مفسران خطه فارس
نويسنده: دکتر مرتضي رحيمي
استاد يار دانشگاه شيراز
استاد يار دانشگاه شيراز
مقدمه:
مفسران فارس:
*1-ابن محبي شيرازي، علاء الدين علي بن محي الدين محمد متوفاي بعد از 945 يا در سال 945:
مفسري حنفي است که کتابها و تأليفات چندي دارد، از جمله مصباح التعديل في شرح انوار التنزيل، حاشيه علي تفسير البيضاوي و اسأله القرآن و اجوبتها (4) کتاب مصباح التنزيل في شرح انوار التنزيل يکي از تعليقات فراوان بر تفسير بيضاوي شيرازي است که در رجب سال 945 تأليف آن به انجام رسيده است، آغاز آن چنين است: «الحمدالله الذي انزل علي عبده الکتاب...»
*2-ابن همام العارف الشيرازي: از دانشمندان سده ده که در سال940 زنده بوده:
وي عارف و حکيم و فقيه ايراني بوده که صاحب آثار متعددي است. (5) از جمله آثار وي «روضه القلوب» که تفسير سوره يس است و منظوم مي باشد و شامل 206 بيت بوده و در سال 904 به انجام رسيده است، و نيز «فتح نامه» درباره سوره فتح که 1350بيت دارد و در سال 903 به انجام رسيده است.
*3-ابوبکر الشيرازي، محمد بن مؤمن، از علماي قرن ششم هجري يا دوازده ميلادي (6)
وي کتابي در زمينه تفسير قرآن دارد، در مورد شيعه يا اهل تسنن بودن وي و نيز نام کتاب وي اختلاف است (7)، چه آن که برخي همچون عبدالجليل رازي و منتجب الدين وي را امامي مي دانند، ابن شهر آشوب که از او روايت کرده از شيرازي به عنوان فردي کرامي مذهب ياد نموده و تأليف او را در ميان منابع سني ياد کرده است، ابن طاووس او را به يکي از مذاهب چهار گانه اهل سنت منسوب دانسته، يوسف بحراني نيز شيرازي را سني مذهب دانسته است، شيخ حر عاملي که متوجه اختلاف نظر در باره شيرازي شده گفته مؤلفي که از او در طرائف نقل شده غير از کسي است که منتجب الدين و ابن شهر آشوب از وي نقل کرده اند حر عاملي در جاي ديگر گفته که شيرازي امامي مذهب بوده که در کتاب خود تنها روايات اهل تسنن را آورده است. برخي از کتاب شيرازي با عنوان «كتاب نزول القرآن في شأن اميرالمؤمنين» ياد كرده اند و برخي از آن با عنوان ما نزل القرآن في علي و يا تفسير الشيرازي تعبير نموده اند. و بسياري (8) از تأليف شيرازي با عنوان «المستخرج من التفاسير الاثني عشر» ياد کرده اند.
علت نامگذاري تفسير شيرازي به «المستخرج من التفاسير الاثني عشر» آن است که کتاب ياد شده از دوازده تفسير برگرفته شده که عبارتند از: (9) تفسير ابي يوسف يعقوب بن يوسف بن سفيان، تفسير ابن جريح، تفسير مقاتل بي سليمان، تفسير وکيع بي جراح، تفسير يوسف بن موسي القطان، تفسير قتاده، تفسير ابوعبيده قاسم بن سلام، تفسير علي بن حرب الطائي، تفسير السدي، تفسير مجاهد، تفسير مقاتل بن حيان و تفسير ابي صالح، تفاسير شيرازي از آيات درباره اهل بيت (ع) مورد استناد بسياري از دانشمندان شيعي قرار گرفته و گاهي تصريح شده که شيرازي به عنوان يکي از دانشمندان اهل سنت آيه اي را به فلان شکل تفسير نموده است، چنانچه در تفسير آيه «فأسألوا اهل الذکر ان کنتم لا تعلمون» (انبياء/7) گفته (10) که منظور از اهل الذکر، اهل بيت نبوت و معدن رسالت و مختلف ملائکه (محل آمد و شد ملائکه) هستند سوگند به خدا مؤمن، مؤمن ناميده نشده مگر به خاطر گرامي داشتن علي بن ابي طالب (ع)
*4-اصطهباناتي لاري، ميرزا ابوالحسن بن اسماعيل: معروف به محقق اصطهباناتي (11) ، معاصر فرصت شيرازي و متولد1250و متوفاي ذ ح/1338 ق:
متولد و متوفاي در اصطهبانات بوده و علوم عربيه و ادبيه را در يزد تحصيل نموده و فنون رياضي را در مشهد مقدس و فقه و اصول را در يزد نزد اساتيدي همچون آقا محمد جعفر و محمدرضا فرا گرفته و از آن دو اجازه دريافت نموده است، وي تأليفات و آثار چندي دارد، از جمله الحص الحصين في شرح بلد الامين (شرح مزجي بر منظومه البد الامين في اصول الدين از سيد جعفر کشفي دارابي) و کتاب لمعات النور في تفسير آيه النور، که به عربي است.
