رويداد مهم نجومي در دهه 90

ده پديده ي نجومي برتر آخرين دهه ي قرن چهاردهم هجري خورشيدي
نگاهي به پديده هايي كه از هم اكنون بايد براي رصد آن ها برنامه ريزي كنيم؛ از اجتماع سيارات گرفته تا گذر زهره و كسوف مركّبي كه زيبايي بي مانندش مي تواند بهانه اي براي آغاز سفرهايي پُرماجرا باشد!
شايد اگر قرار بود به همه ي پديده هاي نجومي دهه ي آينده اشاره كنيم ساده تر بود تا از ميان آن ها ده مورد را گلچين كنيم! چون عوامل مؤثر برچنين انتخابي از ديدگاه كارشناسان مختلف ممكن است بسيار متنوع و تا حدّ زيادي سليقه اي باشد، 10 رويداد نجومي برتر 10 سال آينده از ديد ماهنامه ي نجوم، از زيباترين و نادرترين رويدادهاي نجومي اند كه همواره توجه عمومي مردم و منجمان را به خود جلب مي كنند، خبرساز و حتي تاريخ ساز ممكن است بشوند و خاطره ي رصد آن ها همواره اتفاقي شيرين و به يادماندني براي هر منجم آماتور و حتي حرفه اي محسوب مي شود.
در اين ميان فقط به جذاب ترين رويدادهايي پرداخته شده است كه قطعاً در ده سال آينده رخ خواهند داد و از اشاره به پيش بيني هاي بارش هاي شهاب يا ظهور دنباله دارها و ديگر پديده هاي مشابه، كه ممكن است كيفيت رخ دادن شان بر اساس دقت پيش بيني ها و وجود پارامترهاي متغيّر در عمل دستخوش تغيير شود، صرف نظر شده است.
لازم به ذكر است كه محاسبات براي تهران انجام شده و با اندكي تغيير براي تمام نقاط ايران قابل تعميم است.

1- اجتماع سيارات در ارديبهشت و خرداد 90
 

در دهه ي پيش رو، دست كم هفت اجتماع سياره اي مهم خواهيم داشت كه جذاب ترين آن ها درست در ارديبهشت 90، روي خواهد داد! كافي است هر روز پيش از طلوع خورشيد نگاهي به افق شرعي بياندازيد تا مشتري، مريخ، زهره، و عطارد را در افق مشرق بيابيد. اگر تيزبين باشيد يا از دوربين دو چشمي و نقشه ي ارايه شده براي رصد اورانوس استفاده كنيد مي توانيد اورانوس را هم در كنار اين چهار سياره بيابيد. زيباترين منظره براي تماشاي اين اجتماع سيارات در صبح دم 10،11 و 12 ارديبهشت شكل مي گيرد كه هلال پير ماه هم به جمع اين پنج سياره افزوده مي شود. در همين حال نپتون نيز در 30 درجه اي شرق اورانوس واقع شده و اجتماع آن ها را نظاره گر است! اين كه در يك افق و در محدوده اي به وسعت حداكثر 50 درجه در آسمان بتوان 6 سياره از 7 سياره ي ممكن را در كنار هلال زيباي ماه رصد كرد از نادرترين رويدادهاي نجومي است كه در هر دهه مي تواند اتفاق بيفتد. فقط خدا مي داد كه طالع بينان چه رويدادهاي عجيب و غريبي را براي چنين اجتماعات سياراتي پيش گويي مي كنند! علم اين پديده را فقط رويدادي بسيار زيبا و فرصتي استثنايي براي آشنايي با اعضاي منظومه ي شمسي مي داند.
در 22 ارديبهشت، چهار سياره مشتري و زهره و مريخ و عطارد بسيار به يكديگر نزديك خواهند شد و حالت غريبي به خود خواهند گرفت. در 8، 9، 10 و 11 خرداد نيز اين چهار سياره پشت سر يكديگر روي نوار منطقه البروج رديف خواهند شد و در شرايطي كه كمي آن سوتر اورانوس هم صف آرايي آن ها را تكميل كرده هلال پير جمادي الثاني نيز زيبايي محفل آن ها را دوچندان خواهد كرد.

