج نرم را به امضاء رساند و سال 1386 با پژوهشکده رويان قرارداد در رابطه با پيوند استخوان و سال 1387 با پژوهشکده ابن سينا قرارداد حفظ باروري در کودکان را به امضاء رساند تا کودکان مبتلا به سرطان، پس از درمان در بزرگسالي دغدغه ناباروري را نداشته باشند.
دکتر امير حسين زرناني – رئيس پژوهشکده نانوبيوتکنولوژي پژوهشگاه ابن سينا و دبير علمي کنگره هم – گفتند: بسياري از افراد هستند که به خاطر مشکلات باروري، ازدواج نمي کنند و بسياري از آن ها هم که ازدواج مي کنند، دچار مشکلات اجتماعي در خانواده مي شوند. از اين رو، مسائل باروري اهميت اجتماعي دارد، بنابراين هدف از برگزاري کنگره، آگاهي دادن در زمينه ههاي مختلف حفظ باروري است. از آنجا که اين مهم به عنوان يک فرهنگ نهادينه نشده، بايد در اين مورد فرهنگ سازي کرد.
بنابراين، اين کنگره تنها به عنوان حفظ باروري در بيماري هاي سرطاني نمي پردازد، بلکه بسياري از موارد بيماري هاي ژنتيک، ازدواج هاي ديررس و ... را بررسي مي کند.
دکتر محمدرضا رزاقي – رئيس دانشگاه علوم پزشکي وخدمات بهداشتي درماني شهيد بهشتي در اين رابطه بيان داشتند: آمار ناباروري رو به افزايش است. بيماري ها، بالا رفتن سن ازدواج، مصرف داروها، امواج هاي راديويي، استفاده از تکنولوژي همچون موبايل، کامپيوتر، لپ تاپ، غذاهاي هورموني، کود شيميايي و... باعث از بين رفتن عملکرد سلول هاي جنسي و ناباروري فرد مي شود. ناباروري ثانويه هم داريم، همانند افرادي که عمل وازکتومي انجام مي دهند و مجدد طالب بچه دار شدن هستند که در اين حالت 45-40 درصد اسپرم قدرت باروري در بهترين شرايط را دارد. لذا توجه به ناباروري اهميت خاصي دارد.
دکتر محمد مهدي آخوندي– رئيس پژوهشگاه فن آوري هاي نوين علوم زيستي جهاد – دانشگاهي ابن سينا از ديگر سخنرانان کنگره بودند که بيان داشتند: ما با بيماراني مواجه هستيم که به سبب درمان هاي غيراختصاصي، به خصوص سرطان ناباروري رو به رو مي شوند. البته پيشرفت هايي که در اين علم حاصل شده، زمينه را به سمت داروهايي که کمتر به سلول هاي جنسي آسيب بزند؛ سوق داده است اما هنوز افراد، بخصوص کودکاني هستند که در اين رابطه با مشکل مواجه شده اند – کودکاني که مبتلا به سرطان هستند و اين افراد پس از درمان با بحث ناباروري مواجه خواهند شد. حال اين سؤال مطرح مي شود که ما چگونه مي توانيم سلول هاي جنسي را نگهداري، حفظ و در آينده براي همان افراد امکان استفاده و جايگزيني را فراهم کنيم؟ در اينجا مساله حفظ باروري مطرح است. در مردان بالغ پيش از اين امکان نگهداري اسپرم به صورت فريز وجود داشت و اولين بانک اسپرم حدود 5 سال قبل توسط پژوهشکده ابن سينا راه اندازي شد که در عرض يک روز اين امکان وجود داشت که بتوان اسپرم فريز و نگهداري کرد و بعد از درمان سرطان، امکان استفاده از سلول هاي خود فرد مهيا بود. حفظ باروري در زنان بالغ نيز در حدود دو سال پيش با انجماد تخمک مطرح شد که با تحريک تخمک گذاري، جمع آوري تخمک و فريز سلول هاي تخمک بتوان تخمک زنان را فريز و نگهداري نمود که دوره درمان تحريک تخمک گذاري دو ماه به طول مي انجامد و پزشکان و پژوهشگران مي توانند 20 تخمک را نگهداري کنيم. البته به علت اينکه دو سال از شروع کار مي گذرد؛ گزارشاتي محدود در اين زمينه داريم و هنوز از موفقيت پيوند گزارشي دريافت نشده است.
دکتر آخوندي اظهار داشت: تکنولوژي ديگري در اين رابطه مطرح است و آن تلاش براي باروري سلول هاي تخمک در داخل بافت تخمدان است که با روش IVM حاصل مي شود. به اين ترتيب که سلول هاي تخمک را در محيط بالغ کرده تا از آنها امکان لقاح خارج رحمي را داشته باشيم و جنين تشکيل شده را به رحم منتقل نماييم.
ايشان سپس در خصوص تفاوت سلول هاي تخمدان بيضه گفتند: تفاوت آنجاست که مرد اسپرم را به طور مرتب مي سازد، اما زن تخمک ها را همراه خود دارد. بنابراين، تفاوت دختر بچه با خانم بالغ در ارتباط با حفظ و نگهداري تخمک ها و سلول ها زياد نيست، بلکه تفاوت در ميزان تخمدان کوچک تر و جداکردن و نگهداري بافت تخمداني که وجود دارد، مي باشد.
