احترام به والدین در قرآن مجید
خداوند متعال در قرآن مجید(1) با بیان موکد و دقت فوق العاده، نحوه برخورد با پدر و مادر را سفارش می نماید. و دستورات لازم در خصوص احترام به والدین و حق شناسی و عواطف انسانی در حق والدین را صادر می نماید. در سوره اسراء می فرماید:
(وَقَضی رَبُّکَ اَلّا تَعْبُدُا اِلّا وَ بالوالدین احساناً امَّا یَبْلُغَنَّ عِندِکَ الْکَبِرَ اَحَدَهُما اَوْ کِلا هُما فَلاتَقُل لَهُما اُفٍ ولاتَنْهَرْهُما وَقُل لَهُما قَولاً کَریما* وَاحْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُلِّ مِنَ الرَّحْمَهِ وَ قُل رَّبِ ارْحَمْهُما کما رَبَّیانی صَغیراً* رَبَکُم اَعْلَمُ ربَما فی نُفُوسِکُمْ اِن تَکوُنوا صالحینَ فَاِنَّه کانَ لِلْاَوّابین غفوراً)
«پروردگارت فرمان داده جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید؛ هرگاه یکی از آنها یا هر دوی آنها نزد تو به پیری برسند، کم ترین اهانتی به آنها روامکن و بر سر آنها فریاد مزن و گفتار لطیف، سنجیده و بزرگوارانه به آنها بگو. بال های تواضع خویش را در برابرشان از محبت و لطف فرد آر، و بگو پروردگارا! همان گونه که آنها مرا در کودکی تربیت کردند، مشمول رحمتشان قرار ده. پروردگار شما آگاه است. هرگاه صالح باشید، او توبه کنندگان را می بخشد.»
در تفسیر آیات فوق به چند نکته اساسی اشاره شده است.
نکته اول: در آیه 23 خداوند متعال نیکی به والدین را بلافاصله بعد از مساله توحید قرار داده است و این هم ردیف بودن دو موضوع بیانگر آن است که اسلام تا چه حد برای پدر و مادر احترام قائل است و معلوم می شود که مساله ی احسان به پدر و مادر بعد از مساله توحید خدا، واجب ترین واجبات است.
در سه سوره دیگر خداوند متعال نیکی به پدر و مادر را بلافاصله بعد از مساله توحید بیان فرمودعه است؛
- سوره بقره آیه 83: ( لاتَعْبُدوُن اِلّا الله وَ بِالوالِدَینِ اِحْساناً)
«جز خدای را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید.»
- سوره نساء آیه36: (وَاعْبُدُوالله وَلا تُشْرِکوا بِه شیئنا وَ بِالْوالِدَینِ اُحْساناً) «خدای یکتا را بپرستید و چیزی را بر او شریک قرار ندهید و به پدر و مادر نیکی کنید.»
سوره انعام آیه 151: (اَلّا تُشْرِکوا بِه شَیْئاً وَبِالْوالِدَینِ اِحساناً)
«به هیچ وجه شرک به خدا نیاورید (نه در عقیده و نه در عمل) و به پدر و مادر نیکی کنید.»
نکته دوم: خداوند متعال کم ترین بی احترامی نسبت به پدر و مادر را با بیان جمله متعالی (فَلاتَقُل لَهُما اُفٍ) نهی فرموده است. «اُفٍ» کمترین اظهار ناراحتی گفته می شود. در حدیثی از اما صادق (ع) آمده است که: اگر چیزی کمتر از «اُف» وجود داشت، خداوند از آن نهی می کرد. خداوند متعال با طرح لغت «اف» حداقل مخالفت و بی احترامی نسبت به پدر و مادر را اجازه نداده است.
پیامبر (ص) فرمودند: از این که عاق پدر و مادر و مغضوب آنها شوید، بترسید؛ زیرا بوی بهشت از پانصد سال راه به مشام می رسد ولی هیچ گاه به کسانی که مورد خشم پدر و مادر هستند، نخواهید رسید. این تعبیر اشاره لطیفی به این موضوع است که چنین اشخاصی نه تنها در بهشت گام نمی گذارند، بلکه در فاصله بسیار زیادی از آن قرار دارند، و حتی نمی توانند به آن نزدیک شوند.
سید قطب در تفسیر فی الضلال به این مضمون از پیامبر (ص) نقل می کند که: مردی مشغول طواف بود و مادرش را به دوش گرفته، طواف می داد. پیامبر(ص) را در همان حال مشاهده کرد؛ عرض کرد: آیا حق مادرم را با این کار انجام دادم؛ حضرت فرمودند:نه؛ حتی جبران یکی از ناله های او را به هنگام وضع حمل نمی کند.