*5-بسمل شيرازي، علي اکبر نواب متولد 1187 در شيراز و متوفاي 1263 در شيراز:
از مدرسان شيراز بوده و از ناحيه جدش تخلص بسمل داشته و در مدرسه حکيم درس خوانده و از شاگردان حاج محمد حسن بن معصوم قزويني شيرازي بوده است. در شيراز تدريس نموده و در علوم چندي متبحر بوده و شعر مي سروده و شاگردان زيادي از جمله نصرالله بن عبد الغفار شيرازي (متوفّي 1291 ه) . داشته است، وي تأليفات چندي از جمله ديوان شعر، تحفه السفر، تفسير القرآن الکريم به زبان فارسي، حاشيه بر انوار التنزيل بيضاوي و غير آن داشته است. (12) آقا بزرگ تهراني (13) از تفسير وي سخن گفته است. تفسير قرآن وي دو مورد است مورد اول تفسير او پيرامون سوره مائده (سوره پنجم) قرآن مجيد مي باشد و مورد دوم تفسير ديگر او به نام ((حقيقه العرفان في مواعظ آيات قرآن)) مي باشد.
فرصت شيرازي درباره ي وي گفته (14) : «از قدوه علماء و زبده فضلاء شهر در فقه و اصول وحيد زمان و در رياضي فريد دوران بوده حضرتش مرجع اهل حال و ملجأ ارباب کمال و نزد مرحوم حسينعلي ميرزا فرمانفرماي فارس کمال عزّت و احترام را داشته و تأليفات آن جناب بسيار است»
*6-بقلي شيرازي، روزبهان بن ابي نصير متولد 522 و متوفاي سال 606 از مشايخ صوفيه و مشهور به شيخ شطاح (15) :
وي در شهر فسا متولد و در شيراز تربيت يافته و جامع علوم ظاهري و باطني گرديده و در جميع علوم رسمي مرتبه عالي داشته است. در سال 606 در شيراز وفات يافته و در خانقاه خود مدفون گرديده است. وي صاحب تأليفات چندي است، از جمله کتاب الانوار في کشف الاسرار، شطحيات و تفسير عرايس البيان في حقايق القرآن که به تصريح حاج خليفه (16) تفسيري است به روش اهل تصوف و به گفته خودش تفسيري موجز و بدون اطاله و ملالت است و همراه اقوال بزرگان صوفيه. آقا بزرگ تهراني (17) ضمن معرفي چند نسخه خطي از اين تفسير، تفسير ياد شده را تأويل آيات قرآن نظير تأويلات عارف کاشاني دانسته و به چاپ آن در هند اشاره کرده است. از اين تفسير منتخبي (18) به نام «نبذه النفايس في انتخاب العرايس» به خط محمد غني بن صفي الله حسني سلامي با تاريخ کتابت سال 1060 در کتابخانه آستان قدس معرفي شده است.
*7-بي آزار شيرازي، عبدالکريم: از دانشمندان معاصر:
دکتر بي آزار شيرازي آثار چندي در زمينه قرآن تفسير دارند، از جمله ترجمه تفسيري و آهنگين برخي از سور قرآن، ترجمه تصويري برخي از سور قرآن «تفسير کاشف» که با همکاري دکتر حجتي کرماني تدوين نموده اند، در اين تفسير ابتدا پس از توضيح عمومي درباره سوره و چگونگي انتخاب نام آن، مطلب اساسي و پيام اصلي سوره يا آيه را تحت عنواني شروع شده، سپس به توضيحات و دسته بندي هاي موضوعي پرداخته شده است، در مواردي جهت ترسيم بيشتر مطالب از عکس و نقشه نيز، استفاده شده است. از سويي روش تفسير قرآن به قرآن و استفاده از روايات اهل بيت (ع) از نکات مثبت اين تفسير است.
