دختران و کابوس کوتاهي قد

سوء تغذيه ناشي از کمي دريافت مواد غذايي کافي و مناسب در تمام سنين مي تواند افراد را تهديد کند. در اين ميان، هر نوع کمبود اگر در زمان رشد و نمو فرد به وجود آيد، تأثير نامطلوب و دراز مدت و گاه غيرقابل جبراني بر انسان مي گذارد. در جامعه ما در ساليان اخير نسبت افراد لاغر، کم وزن و کوتاه قد تا حدودي کاهش يافته و برعکس نسبت افراد داراي اضافه وزن افزايش معني داري داشته است.
با اين وجود، هنوز خطر کوتاه ماندن قد کودکان در حال رشد ايراني و به ويژه دختران، کابوسي است که خواب متخصصان تغذيه، برنامه ريزان توسعه و همچنين اولياي اين کودکان را آشفته مي سازد. کوتاهي قد برعکس تصور بسياري از افراد، بيش از آنکه تحت تأثير ژنتيک باشد، شديداً تحت تأثير تغذيه نامناسب است و درواقع ژنتيک و تغذيه نامناسب همچون دو تيغه يک قيچي، قد کودک را مورد تهاجم قرار مي دهند. در دهه هاي گذشته کودکان مهاجران آسيايي که در کشورهاي اروپايي به دنيا آمده و رشد کرده بودند، با رشد باورنکردني قد خود به جهانيان اين نکته را خاطر نشان کردند که رشد ناکافي قد والدين آنها نه به خاطر ژنتيک، بلکه به دليل تغذيه نامناسب بوده است. اين تجربه موجب شد برخي دولت ها و از جمله دولت ژاپن برنامه هاي مداخله تغذيه اي را در کشورهاي خود پياده کنند که به سرعت و در طي حتي يک دهه موجب افزايش قابل توجه ميانگين قد کودکان جامعه شد. کوتاهي قد کودکان ممکن است در دو مرحله قبل از تولد( مرحله جنيني) و پس از تولد و يا در هر دو مقطع اتفاق بيفتد. در دوران بارداري نقش مادر اهميت ويژه اي دارد؛ به طوري که مشخص شده مصرف ناکافي ريزمغذي ها به انضمام نوشيدن الکل و استعمال دخانيات در دوران بارداري به رشد ناکافي و کم وزني کودک در هنگام تولد مي انجامد.

مواد مغذي مفيد براي افزايش قد:
 

پس از هضم غذا، مواد مغذي به بدن مي رسند که براي تأمين انرژي و رشد و نمو بدن ضروري مي باشند. به عنوان مثال، پروتئين براي ساختمان سلول ها بسيار ضروري است و اگر غذاهاي مصرفي نتوانند پروتئين کافي را تأمين کنند، رشد کودک متوقف شده و يا کاهش مي يابد. بنابراين علاوه بر انرژي، وجود چندين اسيد چرب ضروري( که در اغلب چربي ها و به ويژه چربي ماهي ها و روغن هاي گياهي وجود دارند) به انضمام چندين اسيدآمينه ضروري( که در ساختمان پروتئين ها وجود دارند) براي رشد و نمو کافي کودکان لازم است. مصرف طولاني مدت غذاهايي که پروتئين آنها کيفيت پائيني دارد و در نتيجه تمام اسيدهاي آمينه ضروري را در حد کافي براي بدن کودک تأمين نمي کند، به کندي يا توقف رشد کودک مي انجامد. البته مصرف غذاهاي پرچرب نيز موجب مي شود که پروتئين ها در حد نياز به بدن کودکان نرسند و همين براي رشد آنها مشکل ساز خواهد بود.
علاوه بر انرژي( که بخش مهمي از آن از کربوهيدرات ها يعني قندهاي ساده و مرکب تأمين مي شود) و چربي و پروتئين( که اين سه به نام درشت مغذي ها شناخته مي شوند)، دريافت کافي ريزمغذي هاي مختلف يعني ويتامين ها و املاح نيز براي رشد کافي و مناسب کودکان ضروري است. نقش چندين ريزمغذي در تأمين رشد کافي کودکان شناخته شده اما اينکه کدام يک از آنها بيشترين تأثير را در رشد ناکافي کودکان دارند، هنوز به طور کامل مشخص نشده است. برخي مطالعات نقش کمبود( حتي کمبود متوسط يا خفيف) روي ( يکي از ريزمغذي ها که از طريق غذا به بدن مي رسند) را در کاهش رشد قدي نشان داده اند. کمبود متوسط تا شديد ويتامين A، آهن، کلسيم و يد نيز در عدم رشد کافي کودکان نقش شناخته شده اي دارند. کمبود روي تا حدود زيادي به ناکافي بودن آن در رژيم غذايي، جذب ناکافي و اختلال در جذب و يا از دست رفتن روي از رژيم غذايي( مثلاً در هنگام اسهال) بستگي دارد.

