بررسي سندي روايات آغاز نزول وحي(1)
نويسندگان:دکتر سيد علي اکبر ربيع نتاج(1)
عاليه روح اله زاده اندواري(2)
عاليه روح اله زاده اندواري(2)
چکيده
به اعتقاد بيش تر علماي اماميه و گروهي از اهل سنت، آغاز نزول قرآن همزمان بابعثت پيامبر اکرم(ص) بوده است، عده اي از محدثان و مفسران نيز عقيده دارند که آغاز نزول قرآن در ماه مبارک رمضان بوده و در اين راستا به آيات: «شهر رمضان الذي انزل فيه القرآن» (بقره، 185)و «انا انزلناه في ليله القدر» (قدر،1) استشهاد کردند. گروهي نيز نيمه شعبان و 12 ربيع الاول را تاريخ آغاز نزول وحي دانسته و مي گويند: منظور از «ليله مبارکة» در آيه 3 سوره فرقان شب نيمه شعبان مي باشد. به منظور بررسي ميزان درستي اين ديدگاه ها، نگارنده به بررسي سندي روايات آغاز نزول پرداخته است- زيرا بحث و کنجکاوي پيرامون راويان يک حديث، جستجو درباره استحکام متن حديث است و استواري متن در گرو متين بودن سند مي باشد. جستجو در اسناد روايات به روشني مي نماياند که وجاهت متن حديث تا اندازه اي وامدار سند بوده و پريشاني و آشفتگي راويان، متن روايات را متزلزل مي سازد- بنابراين، در پايان، نتيجه مي گيرد که 27 رجب، آغاز نزول وحي و شب قدر ماه رمضان زمان نزول دفعي قرآن بوده است.
کليد واژه ها: سند، نزول، احاديث، قرآن.
طرح مسئله
در زمينه روز و ماه آغاز نزول قرآن، ميان دانشمندان اسلامي اختلاف نظر است، چنان که مورخان و محققان در مورد تاريخ بعثت رسول اکرم(ص) با هم اختلاف دارند.
در اين مقاله سعي مي کنيم به اين سؤالات پاسخ دهيم:
- تاريخ دقيق نزول وحي در چه ماه و روزي بوده است؟
- کيفيت نزول در 27 رجب و شب قدر به چه صورت بوده است؟
- سند احاديثي که در اين زمينه آمده، چگونه است؟
نظريه اوّل: بعثت؛ آغاز نزول قرآن
امام باقر(ع) فرمود:«قبض رسول الله و هو ابن ثلاث و ستين في سنه عشر من الهجره، فکان مقامه بمکه اربعين سنه ثمّ نزل عليه الوحي في تمام الأربعين و کان بمکه ثلاث عشره سنه ثمّ هاجر الي المدينه»؛ رسول خدا در 63 سالگي در سال دهم هجرت، از دنيا رفت. آن حضرت چهل سال در مکه اقامت داشت و در سن چهل سالگي وحي بر وي نازل شد و پس از آن سيزده سال در مکّه بود و سپس به مدينه هجرت کرد. (مجلسي، 309/17؛ 206/18)
از امام هادي(ع) نيز روايت شده است که فرمود:«آنگاه که محمد (ص) چهل سالش کامل شد و خداوند قلب او را برترين، عظيم ترين، خاشع ترين و خاضع ترين قلب ها يافت، درهاي آسمان را گشود و محمد (ص) بدان مي نگريست. فرشتگان را اذن داد تا فرود آمدند و محمد (ص) به آن ها نظري کرد. به فرمان خداوند، رحمت الهي از ساق عرش بر او فرود آمد و بازوي وي را گرفته، تکانش داد و گفت:«اي محمد! بخوان. » گفت:«چه بخوانم؟» گفت: اي محمد! «اقرا باسم ربک الذي خلق. خلق الانسان من علق. اقرا و ربک الاکرم. الذي علم بالقلم. علم الانسان ما لم يعلم» (علق،5-1)
سپس آن چه خداوند به او وحي کرده بود، به آن حضرت وحي کرد و بالا رفت. (همان) بر اساس اين حديث وقوع بعثت در چهل سالگي با نزول پنج آيه از آغاز سوره علق همراه بوده است.