*8-بيضاوي شيرازي، ناصرالدين ابوسعيد عبدالله بن عمر متولد بيضاء و متوفاي 695 يا 685 يا 691 يا 696 در تبريز و مدفون در قبرستان چرنداب (19) :
تاريخ تولد وي نامعلوم است، او شافعي مذهب بوده و با خواجه نصير طوسي مصاحبت يافته، در شيراز منصب قضاوت داشته، بعد از پدر خويش براي تحصيل منصب قاضي القضاتي از شيراز راهي تبريز شده است. سرآمد فضلاي جهان در عصر خود بوده است. دانشمندان زيادي در ثنا و تعريف وي سخن گفته اند. مناظره بيضاوي در تبريز با يکي از مدرسين فاضل مشهور است، چون مدرس از پاسخ به اشکالات بيضاوي عاجز مانده ارغون خان وزير که در مجلس بحث حاضر و ناظر بحث بوده از جاي برخاسته و بيضاوي را سر جاي خود نشانده و چون از نام و نسب وي پرسيده او را شناخته و احترام و اکرام بسيارش نموده و وزير به درخواست او به وي منصب قاضي القضاتي داده است.
صاحب تصانيف و تأليفات زياد بوده است. از جمله منهاج در علم اصول که هفتاد شرح بر اوست که به «انوار التنزيل في اسرار التأويل» است که به «تفسير بيضاوي» مشهور بوده و مهم ترين تفسير به رأي مي باشد. قاضي بيضاوي تفسير ياد شده را از الکشاف زمخشري گرفته و برخي از ديدگاههاي زمخشري را حذف نموده است، اين تفسير اختصار تفسير الکشاف است، از تفسير امام فخر رازي و راغب اصفهاني نيز در اين تفسير بهره گرفته شده و در آن به ذکر قرائات حتي قرائات غير مشهور نيز توجه گرديده است (20) با توجه به اهميتي که تفسير ياد شده دارد، حدود پنجاه حاشيه و تعليق به اين تفسير زده شده است، برخي از حواشي بر کل سوره و برخي به يک سوره و برخي به بعضي آيات زده شده اند، بهترين حاشيه اين تفسير حاشيه شهاب الخفاجي المصري احمد بن محمد بن عمر (ت 1069ه-) است که به «عنايه القاضي و کفايه الراضي» موسوم مي باشد و در 8 جلد به چاپ رسيده است.
از جمله تعليقات بر تفسير بيضاوي، تعليقه علاء الدين علي بن محي الدين شيرازي (ابن محبي شيرازي) متوفاي 945 و تعليقه محمد هادي بن معين الدين محمود، وزير فارس بن غياث الدين شيرازي (م1041) و نيز حاشيه ابوالفضل قرشي صديقي خطيب مشهور به کازروني متوفاي حدود 945 است. حاشيه محمد حسين بن محمد خليل شيرازي نجفي حائري متوفاي 1340 (21) و حاشيه نصرالله مدرس شيرازي متوفاي 1291 ق، از اعيان تفسيري قرن سيزدهم هجري (22) نيز از ديگر حواشي اين تفسير مي باشند. همچنين ميرزا جان شيرازي متوفاي 994بر تفسير قاضي بيضاوي تعليقاتي دارد (23)، محمد بن عبدالرحمن معروف به امام کامليه شافعي قاهري متوفاي874 تفسير بيضاوي را خلاصه کرده است. (24) تفسير جواهر الاسرار شرح مزجي تفسير بيضاوي است. (25)
*9-تجلي شيرازي، علي رضا بن مولي کمال الدين حسين متوفاي سال 1085:
براساس تصريح شيخ عباس قمي (26) عالم و شاعري مشهور و متخلص به تجلي و از شاگردان محقق خوانساري است، چندي به ديار هند سفر کرده پس از آن به ايران بازگشته و تدريس مدرسه مادرش به وي محول شده و پس از چندي از آن استعفا داده و به مکه مشرف شده و پس از مراجعت از مکه به شيراز رفته و بعد از زمان اندکي در سال 1085وفات يافته است. وي تأليفات چندي دارد که از جمله آنها رساله در منع نماز جمعه در حال غيبت و تفسير قرآن و غير آن است. تفسير وي که به تفسير تجلي مشهور است نگاشته شده وآقا بزرگ تهراني (27) آن را با همين عنوان و به نقل از صاحب رياض معرفي کرده است.