ايشان ادامه دادند: مرکز درمان ابن سينا اين توان را دارد و مي تواند نسبت به حفظ و نگهداري اين بافت ها اقدام نمايد، لذا پزشکان و متخصصين آنکولوژي پيش از اينکه بخواهند اقدامي در رابطه با برداشت تخمدان و درمان سرطان داشته باشند، بايد اين آگاهي را به بيمار بدهند که اين سلول ها را مي توان نگهداري کرد و در آينده مورد استفاده قرار داد. همچنين براي کودکان پسري که به سرطان مبتلا مي باشند، اين امکان وجود دارد که سلول هاي بنيادي اسپرم ساز را در آن ها از بافت بيضه جدا، تکثير و نگهداري نمود.
جداسازي سلول هاي ژرمينال بنيادي و انتقال مجدد اين سلول هاي اسپرم ساز به داخل بيضه – بعد از بهبودي کودک – وجود دارد. متأسفانه هنوز شاهد عدم آگاهي والدين در اين رابطه و عدم اطلاع رساني پزشکان هستيم. البته اين عمل در مورد دختران خردسال انجام نشده است و آزمايشات تا کنون بر روي موش نتيجه بخش بوده و روي انسان پياده نشده است.
دکتر عليرضا زالي – قائم مقام سازمان نظام پزشکي هم گفتند: بيماري سرطان به عنوان کاهنده طول عمر مد نظر است. از هر 300 کودک يک نفر مبتلا به سرطان مي باشد و خوشبختانه 75% تومورهاي اطفال زير 35 سال به نوعي علاج پذير هستند، لذا ما در يک چالش جدي قرار داريم و طي 50 سال اخير با افت باروري رو به رو بوده ايم. پساماند محصولات کشاورزي، افزودني بر بعضي مواد، هورمونها، راديوتراپي، تخريب تومورها و .... اثرات تخريبي بر گنادها دارند و باروري را دستخوش تغيير مي کنند. آمار جهاني سرطان رو به افزايش است و بايد نگاه جدي و موشکافانه به آن داشته باشيم.
دکتر عظيم مهرور– فوق تخصص خون و آنکولوژي اطفال گفتند: بيمار سرطان نسبت به 30 سال گذشته سير صعودي داشته است وليکن ديدگاه مردم نسبت به آن بسيار تغيير کرده است در گذشته وقتي نام سرطان مي آمد، مترادف با مرگ بود ولي اکنون به عنوان يک شوک تلقي مي شود. نگراني که اکنون وجود دارد، اين است که وقتي درمان کودک پايان يافت، براي تشکيل خانواده در آينده حتما بايد حفظ باروري شود. چرا که مي توان سرطان را کنترل کرد. سرطان خون(لوسمي) شايعترين نوع سرطان در اطفال است.
دکترمهرور مي گويد: در تعدادي از سرطان ها نظير هوچکين کودکان؛ به لحاظ حفظ گنادها، از مصرف برخي از داروها، منع مي شدند اما امروز با به کارگيري شيوه هاي نوين، امکان باروري در آنها وجود دارد.
دکتر امير جنتي– متخصص اورولوژي و آندواورلوژي – بيان کردند: سرطان و بيماري هاي سيستمي؛ باروري را کاهش مي دهد، چه رسد به درمان آنها که همگي تهديد کننده باروري در فرد سرطاني است. مشکل آن است که ما با نوجوان پسري مواجه مي شويم که اسپرم او مناسب فريز ايمن نيست. به همين علت، با بيوپسي که انجام مي دهيم و تستي که از بافت انجام مي گيرد، مي توان آن را براي آينده ي جوان مورد استفاده قرار داد. مشکل بزرگ و جدي در فردي است که اسپرم او صفر است و سرطان نيز دارد. با کشت سلول مادري اسپرم و پيوند، باز اسپرم صفر است. البته اين پيوند در حيوانات نتيجه بخش بوده و به زودي بر روي انسان نيز پياده خواهد شد.
دکتر عليرضا ميلاني فر
عضو هيأت علمي پژوهشکده ابن سينا گفتند: در مسأله باروري سعي داريم پذيرش عمومي اخلاقي را نيز در درمان پياده کنيم و چنانچه ايرادي بر آن وارد است، به بحث بگذاريم. براي باروري کودکان سرطاني نياز به رضايت والدين و افرادي که تصميم گيرنده هستند؛ داريم که اين رضايت بايد آگاهانه باشد. بايد توضيح دهيم پس از بهبودي سرطان؛ باروري فرزندش در بزرگسالي، ممکن است نتيجه مناسب به دست آيد و ممکن است نتيجه اي حاصل نشود. والدين بيش از آنکه ناراحت بچه باشند؛ ناراحت دردکشيدن فرزندشان هستند. اميدوارم اين حرکت گروهي، باعث بازشدن افقي شود که به جز کودکان مبتلابه سرطان، در افراد ديگر هم اين روش قابليت استفاده را داشته باشد. افراد ديگري که مبتلا به سرطان نيستند.
در حاشيه:
قدرداني از پروفسور صفا الحسني، به خاطر سي سال تلاش در زمينه لقاح خارج از رحمي و آقاي دکتر فومن صدري اردکاني به خاطر مقاله جداسازي سلول هاي بنيادي از نکات قابل توجه کنگره بود.
متخصصين بيان داشتند حفظ باروري نيز ممکن است نتيجه مطلوب نداشته باشد.
بيمارستان فوق تخصص محک در انتهاي جاده اوشان و دامنه ي کوه هاي تهران قرار دارد و از آنجا مي توان به راحتي شهر تهران را مشاهده کرد.
منبع: ماهنامه اطلاعات علمي شماره 366