همچنين احاديثي از امام سجاد، امام باقر، امام صادق و امام رضا(ع) وارد شده است که آيات آغازين سوره علق را نخستين آيات نزول شده بر پيامبر (ص) ذکر کرده اند؛ و اين، تقارن بعثت با نزول قرآن را تقويت مي کند. (کليني،628/2)
زيرا مفسران و مورخان نوعاً نزول آيات نخست سوره علق را مقارن با بعثت مي دانند (طبرسي، 214/2؛ طبري،382/2)
بر اساس احاديث صحيح از پيامبر(ص) و امامان معصوم(ع) و به تبع ايشان رأي بزرگان اماميه، بعثت در 27 ماه رجب رخ داده است. از اين رو، احاديث اماميه و اهل سنت را در اين باره ذکر مي کنيم:
احاديث اماميه درباره زمان بعثت
- عليٍّ، عن ابيه، عن القاسم، عن جده الحسن، عن ابي عبدالله(ع): قال: لا تدع صيام يوم سبعين و عشرين من رب فإنه اليوم الذي نزلت فيه النبوه علي محمد(ص) (کليني، 469/3؛ مجلسي،189/18) روزه روز 27 رجب را ترک نکنيد که در اين روز، نبوت بر محمد(ص) نازل شده است.
- عده من أصحابنا عن، سهل بن زياد، عن بعض اصحابنا، عن ابي الحسن اول(ع): قال: بعث الله محمداً رحمه للعالمين في سبع و عشرين من رجب فمن صام ذلک اليوم کتب الله له صيام ستّين شهراً: خداوند محمد (ص) را که رحمت براي جهانيان است، در روز 27 رجب برانگيخت و کسي که آن را روز را روزه بدارد، خدا ثواب شصت ماه روزه گرفتن را براي او مي نويسد. (مجلسي، 364/16؛ کليني، 149/4؛ مجلسي، 189/18)
- علي بن محمد رفعه، عن أبي عبدالله(ع) قال يوم سبعه و عشرين من رجب نبي فيه رسول الله(ص) ( مجلسي، 190/18)
احاديث اهل سنت درباره زمان بعثت
گيرد، مانند کسي است که صد سال عبادت کرده و همه ايام را روزه گرفته است و آن، هنگامي است که سه روز از ماه رجب باقي مانده باشد که در آن روز خداوند محمد (ص) را به پيامبري مبعوث کرد. (زبيدي، 563/5)
- رسول خدا(ص) فرمود: من صام يوم سبعين و عشرين من رجب کتب الله له صيام ستين شهراً و هواليوم الذي أهبط الله فيه جبرئيل علي محمد(ص) بالرساله. (همان، 566/5)
چهل سالگي سني است که کمال انساني و عقلاني شمرده شده و در آن سن عقل به نهايت صفا و اوج کمال خود مي رسد. در قرآن کريم هم بدين مرحله از رشد اشاره اي است. ( احقاف،15)
بيشتر اخبار حاکي از آن است که در حدود چنين سني وحي الهي بر پيامبر خدا نازل و او به تبليغ مأمور شده است. گفته اند رسول خدا به روز دوشنبه اي در هفدهم رمضان و يا 27 رجب ( 12 سال پيش از هجرت، مطابق ششم اگوست و يا اول فوريه سال 61 ميلادي) به هنگامي که چهل سال و شش ماه و هشت روز قمري ( سي و نه سال و سه ماه و هشت روز شمسي) از عمر شريفش مي گذشت، مبعوث شد. ( راميار، 48)
علما، بعثت رسول اکرم را در 27 ماه رجب مي دانند و در اين زمينه احاديث زيادي از ائمه هدي وارد شده است. اختلاف اصلي بر سر احتساب ايام فترت وحي است. (راميار، 51)
مسلمانان درباره تاريخ بعثت پيامبر، متفق نبوده، زمان هاي مختلفي را در اين باب ذکر کرده اند که اعلان ماه رمضان نظري شاذ و نادر بود، ولي از نظر شيعه ماه رجب و از نظر اهل سنتّ ماه ربيع الاول از قاطعيتي بيشتر برخوردار است.