در حدیثی از امام کاظم (ع) آمده است که: شخصی نزد پیامبر آمد و از حق پدر و مادر سئوال کرد. حضرت فرمودند: باید او را با نام صدا نزند، جلوتر از او راه نرود، قبل از او ننشیند و کاری نکند که مردم به پدرش بدگویی کنند.
نکته ی سوم: خداوند متعال در آیات فوق می فرماید ( وَاحْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُلِّ مِنَ الرَّحْمَهِ) انسان باید در معاشرت و گفتگو با پدر و مادر طوری رفتار کند که پدر و مادر تواضع و خضوع فرزند را احساس کند و بفهمند که او نسبت به آنها مهر و محبت دارد و در برابر آنها خاضع و خوار می باشد. امام سجاد (ع) در دعای بیست و چهارم صحیفه سجادیه می فرماید: خداوندا! چنان کن که از هیبت پدر و مادرم همانند هیبت سلطان مستبد هراسان باشم، و به هر دو چونان مادری مهربان نیکی کنم و طاعت و فرمانبرداری از آنان و بر و نیکی ام نسبت به ایشان را در نظرم از لذت خواب و در چشم خواب آلود شیرین تر و برای عطش سینه ام از شربت گوارا در کام شخص تشنه خنک تر گردان، تا میل و خواسته ی ایشان را بر میل و خواسته خویش مقدم بدارم و رضا و خشنودی آنان را بر رضا و خشنودی خویش ترجیح دهم، و نیکی ایشان را در حق خود هرچند اندک، زیاد بینم و نیکی خویش در حق ایشان را هرچند بسیار اندک شمارم.
نکته ی چهارم: برای پدر و مادر خود دعا کنید و هنگامی که رو به سوی خداوند متعال می آورید، پدر و مادر را (چه در حیات و چه در ممات) فراموش نکنید، و تقاضای رحمت پروردگار برای آنها بنمایید. مخصوصا اینم تقاضا را با دلیل همراه ساز و بگو (و قل رب ارحمهما کما ربیانی صغیرا)
پروردگارا! همان گونه که آنها مرا در کودکی تربیت کردند، آنها را مشمول رحمت واسعه خود قرار بفرما. در جائیدیگر قرآن مجید می فرماید: (رَبَّنا اغفِرلی و لِوالِدَیَّ وَ لِلْمومنینَ یَومَ یَقوم الحساب)، (26) « بار الها! روزی که میزان عدل و حساب باز می شود تو به من و پدر و مادر من و همه مومنان از غفران و کرم عنایت بفرما.»
نکته ی پنجم: از آنجا که گاهی در رابطه با حفظ حقوق پدر و مادر و احرتام آنها و تواضعی که بر فرزند لازم و واجب است، ممکن است لغزش هایی پیش بیاید که انسان آگاهانه یا ناآگاهانه به سوی آن کشیده شود. در آیات مورد بحث خداوند متعال می فرماید:
پروردگار شما به آنچه در دل و جان شماست. آگاه تر است. (ربکم اعلم بما فی نفوسکم) بنابراین اگر بدون طغیان و سرکشی در برابر فرمان خدا لغزشی در زمینه احترام و نیکی به پدر و مادر از ضما سرزند و بلافاصله پشیمان شوید و مقام جبران آن برآیید، مسلماً مشمول عفو خواهید شد: اگر شما صالح باشید و توبه کار، خداوند توبه کاران را می آمرزد.
شکر والدین هم ردیف شکر خدا
خداوند متعال در قرآن مجید سوره لقمان، آیه ی 14 می فرماید:
(وَ وَصَینا الاِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حَمَلَتّهُ وَهْناً علی وَهْنٍ وَ فِصالُهُ، فی عامَیْنِ اَنِ اشْکُرْلی وَ لِوالدَیْکَ اِلَیَّ المَصیر)
«و ما به انسان درباره پدر و مادرش سفارش کردیم و مادرش با زحمت روی زحمت حمل کرد، (و به هنگام بارداری هر روز رنج و زحمت تازه ای را متحمل می شد) و دوران شیرخوارگی او دو سال پایان می یابد (آری به انسان توصیه کردیم) که شکر برای من و برای پدر و مادرت به جا آور که بازگشت همه به سوی من است.»
امام رضا می فرماید: خدا امر فرموده به شکرگزاری از خودش و برای والدین؛ پس اگر کسی والدین را شکر نکند خدا را هم شکر گزار نخواهد بود.