*10-جزايري شيرازي، مولي حاج محمد مؤمن بن حاج محمد قاسم (زنده در سال1111 ق) (28)
از اعلام تفسيري قرن دوازدهم هجري مي باشد: نام تفسير وي ((مشرق السعدين در تأويل آيات مشکله و حل احاديث معضله)) مي باشد. او از شاگردان مولي شاه محمد شيرازي مي باشد. از تفسير جزايري شيرازي به ((مطلع السعدين)) نيز تعبير شده است (29) وي در انگيزه تأليف گفته: ((وقتي مجانس الاخبار و مجالس الاخيار را در هفت جلد گرد آوردم، و آن را به برخي از امراي فضلا عرضه نمودم (مقصود نواب مخلص خان)، او چنين مصلحت ديد که گزينش و انتخابي از آن صورت پذيرد، پس ايشان به تأليف اين کتاب همت گذاشتند، و به نام ((مشرق السعدين)) ناميدند و تا مُسمايش از نامش پيدا شود و آن را بر صد مشرق تقسيم نمود. هر کدام از مشرقها محتوي تأويل آيه، يا توجيه روايتي مي باشد.
*11-حسيني جرجاني، سيد امير ابوالفتوح متوفاي 976 در اردبيل و مدفون در مقبره شيخ صفي الدين اردبيلي جد پادشاهان صفويه:
صاحبان تراجم تصريح نموده اند که وي از نوادگان مير سيد شريف علامه شيرازي است، که استاد محقق دواني و تفتازاني بوده و در سال 816 (ضيو) در شيراز وفات يافته است. (30)چنانچه محسن امين به نقل از صاحب رياض گفته (31): ((فاضل، عالم، فقيه، متکلم، محدث، اصولي ، مفسر و هو من اسباط الامير السيد شريف العلامه الشيرازي الجرجاني المشهور)) همچنين آيه الله سبحاني گفته (32) : ((ابوالفتح بن محمد (المعروف بالميرزا مخدوم ) بن عبد الباقي الشيرازي ثم الادبيلي، من اسباط السيد الشريف الجرجاني)) از سوي مادر ايشان دختر سيد جلال الدين محمد حسين شيرازي از علماي شيراز است. (33) از سويي در فارسنامه ناصري (34) از ايشان به عنوان يکي از دانشمندان شيراز نام برده شده و ضمن اشاره به اين که ايشان در سال 777 از جرجان به شيراز هجرت کرده تصريح گرديده که سلسله سادات جليله شريفي که در ذيل محله بازار مرغ شيراز از آنها سخن به ميان آمده از احفاد آن جناب مي باشند. از همين روي او را در زمره علماي شيراز نگاشتم. امير ابوالفتح بن مخدوم الخادم الحسيني العربشاهي فاضل، متکلم، فقيه، اصولي، مفسر، شرقي، حسيني، شيعي، امامي، صاحب تحقيق و تصنيف، معاصر شاه اسماعيل صفوي، و شاه طهماسب موسوي حسيني صفوي اول، بهادر خان متوفي در سنه 980 بوده است. (35) در خصوص مير مخدوم پدر مير ابوالفتوح مورد بحث دو ديدگاه متفاوت وجود دارد. بسياري او را سُني مذهب و ناصبي دانسته اند که باعث تغيير گرايش شاه اسماعيل دوم از تشيع به تسنن شده و پس از آن به استانبول گريخته و در سال 995 وفات يافته است. (36) اما ديدگاه ديگر ديدگاه مقبولي است وي را شيعه امامي مي داند (37) . اين امر نشان دهنده آن است که دو نفر مرسوم به مير مخدوم وجود دارند که يکي شيعه و ديگري اهل تسنن مي باشد و تشابه اسمي آنها منشأ دو برداشت مزبور شده است.