نظريه دوم؛ شب قدر؛ آغاز نزول قرآن
1. فرمود: «انا انزلناه في ليله القدر» (قدر،1)
همانا فرود آورديم آن (قرآن) را در شب قدر» و پس از آن با تعظيم و تفخيمي ياد مي کند: «تو چه مي داني شب قدر چيست؟ شب قدر بهتر و برتر از هزار ماه است. در اين شب فرشتگاه و روح به اجازه پروردگارشان فرود مي آيند از هر امري».
2. در آيه ديگر خداوند درباره اين شب که قرآن در آن نازل شده است، توضيح مي دهد: «انا انزلناه في ليله مبارکه انا کنا منذرين» (دخان،3)؛ «ما آن (قرآن) را در شبي مبارک
فرو فرستاديم». پس معلوم مي شود که قرآن در شب قدر مبارک نازل شده است. امّا در چه ماهي؟
3. در تعيين ماه نزول فرمود: «شهر رمضان الذي انزل فيه القرآن... » (بقره، 185) «ماه رمضان، ماهي است که قرآن در آن نازل شده است».
رواياتي بسيار از طريق فريقين رسيده است که آغاز نزول قرآن را شب قدر ماه رمضان مي دانند. بيشتر اين احاديث، از حيث مفاد، تقريباً همسو و همگون ولي از حيث اجمال و تفصيل متفاوتند. شماري از اين احاديث، به صراحت از نزول دفعي به بيت المعمور و سپس از نزول تدريجي بر پيامبر (ص) حکايت مي کنند و شماري ديگر، صرفاً در نزول يکباره قرآن در شب قدر ظهور دارند، حال، احاديث مزبور را ياد مي کنيم:
احاديث اماميه درباره نزول قرآن در شب قدر
- علي بن ابراهيم، عن أبيه، عن ابن ابي عمير، عن عمر اذنيه، عن الفضل؛ زراره و محمد بن مسلم عن حمران أنه سأل ابا جعفر عن قول الله عزوجل «انا انزلناه في ليله مبارکه» (دخان،3) قال: نعم ليله القدر و هي في کلّ سنه في شهر رمضان في العشر الأواخر و لم ينزّل القرآن إلا في ليله القدر، قال الله عزّ و جلّ: «فيها يفرق کل امر حکيم» (کليني، اصول کافي، 157/4؛ ابن بابويه قمي، 126/1؛ مجلسي،385/16)
مقصود از آن (ليله مبارکه) شب قدر است که هر سال در دهه آخر ماه رمضان مي باشد و قرآن جز در شب نازل نشد. خداي عزوجّل فرمود: «در آن شب هر کار مهمي تقدير مي شود».
- و روي علي بن ابي حمزه عن ابي بصير عن ابي عبدالله(ع) قال نزلت التوراه في ست مضين في شهر رمضان و نزل الانجيل في اثني عشره مضت من شهر رمضان و نزل الزبور في ليله
ثمان عشره من شهر رمضان و نزل القرآن في ليله القدر. (ابن بابويه قمي، 127/2؛ کليني، اصول، 157/4؛ مجلسي،385/16)
- علي بن ابراهيم، عن أبيه، عن عبدالله بن المغيره، عن عمرو الشامي، عن ابي عبدالله(ع) قال: انّ (عده) الشهور عندالله اثني عشر شهراً في کتاب الله يوم خلق السماوات و الارض فغرّه الشهور شهر الله عزّ ذکره و هو شهر رمضان و قلب شهر رمضان ليله القدر و نزل القرآن في أوّل من شهر رمضان فاستقبل الشهر بالقرآن. (کليني، اصول،65/4)
اين روايت البته بدون ذکر سند در کتاب من لا يحضره الفقيه شيخ صدوق، ج2، ص76 هم آمده و مصنف اين کتاب گفته است: «تکامل نزول القرآن ليله القدر».