عباس زاده، علیرضا؛ (1388) بوسه بر دست پدر، کاشان، مرسل، چاپ اول.
(وَقَضی رَبُّکَ اَلّا تَعْبُدُا اِلّا وَ بالوالدین احساناً امَّا یَبْلُغَنَّ عِندِکَ الْکَبِرَ اَحَدَهُما اَوْ کِلا هُما فَلاتَقُل لَهُما اُفٍ ولاتَنْهَرْهُما وَقُل لَهُما قَولاً کَریما* وَاحْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُلِّ مِنَ الرَّحْمَهِ وَ قُل رَّبِ ارْحَمْهُما کما رَبَّیانی صَغیراً* رَبَکُم اَعْلَمُ ربَما فی نُفُوسِکُمْ اِن تَکوُنوا صالحینَ فَاِنَّه کانَ لِلْاَوّابین غفوراً)
«پروردگارت فرمان داده جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید؛ هرگاه یکی از آنها یا هر دوی آنها نزد تو به پیری برسند، کم ترین اهانتی به آنها روامکن و بر سر آنها فریاد مزن و گفتار لطیف، سنجیده و بزرگوارانه به آنها بگو. بال های تواضع خویش را در برابرشان از محبت و لطف فرد آر، و بگو پروردگارا! همان گونه که آنها مرا در کودکی تربیت کردند، مشمول رحمتشان قرار ده. پروردگار شما آگاه است. هرگاه صالح باشید، او توبه کنندگان را می بخشد.»
در تفسیر آیات فوق به چند نکته اساسی اشاره شده است.
نکته اول: در آیه 23 خداوند متعال نیکی به والدین را بلافاصله بعد از مساله توحید قرار داده است و این هم ردیف بودن دو موضوع بیانگر آن است که اسلام تا چه حد برای پدر و مادر احترام قائل است و معلوم می شود که مساله ی احسان به پدر و مادر بعد از مساله توحید خدا، واجب ترین واجبات است.
در سه سوره دیگر خداوند متعال نیکی به پدر و مادر را بلافاصله بعد از مساله توحید بیان فرمودعه است؛
- سوره بقره آیه 83: ( لاتَعْبُدوُن اِلّا الله وَ بِالوالِدَینِ اِحْساناً)
«جز خدای را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید.»
- سوره نساء آیه36: (وَاعْبُدُوالله وَلا تُشْرِکوا بِه شیئنا وَ بِالْوالِدَینِ اُحْساناً) «خدای یکتا را بپرستید و چیزی را بر او شریک قرار ندهید و به پدر و مادر نیکی کنید.»
سوره انعام آیه 151: (اَلّا تُشْرِکوا بِه شَیْئاً وَبِالْوالِدَینِ اِحساناً)
«به هیچ وجه شرک به خدا نیاورید (نه در عقیده و نه در عمل) و به پدر و مادر نیکی کنید.»
نکته دوم: خداوند متعال کم ترین بی احترامی نسبت به پدر و مادر را با بیان جمله متعالی (فَلاتَقُل لَهُما اُفٍ) نهی فرموده است. «اُفٍ» کمترین اظهار ناراحتی گفته می شود. در حدیثی از اما صادق (ع) آمده است که: اگر چیزی کمتر از «اُف» وجود داشت، خداوند از آن نهی می کرد. خداوند متعال با طرح لغت «اف» حداقل مخالفت و بی احترامی نسبت به پدر و مادر را اجازه نداده است.
پیامبر (ص) فرمودند: از این که عاق پدر و مادر و مغضوب آنها شوید، بترسید؛ زیرا بوی بهشت از پانصد سال راه به مشام می رسد ولی هیچ گاه به کسانی که مورد خشم پدر و مادر هستند، نخواهید رسید. این تعبیر اشاره لطیفی به این موضوع است که چنین اشخاصی نه تنها در بهشت گام نمی گذارند، بلکه در فاصله بسیار زیادی از آن قرار دارند، و حتی نمی توانند به آن نزدیک شوند.
سید قطب در تفسیر فی الضلال به این مضمون از پیامبر (ص) نقل می کند که: مردی مشغول طواف بود و مادرش را به دوش گرفته، طواف می داد. پیامبر(ص) را در همان حال مشاهده کرد؛ عرض کرد: آیا حق مادرم را با این کار انجام دادم؛ حضرت فرمودند:نه؛ حتی جبران یکی از ناله های او را به هنگام وضع حمل نمی کند.