سيد امير ابوالفتوح مورد بحث تأليفات چندي است که از جمله آنها آيات الاحکام موسوم به تفسير شاهي است، علت نام گذاري کتاب ياد شده به تفسير شاهي آن است که آن را به امر و به اسم شاه طهماسب اول صفوي نگاشته است. در مقدمه اين کتاب که توسط ميرزا ولي الله اشرافي و با مقدمه ديگري از آيه الله مرعشي به چاپ رسيده درباره اين کتاب گفته شده: ((تفسير شاهي: جامع مطالب مهمه و داراي نکات و دقايق کنزالعرفان و زبده البيان بوده مانند قلائد الدرر در موضوع تطبيق فروع با اصول بيان شيرين و شيوه شگفت انگيز گوي سبقت را از ساير کتب مربوطه ربوده به جامعه علم اهداء کرده است. تفسير شاهي: مستنبط احکام فرعيه از آيات قرآني و معترض شرح معاني مفردات و معرب آيات و نشان دهنده احاديث مرويه به آيات نازله است. تفسير شاهي: کتابيست عديم النظير مغني از تفسير و آيات الاحکام پيشين، تفسير شاهي: جامع آيات احکام، حايز اهميت، محط انظار دانشمندان از بدو تأليف بوده))
*12-حسيني شيرازي، محمد متوفاي 1422 ق
آيه الله محمد شيرازي از دانشمندان پر تأليف است که در زمينه گوناگون فقه، قرآن، تفسير و ... آثار ارزشمندي از خود بر جاي نهاده است. از جمله آثار ارزشمند اين دانشمند فقيه آثاري است پيرامون قرآن که در مقدمه تفسير تبيين القرآن (38) وي به شکل زير معرفي شده است:
((الفقه: حول القرآن الحکيم، سلسله القصص الحق 50 جزء، تقريب القرآن الي الادهان30جزء، توضيح القرآن 3 مجلدات، مخلوط، قصص الانبياء من القرآن الکريم و الروايات، مخلوط، التفسير الموضوعي للقرآن 10مجلدات، مخلوط، محمد (ص) و القرآن، الجنه و النهار في القرآن، مخلوط توضيح آيات الجنه و النار، مخلوط متي جمع القرآن؟ القرآن حياه، مخلوط لماذا يحاربون القرآن؟ عاشوراء و القرآن المهجور، الاله و الکون في القرآن، مخلوط الرساله والخلافه في القرآن، مخلوط العباده و الطاعه في القرآن، مخلوط، الاحکام و الاخلاق في القرآن، مخلوط الايمان و القرآن في القرآن، مخلوط بيان التجويد، اهميه القرآن الکريم، مخلوط القرآن منهج و سلوک، مخلوط القرآن يتحدي، مخلوط)) تقسير تبيين القرآن آيه الله شيرازي، که از جمله آثار ارزشمند قرآني ايشان است، تفسير مختصري است از کل قرآن همراه با توضيح کلمات قرآني، در سال 1389ق در کربلاء تأليف اين تفسير به انجام رسيده و در سال1423ق در بيروت چاپ دوم شده است.
*13-خشتي دواني، محمد جعفر بن عبدالصاحب: از دانشمندان سده 13
آقا بزرگ تهراني (39) کتاب تفسير از ايشان با نام احسن التفاسير معرفي کرده است. اين تفسير به زبان فارسي نگاشته شده و در آن تنها به استفاده از روايات اکتفا شده است. وي اين تفسير را در سال 1288شروع کرده و تا آخر سوره حمد در چند جزوه اقدام به تفسير کرده آن گاه از اتمام اين تفسير منصرف شده و تفسير در سال 1290 ترجمه مختصري از آغاز تا انجام قرآن انجام داده وآن را به ((ترجمه القرآن)) موسوم ساخته و آن را به کتاب ((احسن التفاسير )) مذکور ملحق نموده است. آقا بزرگ هر دو عنوان را در يک جلد ديده است.