- في علل الفضل الرضا(ع) قال: فإن قال: فلم جعل الصوم في شهر رمضان خاصّه دون سائر الشهور، قيل: لأن شهر رمضان هو الشهر الذي أنزل الله تعالي فيه القرآن الي قوله(ع) و فيه نبي محمد(ص). ( ابن بابويه قمي، 352/2؛ مجلسي، 190/18)
- أقول في خبرالمفضل بن عمر الندي مضي بطوله في کتاب الغيبه أنه قال الصادق(ع): يا مفصل إنّ القرآن نزل في ثلاث و عشرين سنه، و الله يقول: «شهر رمضان الذي انزل فيه القرآن... » (بقره،158) و قال: «انا انزلناه في ليله المبارکه انا کنا منذرين* فيها يفرق کل امر حکيم* امرا من عندنا انا کنا مرسلين» (دخان، 5-3) و قال :«لو لا نزل عليه القرآن جمله واحده کذلک لنثبت به فوادک و رتلناه ترتيلا» (فرقان،32) قال المفضل: يا مولاي فهذا تنزيله الذي ذکره الله في کتابه و ليکن ظهر الوحي في ثلاث و عشرين سنه؟ قال: نعم يا مفضل اعطاء الله القرآن في شهر رمضان و ما کان لا يبتغه الاّ في وقت استحقاق الخطاب و لا يؤديه الاّ في وقت أمر و نهي؛ اي مولاي من! تنزيلي است که خداوند آن را در کتابش ياد کرده است، ولي چگونه وحي طي 23 سال ظاهر شد؟ امام(ع) فرمود: آري! اي مفضّل، خداوند قرآن را در ماه رمضان به پيامبر اعطا کرد، ولي پيامبر جز در وقت مناسب خطاب و امر و نهي، آن را ابلاغ نمي کرد. (مجلسي، 38/89)
روايات اهل سنت درباره نزول قرآن در شب قدر
و انجيل در سيزدهم و زبور در هجدهم و قرآن در بيست و چهارم ماه رمضان نازل شد (سيوطي، 342/1) و اين حديث با آيه «شهر رمضان الذي انزل فيه القرآن... » و آيه «انا انزلناه في ليله القدر»تطبيق مي کند.
- و أخرج ابوبعلي و ابن مردويه عن جابربن عبدالله قال: انزل الله صحف ابراهيم أول ليله من رمضان و أنزل التوراه علي موسي ست خلون من رمضان و أنزل الزبور علي داود لا ثنتي عشره خلت من رمضان و أنزل الانجيل علي عيسي لثماني عشره خلت من رمضان، و أنزل الفرقان علي محمد لأربع و عشرين خلت من رمضان. (سيوطي، 342/1)
-و أخرج ابن الفريس و النسايي و محمد بن نصر و ابن جرير و الطبراني و الحاکم و صححه و ابن مردويه و البيهقي عن ابن عباس قال: أنزل الله القرآن کل جمله واحده في ليله القدر في رمضان الي السماء الدنيا، فکان الله اذا أراد أن يحدث في الارض شييء انزله منه حتي جمعه؛ قرآن تماماً يکباره در شب قدر به آسمان دنيا نازل شد، پس هرگاه خداوند اراده مي فرمود که در زمين چيزي ايجاد کند، بخشي از آن را نازل مي کرد تا ان که آن را گرد آورد. (همان،343/1)
- أخرج ابن القريس عن سعيد بن جبير قال: نزل القرآن جمله واحده في شهر رمضان في ليله القدر فجعل في بيت العزه، ثمّ أنزل النبي(ص) في عشرين سنه جواب کلام الناس. قرآن در ماه رمضان، در شب قدر، يکباره نازل شد و در بيت العزّه نهاده شد، سپس طي بيست سال، در پاسخ به پرسش مردم، بر پيامبر(ص) نازل شد. (همان،343/1)