چه غذاهايي در افزايش قد مؤثر مي باشند؟
 

منابع مهم روي، گوشت ها، حبوبات، مغز دانه ها و غلات کامل مي باشند. لازم به يادآوري است که مصرف فراوان روي( به صورت مکمل) بدون رژيم غذايي مناسب براي کودک، نه تنها موجب افزايش و تسريع رشد نمي شود، بلکه با ايجاد مسموميت و احتمالاً ايجاد رقابت هنگام جذب مواد مغذي مختلف، موجب بدتر شدن وضعيت رشدي نيز مي گردد، لذا براي هر نوع تغيير جدي در وضعيت تغذيه کودکان در حال رشد، مشاوره با متخصص تغذيه ضروري است.
مشخص شده که مصرف غذاهاي حيواني( از جمله پودر شير بي چربي)همراه با مکمل هاي غذايي ديگر و به صورت کنترل شده و تحت نظر و مراقبت متخصص، در مقابله با کاهش رشد کودکان مؤثر است. دلايلي وجود دارد که در بعضي شرايط مصرف مکمل شير( يعني بهترين منبع کلسيم) ميزان رشد کودکان را بهبود مي بخشد. افزايش زياد قد جوانان ژاپني از سال 1950 تا 1970 با افزايش مقدار کلسيم دريافتي آنها( از تقريباً کمترين مقدار دريافت در دنيا به 600 ميلي گرم در روز) همراه بود. با توجه به مطالب ذکر شده، مصرف غذا در حد متعادل و مناسب و از تمام گروه هاي غذايي بسيار مهم است. غلات از منابع باارزش تأمين کننده انرژي، بخشي از پروتئين موردنياز، برخي ويتامين هاي ضروري و بعضي املاح مهم براي بدن هستند. متأسفانه در غلات و به ويژه در پوسته آنها، علاوه بر تمام مواد باارزش، موادي هم به نام فيتات وجود دارند که از جذب آهن، کلسيم و روي آنها تا حدود زيادي جلوگيري مي کنند. چنانچه نان ها سبوس دار باشند و به خوبي تخمير شوند، مقدار زيادي از فيتات تجزيه شده و به مواد قابل جذب تبديل مي گردد. برخي متخصصان تغذيه معتقدند مصرف نان هايي که به خوبي تخمير نشده اند، به علت مداخله نامناسب در جذب املاح و به ويژه روي، ممکن است باعث کوتاهي قد شده و يا اين مشکل را تشديد کنند. گروه بعدي غذاها، سبزيجات و ميوه جات هستند که به ويژه تأمين کننده بسياري از املاح و ويتامين ها و از جمله پيش سازهاي ويتامين A مي باشند.
غذاهاي لبني هم با در اختيار قرار دادن اسيدهاي چرب، پروتئين هاي مرغوب، برخي ويتامين هاي بسيار باارزش و بسياري از املاح به خصوص کلسيم، در تأمين سلامت و رشد کودکان نقش بسيار مهمي دارند. آخرين گروه غذايي يعني گوشت ها، حبوبات و تخم مرغ نيز با تأمين پروتئين ها، املاح( به ويژه نقش گوشت ها در تأمين آهن بسيار حياتي است) و برخي ويتامين ها از جمله ويتامين B12( که براي خونسازي فوق العاده ضروري است و تنها در غذاهاي حيواني يافت مي شود)، نقش بسيار مهمي در رشد و نمو ايفا مي کنند. عده کمي از افراد در دنيا به گياهخواري روي مي آورند؛ غافل از آنکه ساختمان دندان ها و طرح دستگاه گوارش انسان و نياز او به مواد مغذي موجود در گوشت ها، مصرف گوشت ها را ضروري مي سازد. برعکس، عده اي نيز چنان نقش عمده اي براي گوشت ها قائل اند که در مصرف ساير مواد غذايي امساک مي کنند که اين خود مي تواند مشکل ساز باشد.

افزايش قد تا چه زماني ادامه دارد؟
 

سرعت رشد در دختران به ميزان هورمون رشد و هورمون جنسي آنها( استروژن) نيز مربوط مي شود. هورمون رشد باعث افزايش رشد به خصوص در استخوان ها و غضروف ها مي گردد، ولي هورمون جنسي زنانه( استروژن) سبب بسته شدن مرکز رشد استخواني و کاهش و کند شدن رشد استخوان مي شود. به همين دليل است که پس از شروع قاعدگي، سرعت رشد قد کندتر مي شود و معمولاً قد دختران در اين زمان بيش از 6 سانتي متر افزايش نمي يابد. البته طول مدت رشد در پسرها طولاني تر از دخترهاست و معمولاً مردها قدبلندتر از زن ها مي شوند. جهش رشد که در دختران( در حدود 10-11 سالگي) حداقل دو سال زودتر از پسران اتفاق مي افتد، مربوط به دوران بلوغ بوده و بسيار چشمگير است؛ به طوري که در مدت يک سال ميزان رشد 2 برابر مي شود. جهش چشمگير رشد و حداکثر افزايش آن، معمولاً دو سال بعد از رويش پستان ها و يک سال قبل از شروع عادت ماهيانه اتفاق مي افتد. بهترين توصيه براي دختران نوجوان اين است که از توجه زياد به مطالب مربوط به جنسيت بپرهيزند، چرا که هيجانات جنسي موجب ترشح بيشتر هورمون ها مي شود و احتمال شروع زودتر قاعدگي و بلوغ زودرس را افزايش مي دهد که اين خود موجب افزايش احتمال کوتاه ماندن قد دختران در اثر بسته شدن زودرس اپي فيزهاي استخوان هاي بلند بدن شان مي گردد.