*14-الخفري، شمس الدين محمد بن احمد متوفاي 942 يا 957 (40) معروف به فاظل خفري:
فاضل حکيم و از دانشمندان شاه اسماعيل صفوي و معاصر محق کرکي، از شاگردان صدر الدين دشتکي و ساکن در کاشان بوده است. تأليفات چندي دارد، از جمله حاشيه شرح التجريد الجديد، سواد العين علي شرح حکمه العين و شرح بر تفسير قاضي بيضاوي و تفسير آيه الکرسي که شامل يک مقدمه و دو مقصد و در اول هريک سه مطلب مي باشد. ابتدا از دانشمندان اهل سنت بوده و بعد شيعه شده و مرجع شيعه در کاشان گرديده است.
*15-الخواجکي الشيرازي، محمد بن احمد متوفاي سال 988 (41) :
وي ساکن کودکن از توابع دکن بوده و مؤلف کتاب ((بحر المنافع في الادعيه و اللوراد و الاعمال)) و مترجم کتاب (باب حادي عشر) علامه حلي مي باشد، همچنين کتابي در زمينه تفسير قرآن دارد که با عنوان تفسير خواجکي از آن ياد مي شود. اين کتاب در واقع مختصر (مجمع البيان) طبرسي است به توصيه سلطان ابراهيم قطبشاه هندي تأليف شده است. نسخه اي از اين کتاب در کتابخانه آستان قدس رضوي موجود است، پشت نسخه يادداشتي وجود دارد که اشاره دارد به اين نسخه مزبور توسط اوزبکها از کتابخانه آستان قدس به سرقت رفته و به ديار هند برده شده و قاضي نورالله شوشتري آن را در هند يافته و مجدداً به کتابخانه آستان قدس برگردانده است.
*16-دادخواه شيرازي، محمد جعفر: از دانشمندان معاصر (42) :
اين تفسير که به نام ((الشافي)) موسوم است در سال (1356ه ق) تأليف شده مؤلف آن يکي از اعلام شيراز و در قرن چهاردهم هجري مي باشد. تفسير شافي، تلخيص و گزينش از تفاسير معروف: مجمع البيان، صافي و منهج الصادقين نضير شبر، طنطاوي، بيضاوي، رازي ، جلالين، جوامع الجامع، تفسير کبير مي باشد که مؤلف مزبور به صورت اختصار به صورت تفسير فوق در آمده است. جلد اول اين تفسير تا پايان جزء هشتم قرآن مجيد تا آيه 165 سوره انعام را در بر دارد مجموع اين تفسير در سه جلد به چاپ رسيده است.
*17-دستغيب شيرازي، عبدالحسين: از دانشمندان اواخر قرن چهاردهم و اوايل قرن پانزدهم هجري و شهيد در سال1420 ق (43)
آثار و تأليفات چندي در زمينه قرآن و تفسير دارند، از جمله:
تفسير فاتحه الکتاب:کتاب ياد شده درسهاي شهيد دستغيب پيرامون تفسير سوره مبارکه فاتحه به زبان فارسي مي باشد. که با مقدمه و تنظيم سيد محمد هاشم دستغيب چاپ و منتشر شده است.
تفسير سوره واقعه: اين کتاب متن بيانات و سخنراني هاي ايشان در جلسات وعظ و اندرز پيرامون سوره شريفه واقعه مي باشد که در سال 1361 (1420ق) صفحه چاپ و انتشار يافته است.
تفسير معارفي از قرآن يا تفسير سوره حديد: اين کتاب همانند کتاب قبل در سال1361 (1402ق) چاپ و انتشار يافته است.
قلب قرآن: اين کتاب پيرامون سوره شريفه (يس) و به زبان فارسي تنظيم گرديده است و در تير ماه 1361چاپ و انتشار يافته است.
قيامت و قرآن: اين کتاب از مجموعه سلسله درسهاي شهيد دستغيب پيرامون سوره مبارکه طور مي باشد که در سال 1375ه چاپ و منتشر شده است.
معراج: اين کتاب متن بيانات آن شهيد پيرامون تفسير سوره النجم مي باشد که به زبان فارسي ايراد و در سال1354 ه منتشر شده است.
تفسير سوره مجادله: اين کتاب خلاصه درسهاي آن شهيد پيرامون سوره مبارکه مجادله که در سال 1362ه چاپ شده است.