- و أخرج ابن الفريس و ابن جرير و ابن المنذر و ابن أبي حاتم و صححه و ابن مردويه و البيهقي في الدلائل عن ابن عباس في قوله «انا انزلناه في ليله القدر» قال: أنزل القرآن في ليله القدر جمله واحده من الذکر الذي عند رب العزه حتي وضع في بيت العزه في السماء الدنيا ثم جعل جبرئيل ينزل علي محمد بحراء بجواب کلام العباد و اعمالهم؛ قرآن، به طور کامل در شب قدر فرود آمد تا اين که در بيت العزه آسمان دنيا گذاشته شد و جبرئيل آن را بر محمد(ص) در جواب سخنان بندگان و کارهايشان فرود آورد. ( همان،628/6)
- شعبي درباره «انا انزلناه في ليله القدر» مي گويد: ابتدأ أنزاله في ليله القدر، ثم نزل بعد ذلک منجّماً في أوقات مختلفه، من سائر الأوقات. ( سيوطي،118/10)
نظريه سوم، 12 ربيع الاول؛ آغاز نزول قرآن
قال ابن المسّيب و ابن عباس ثلاث و اربعون سنه و کان لإحدي عشر خلون من ربيع الأول قيل عشر خلون من ربيع الأول؛ از ابن مسيّب و ابن عباس نقل شد: زماني که پيامبر در 43 سالگي از عمر خود قرار داشت و در 11 ربيع الأول و يا بنابر قولي در 10 ربيع الأول مبعوث شد. (مجلسي،190/18)
علامه مجلسي مي نويسد: عامه در زمان بعثت پيامبر اختلاف کردند.
الاول: سبع عشره خلت من شهر رمضان
الثاني: لثمان خلت من رمضان
الثالث: لأربع و عشرين خلت من شهر رمضان
الرابع: لثاني عشرين ربيع الاول
الخامس: لسبع و عشرين من رجب و علي الأخير اتفاق الاماميه (مجلسي،190/18)
يعقوبي نيز، در تاريخ خود يکي از اقوالي را که به عنوان تاريخ بعثت ذکر مي نمايد، ماه ربيع الاول است. ايشان مي نويسد: هنگامي رسول خدا مبعوث شد که چهل سال تمام از عمر او سپري شد و بعثت آن بزرگوار در ماه ربيع الاول و به قولي در رمضان و از ماه هاي عجم در شباط و سالي که بعثت در آن واقع شد، سال قرآني در دلو بود. (يعقوبي،377-376)
ايشان مي گويد: جبرئيل در شب شنبه و يک شنبه نزد او آمد و در روز دوشنبه و به قول بعضي پنج شنبه با دستور رسالت بر او آشکار شد و به قول کسي که آن را از جعفر بن محمد(ص) روايت کرده است، روز جمعه ده روز به آخر رمضان بوده است و براي همين است که خدا جمعه را روز عيد مسلمانان قرار دارد و اولين آياتي که بر او نازل کرد، آيات سوره «علق» بوده است. (يعقوبي،377-376)
نظريه چهارم: نيمه شعبان؛ آغاز نزول قرآن
«انا انزلناه في ليله مبارکه» که جواب قسم است؛ يعني ما قرآن را در شبي مبارک نازل کرديم و منظور از شب مبارک شب قدر است که ابن عباس و قتاده و ابن زيد چنين تفسير نموده اند و نيز به همين سبک از حضرت باقر(ع) و حضرت صادق(ع) روايت شده است. (طبرسي،91/9)