در حدیثی از امام کاظم (ع) آمده است که: شخصی نزد پیامبر آمد و از حق پدر و مادر سئوال کرد. حضرت فرمودند: باید او را با نام صدا نزند، جلوتر از او راه نرود، قبل از او ننشیند و کاری نکند که مردم به پدرش بدگویی کنند.
نکته ی سوم: خداوند متعال در آیات فوق می فرماید ( وَاحْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُلِّ مِنَ الرَّحْمَهِ) انسان باید در معاشرت و گفتگو با پدر و مادر طوری رفتار کند که پدر و مادر تواضع و خضوع فرزند را احساس کند و بفهمند که او نسبت به آنها مهر و محبت دارد و در برابر آنها خاضع و خوار می باشد. امام سجاد (ع) در دعای بیست و چهارم صحیفه سجادیه می فرماید: خداوندا! چنان کن که از هیبت پدر و مادرم همانند هیبت سلطان مستبد هراسان باشم، و به هر دو چونان مادری مهربان نیکی کنم و طاعت و فرمانبرداری از آنان و بر و نیکی ام نسبت به ایشان را در نظرم از لذت خواب و در چشم خواب آلود شیرین تر و برای عطش سینه ام از شربت گوارا در کام شخص تشنه خنک تر گردان، تا میل و خواسته ی ایشان را بر میل و خواسته خویش مقدم بدارم و رضا و خشنودی آنان را بر رضا و خشنودی خویش ترجیح دهم، و نیکی ایشان را در حق خود هرچند اندک، زیاد بینم و نیکی خویش در حق ایشان را هرچند بسیار اندک شمارم.
نکته ی چهارم: برای پدر و مادر خود دعا کنید و هنگامی که رو به سوی خداوند متعال می آورید، پدر و مادر را (چه در حیات و چه در ممات) فراموش نکنید، و تقاضای رحمت پروردگار برای آنها بنمایید. مخصوصا اینم تقاضا را با دلیل همراه ساز و بگو (و قل رب ارحمهما کما ربیانی صغیرا)
پروردگارا! همان گونه که آنها مرا در کودکی تربیت کردند، آنها را مشمول رحمت واسعه خود قرار بفرما. در جائیدیگر قرآن مجید می فرماید: (رَبَّنا اغفِرلی و لِوالِدَیَّ وَ لِلْمومنینَ یَومَ یَقوم الحساب)، (26) « بار الها! روزی که میزان عدل و حساب باز می شود تو به من و پدر و مادر من و همه مومنان از غفران و کرم عنایت بفرما.»
نکته ی پنجم: از آنجا که گاهی در رابطه با حفظ حقوق پدر و مادر و احرتام آنها و تواضعی که بر فرزند لازم و واجب است، ممکن است لغزش هایی پیش بیاید که انسان آگاهانه یا ناآگاهانه به سوی آن کشیده شود. در آیات مورد بحث خداوند متعال می فرماید:
پروردگار شما به آنچه در دل و جان شماست. آگاه تر است. (ربکم اعلم بما فی نفوسکم) بنابراین اگر بدون طغیان و سرکشی در برابر فرمان خدا لغزشی در زمینه احترام و نیکی به پدر و مادر از ضما سرزند و بلافاصله پشیمان شوید و مقام جبران آن برآیید، مسلماً مشمول عفو خواهید شد: اگر شما صالح باشید و توبه کار، خداوند توبه کاران را می آمرزد.
شکر والدین هم ردیف شکر خدا
خداوند متعال در قرآن مجید سوره لقمان، آیه ی 14 می فرماید:
(وَ وَصَینا الاِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حَمَلَتّهُ وَهْناً علی وَهْنٍ وَ فِصالُهُ، فی عامَیْنِ اَنِ اشْکُرْلی وَ لِوالدَیْکَ اِلَیَّ المَصیر)
«و ما به انسان درباره پدر و مادرش سفارش کردیم و مادرش با زحمت روی زحمت حمل کرد، (و به هنگام بارداری هر روز رنج و زحمت تازه ای را متحمل می شد) و دوران شیرخوارگی او دو سال پایان می یابد (آری به انسان توصیه کردیم) که شکر برای من و برای پدر و مادرت به جا آور که بازگشت همه به سوی من است.»
امام رضا می فرماید: خدا امر فرموده به شکرگزاری از خودش و برای والدین؛ پس اگر کسی والدین را شکر نکند خدا را هم شکر گزار نخواهد بود.
پی‌نوشت‌ها:
1. تفسیر نمونه، 23 و24و25 از سوره اسراء.
عباس زاده، علیرضا؛ (1388) بوسه بر دست پدر، کاشان، مرسل، چاپ اول.
/ج