توصيه به والدين:
 

والدين گرامي نيز با مشاوره متخصص بايد نسبت به تأمين غذاي مناسب و کافي و متعادل براي کودکان و به ويژه دختران در حال رشد، اقدام کنند. هنگام طراحي برنامه غذايي توسط متخصص تغذيه، حضور کودکان و نوجوانان به منظور دريافت اطلاعات کافي و مشاوره چهره به چهره بسيار مهم و ضروري است؛ لذا توصيه مي شود والدين و به ويژه مادران به همراه کودکان خود مشاوره مناسب غذايي و در صورت نياز مکمل هاي مربوطه را دريافت و اجرا کنند. بديهي است مدتي پس از بلوغ و حداکثر در حدود سن 25 سالگي رشد قدي متوقف مي شود. امروزه تبليغات زيادي در دنيا و از جمله کشور ما در مورد احتمال افزايش قد جوانان مي شود که با توجه به اينکه پس از بسته شدن اپي فيز استخوان ها احتمال افزايش قد وجود نخواهد داشت، چنين ادعاهايي بي اساس است.
ضمناً برخي افراد سودجو مدعي مي شوند که با تزريق برخي هورمون ها يا ديگر مواد، از ترشح استروژن در بدن دختران نوجوان جلوگيري شده و در نتيجه به مدت زمان رشد قدي آنها افزوده مي گردد. اين نکته نيز از نظر علمي هنوز اثبات نشده است و استفاده از اين مواد ممکن است آسيب ها و لطمات جبران ناپذيري به بدن دختران وارد سازد. استفاده نابجا و نادرست از مکمل هاي غذايي اعم از ويتامين ها، املاح و پروتئين ها و يا کربوهيدرات ها چه به منظور افزايش رشد قد و چه براي بدنسازي، بدون مشاوره با متخصص تغذيه ممکن است علاوه بر به دست نيامدن نتايج دلخواه، به سلامت و رشد و نمو افراد در حال رشد نيز لطمه بزند. يادآوري مي شود که بسياري از املاح در جذب با يکديگر رقابت دارند و ضمناً مصرف زياد بسياري از املاح و ويتامين ها مسموميت زا و مختل کننده نظم بدن بوده و توصيه نمي شود. صدمات و لطماتي که با گرفتن رژيم هاي نامناسب( که موادي را کم و يا زياد به بدن برسانند) ايجاد مي شود بسيار قابل اهميت و گاه غيرقابل جبران است.
ضايعاتي که در کبد، کليه، دستگاه هاي حياتي بدن از جمله سيستم عصبي و دستگاه قلب و عروق ممکن است ايجاد شود، بايد کاملاً مدنظر باشند. در هر حال مشاوره با متخصصان تغذيه در مادران باردار و شيرده و کودکان در حال رشد اهميت ويژه اي دارد.

پرهيز از رژيم هاي غذايي غلط:
 

تلاش براي کنترل اشتها به منظور کنترل وزن به صورت دلبخواهي و بدون مشاوره علمي بسيار زيانبار بوده و لطمات جدي به بدن وارد مي سازد. بعضي از نوجوانان و به ويژه دختران، ممکن است رژيم بگيرند که به احتمال زياد با دريافت کمتر از حد لازم انرژي، آهن و ساير مواد مغذي مورد نياز آنها نيز به اندازه کافي تأمين نخواهد شد و به بدن شان آسيب خواهد رسيد. تعداد کمي از آنها در اثر اين رژيم ها دچار بي اشتهايي عصبي و يا گاهي پرخوري عصبي مي شوند که با طولاني تر شدن زمان اين حالات، پيش آگهي بيماري بدتر شده و احتمال موفقيت درمان کاهش مي يابد.

نتيجه گيري:
 

در پايان يادآوري مي شود که هريک از کودکان و نوجوانان لازم است رژيم غذايي خاص خود را داشته باشند که چنين رژيمي با توجه به ويژگي هاي فردي و توسط متخصص تغذيه طراحي مي شود. خاطرنشان مي سازد که مراجعه به تبليغات نادرست و الگوبرداري از روش تغذيه ديگران مي تواند زيانبار باشد.
منبع:نشريه دنياي زنان، شماره 54.