آدابي از قرآن يا تفسير سوره حجرات: سلسله درسهاي آن شهيد پيرامون سوره مبارکه حجرات مي باشد که با مقدمه و تصحيح سيد محمد هاشم دستغيب چاپ و انتشار يافته است.
بهشت جاودان: اين کتاب پيرامون تفسير سوره مبارکه ((الرّحمان)) بوده و به زبان فارسي نگارش يافته و در سال 1360 با مقدمه و تصحيح سيد محمد هاشم دستغيب چاپ شده است.
سبک تفسيري شهيد دستغيب يک روش اثري، تربيتي و اخلاقي است نوعاً به آيات کريمه از ديدگاه اخلاق و تربيت مي نگرد. ايشان مجموع قرآن را تفسير نکرده اند ولي تعدادي از سوره هاي شريفه مانند تفسير سوره يس و نجم که در سال 1360ق و حقايقي از قرآن در تفسير سوره شريفه قمر و تفسير سوره حديد و ترجمه و تفسير و تبين نموده اند که نوعاً بارها در تيراژهاي وسيع چاپ و انتشار يافته است.
شهيد دستغيب پس از ذکر آيات به تفصيل هر آيه با بياني ساده و قابل درک براي عموم پرداخته و از اين جهت از آيا ت قرآني، روايات، قصص و حکايات به گونه ي فراوان استفاده کرده است و در بسياري از موارد به مطالب فرعي و حاشيه اي نيز پرداخته است و به نکات بلاغي و قرائات چندان توجهي ننموده و در نقل آرا و روايات نيز سند و منبعي ارائه نکرده است. از شهيد دستغيب جزوه هاي تفسيري ديگري چاپ و انتشار يافته است.
*18-درويش شيرازي، محمد هاشم بن ميرزا اسماعيل شيرازي ذهبي (متوفي 1199يا1200و اندي) از اعلام تفسيري قرن دوازدهم هجري:
او که مستوفي در تشکيلات زنديه بود از شغل خود کناره گيري نمود و به عرفا پيوست و شاگرد، سپس داماد و جانشين سيد قطب الدين نيريزي، که يکي از پيشوايان گروه ذهبيان کبرويه بود، گرديد. او تا سال 1199 زنده بود و در آن سال در گذشته و در حافظيه شيراز مدفون شده است، کتاب تفسيري دارد موسوم به ((مناهل التحقيق)) (44) که در آغاز آن چنين است: ((الحمد الله المتجلي لخلقه)) اين تفسير پيرامون آيه ((الا الي الله تصير الامور. شوري/53) بوده و محتوي لطايف عرفاني و حقايق صمداني است و در مقام اثبات معاد و رستاخيز، مطالب جالبي را آورده است. اين کتاب در سال 1323 در تهران تحت عنوان ((گفتاري عرفاني در سلوک)) به خط ميرزا ابو القاسم معروف به ميرزا بابا ذهبي شيرازي به چاپ سنگي رسيده است.
*19-دواني شيرازي، جلال الدين محمد بن اسعد متوفاي 907 يا 908 يا 918 متخلص به فاني: (45)
وي حکيم، متکلم، فاضل، شاعر، محقق شافعي مذهب است که در دوان از توابع کازرون متولد شده و در اقليم فارس منصب قضاوت داشته و از برخي چون محبوبي لاري و حسن بقال کسب علم نموده است، در علوم به ويژه علوم عقلي پيشتاز بوده است. به گونه اي که از نواحي روم و خراسان و ماوراءالنهر براي کسب علم از او به سويش کوچ مي نمودند. بر اساس تصريح برخي از صاحبان تراجم (46) بعدها از مذهب شافعي به مذهب شيعه تغيير گرايش داده است. اين امر در رساله فارسي دواني موسوم به ((نور الهدايه)) نيز مورد اشاره قرار گرفته است. دواني آثار و تأليفات زيادي دارد که از جمله آنها تفسير آيه ((کلوا و اشربوا و لاتسرفوا)) (اعراف/30) مي باشد، اين رساله براساس مواقف مرتب شده، آقا بزرگ تهراني (47) نسخه اي از اين رساله در ضمن مجموعه اي که عماد فهرسي به کتابخانه آستان قدس رضوي وقف نموده معرفي کرده است که آغاز آن چنين است ((صدر الکلام ذکر المفضل المنعام الذي بسط موائد کرمه))
*20-دهدار شيرازي، خواجه محمد بن محمود (متوفي 1016هجري) از اعلام قرن دهم و اوايا قرن يازدهم هجري و متخلص به عياني:
وي داراي آثار عرفاني متعددي مي باشد. از جمله رساله اي در تفسير عرفاني و حکمي دو سوره الضحي و الانشراح به زبان فارسي دارد که در سال 1013 از تأليفات آن فراغت يافته است. انگيزه تأليف وي آن بوده که سور مزبور در حق پيامبر اسلام (ص) نازل شده است و تفسير او مقامات عرفاني پيامبر (ص) را مورد بررسي قرار مي دهد (48). همچنين رساله اي موسوم به ((الفوايد)) (49) در تفسير سوره نور از ديگر آثار ايشان است.