از عکرمه نقل شده است که شب قدر، شب نيمه شعبان است، ولي از اسحاق بن عمار روايت شده، مي گويد: از حضرت شنيدم که در پاسخ کساني که مي گفتند: آيا ارزاق مردم در شب نيمه شعبان تقسيم مي شود؟ فرمودند: نه خدا قسم، ارزاق بندگان جز در شب نوزدهم و بيست و يکم و بيست و سوم ماه رمضان در شب ديگري نخواهد بود، در شب نوزدهم دو دسته جمع مي شود و در شب بيست و يکم هر امر محکمي مجزا مي شود و خداوند در شب بيست و سوم آن چه را که از اين امور خواسته است، امضا مي کند و اين همان شب قدري است که خداوند درباره آن فرموده است: «بهتر از هزار ماه است». راوي مي گويد: گفتم: سپس معناي اجتماع دو دسته چيست؟ فرمود: يعني خداوند در اين شب مي خواهد جلو اندازد تا عقب اندازد و اراده و قضايش را جمع کند. راوي مي گويد: گفتم پس اين که فرموديد در شب بيست و سوم آن ها را امضا مي کند، يعني چه؟ فرمودند: خداوند امور را در شب بيست و يکم روشن مي کند بدون امضا، ولي هنوز در آن امور بداء دارد، وقتي شب بيست و سوم رسيد، آن را امضا مي کند؛ يعني ثابت مي سازد و ديگر اين امور حتمي شده که در آن بدا هم راه ندارد. (طبرسي،91/9؛ کليني،158/4)
عکرمه گويد: اين شب عبارت است از شب نيمه شعبان که در آن شب کار سال قطعي مي شود و زنده ها از مرده ها مشخص و حاجيان نوشته مي شوند، به طوري که نه يک نفر به آن ها اضافه و نه يک نفر از آن ها کم مي شود. (طبرسي،91/9)
اما قول اول صحيح است؛ زيرا «انا انزلناه في ليله القدر» و «شهر رمضان الذي انزل فيه القرآن... » دلالت مي کند که شب قدر از ماه رمضان خارج نيست.
نظريه پنجم: 27 رجب، آغاز وحي، و آغاز نزول قرآن؛ در ماه رمضان ( نظر آيت الله معرفت)
ايشان مي گويد: مدت نزول تدريجي قرآن بيست سال است، سه سال بعد از بعثت آغاز و تا آخرين سال حيات پيامبر(ص) ادامه داشت. ( معرفت،33-32)
و اوضح من ذلک ماوراه الامام احمد بسند متصل الي عامر الشعبي: أنّ رسول الله(ص) نزلت عليه النبوه و هو ابن أربعين سنه، فقرن بنبوّته إسرافيل ثلاث سنين، فکان يعلمه الکلمه و الشيء و لم ينزل القرآن. فلمّا مضت ثلاث سنين، قرن بنبوّته جبرئيل فنزل القرآن علي لسانه
عشرين سنه، عشراً بمکه و عشراً بالمدينه. فمات (ص) و هو ابن ثلاث و ستين سنه. قال ابن کثير: و هو اسناد صحيح الي الشعبي و هده الروايه و إن کانت فيها أشياء لا نعرفها و لعلّها من اجتهاد الشعبي الخاّص لکن الذي نريده من هذه الروايه هو جانب تحديد نزول القرآن في مده عشرين عاماً و أن نزوله تأخر عن البعثه بثلاث سنين و هذا شيء متفق عليه. (معرفت، 110/1-109) طبق نظر فوق، نزول قرآن جداي از مبعث پيامبر اسلام است و آن چه در اين ميان مسلم است اينکه، نزول قرآن در ماه رمضان به وقوع پيوسته و مبعث پيامبر طبق نظر شيعه در 27 رجب روي داده است.
بررسي سندي روايات
پي‌نوشت‌ها:
1-دانشيار دانشگاه مازندران.
نشاني الکترونيکي:sm.rabinataj@yahoo.com.
2-کارشناس ارشد علوم قرآن و حديث
نشاني الکترونيکي:A.Roh@yahoo. com
*تاريخ دريافت مقاله:1388/9/7
*تاريخ پذيرش مقاله:1388/11/14
/ج