*21-شيرازي، سيد حسن، شهيد در روز جمعه 1400/2/16: (50)
وي تأليفاتي از جمله (کلمه الامام المهدي (ع) و کلمه الامام الحسن (ع) کتاب (خواطري عن القرآن) در سال 1414ق در دارالعلوم بيروت به چاپ رسيده است.
پي نوشت ها :
1. خدمات متقابل اسلام و ايران/450.
2. همان/455.
3. بحارالانوار309/16.
4. الاعلام11/5و کشف الظنون193/1و هديه العارفين744/1و معجم المولفين204/7.
5. معجم المولفي الشيعه467/1 و الذريعه128/18و 114/19و192/19و252/19.
6. معجم المولفين69/12.
7. کتابخانه ابن طاوس/484و485.
8. الصراط المستقيم289/1و عوالي اللئالي66/4و کتاب الاربعين للماحوزي/335.
9. الطرائف/429.
10. البرهان في التفسير القرآن429/3و غوالي اللئاني66/4 و مواقف الشيعه477/2.
11. آثارعجم/592و الذريعه145/3و 347/18ومعجم مولفي الاماميه/40.
12. اعيان الشيعه171/8ومستدرکات اعيان الشيعه420/13.
13. الذريعه264/4.
14. آثارعجم/243و244.
15. فارسنامه ناصري1168/2.
16. کشف الظنون1131/2.
17. الذريعه 242/15.
18. الذريعه37/24.
19. فارسنامه ناصري1272/2و هديه الاحباب/126و مقدمه انوارالتنزيل و اسرار التأويل 11/1و آثارعجم/338و تذکره العلماء/246.
20. مقدمه انوار التنزيل و اسرار التأويل5/1به بعد.
21. کتاب الزهد/23.
22. عقيقي بخشايشي، http://quran.
item/tfsir/9/aI-shia. com/fa/idfehrest. htm/5/tabaqat.
23. روح المعاني في التفسيرالقرآن39/6.
24. کشف الظنون186/1به بعد.
25. الذريعه 270/4.
26.فوايد الرضويه /301.
27. الذريعه267/4.
28. عقيقي بخشايشي htmi/far/books//
quran&oIom,http://www.aI-shia. com.
29. الذريعه49/21.
30. هديه الاحباب/181.
31. اعيان الشيعه394/2.
32. موسوعه طبقات الفقهاء31/10.
33. تفسير شاهي38/1.
34. فارسنامه ناصري1138/2.
35. تفسير شاهي، مقدمه ج1، ص7.
36. همان و الذريعه240/15.
37. الذريعه76/21و291/24.
38. تبيين القرآن/8.
39. الذريعه269/4و126/4.
40. اعيان الشيعه120/9.
41. الذريعه146/20و207/2.
42. سواطع الالهام في تفسير القرآن، المقدمه، ص63.
43. عقيقي بخشايشيhtmi/far/books
quran&oIom,http://www. aI-shia. com.
44. الذريعه354/22و مستدرکات اعيان الشيعه253/3.
45. معجم المومنين891/1وآثار عجم/309و الذريعه231/4.
46. هديه الاحباب/154و فوايد الرضويه/82.
47. الذريعه 331/4.
48. عقيقي بخشايشي.
49. الذريعه319/16
50. شرايع الاسلام673/3.