2- گذر زهره در 91/3/17
 

گمان نمي كنم هيچ منجم منصفي رويدادي را جذاب تر و نادرتر از گذر زهره در ده سال آينده بداند. رويدادي كه نمونه ي قبلي آن در 19 خرداد 1383 رخ داده بود و ما چه خوش اقباليم كه در 17 خرداد 1391 گذر بعدي زهره را خواهيم ديد. زيرا اين آخرين گذر زهره از مقابل قرص خورشيد خواهد بود كه منجمان و مردمان در حال حاضر روي زمين خواهند ديد!
بهترين جا در سياره ي ما براي تماشاي گذر زهره در 17 خرداد 1391 خاور دور، شرق روسيه و چين، و شرق استرالياست. در آمريكاي شمالي و مركزي خورشيد پيش از پايان گذرغروب مي كند. بخش عمده اي از غرب آفريقا و آمريكاي جنوبي نيز به هيچ وجه قادر به تماشاي گذر زهره نيستند و علاقه مندان در اين نواحي براي تماشاي زنده ي اين پديده ناگزير به سفر خواهند بود.
در ايران هرچه به شمال شرق كشور و به ويژه سرخس نزديك شويم زودتر و بيشتر مي توانيم اين پديده ي نادر را تماشا كنيم. نخستين تماس قرص زهره با قرص خورشيد به وقت ايران در ساعت 02:40 بامداد آن روز رخ مي دهد كه بنابراين از كشور ما ديده نخواهد شد. اما وقتي در ساعت 06:00 قرص زهره به وسط قرص خورشيد و گذر زهره به اوج خود مي رسد خورشيد نيز كم كم براي ايرانيان طلوع مي كند تا بتوانيم تا ساعت 09:20 گذر زهره را دنبال كنيم. بنابراين اگر مي خواهيم گذر زهره را از ابتدا تا انتها كامل تماشا كنيم بايد مهيّاي سفر به مشرق زمين شويم و كم كم به فكر تهيه ي گذرنامه و روادید و بليت و هتل باشيم.
هفده خرداد زماني است كه معمولاً آسمان بيشتر نواحي ايران صاف است. با اين حال ابري شدن نا به هنگام آسمان هم از جمله تجربه هاي ناگوار و البته آشنا براي نگارندگان است!اگر اين گذر را به هر علتي نديديم، ناچاريم به روشي تا سال 1496 خورشيدي زنده بمانيم تا گذر بعدي زهره را شاهد باشيم. شايد تا آن زمان به مدد دانش پزشكي اميد به زندگي و ميانگين طول عمر انسان ها به بيش از 120 سال برسد و دانش آموزان فعلي ما بتوانند شاهد گذر بعدي زهره باشند!

3- خورشيد گرفتگي مركّب در 92/8/12
 

كسوف ها، به ويژه اگر از نوع كلّي باشند، از جذاب ترين و خبرسازترين رويدادهاي نجومي سالانه آن و رخ دادن شان در هر منطقه مترادف است با بالارفتن تب نجوم و هجوم گردش گران و منجمان آماتور و حرفه اي براي رصد اين پديده ي زيبا. اگر وقوع گرفت هاي جزئي در جهان را كنار بگذاريم مي توان گفت كه در دهه ي آينده 6 كسوف كلي، 6 حلقوي و يك كسوف مركب براي ساكنين زمين رخ مي دهد كه متأسفانه از كلّ آنها فقط 4 كسوف سهم ايران است؛ آن هم به صورت جزئي! بنابراين اگر طاقت صبر تا كسوف كلّي در آخرين روز اسفند سال 1412 خورشيدي در ايران را نداريد و مي خواهيد دست كم ظرف ده سال آينده كسوف كلي يا مركب را به طور زنده تماشا كنيد، ناچاريد به فكر بستن كوله باري براي عزيمت به سفرهاي بين قاره اي باشيد. اگر نمي توانيد به سفر طولاني برويد و به دنبال رخ داد كسوف در كشورهاي هم جواريد چاره اي جز صبر تا 16 سال ديگر نداريد. ولي مي توانيد از هم اكنون سوداي رصد كسوفي كلي و طولاني در 11 مرداد 1406 در كنار خانه ي كعبه در مكه را در سر داشته باشيد!
در ميان انواع گوناگون خورشيد گرفتگي ها كسوف مركب يا كسوف حلقوي- كلّي از نادرترين و هيجان انگيزترين كسوف هاست. وقتي فاصله ي ماه تا زمين درست به اندازه ي طول مخروط سايه ي ماه باشد، كسوف مركب رخ مي دهد. كروي بودن زمين موجب مي شود تا انتهاي مخروط سايه ماه در دو طرف مسير سايه ي ماه بر روي زمين به سطح زمين نرسد و در نتيجه در ابتدا و انتهاي مسير سايه كسوف به صورت حلقوي ديده شود و در ميانه ي مسير و در اوج خورشيد گرفتگي كسوف به صورت كلي ديده شود و تاج خورشيد نمايان شود.
در ده سال آينده فقط يك كسوف مركب در 12 آبان 1392 رخ مي دهد. تماس اول اين كسوف از نواحي غربي ايران در ارتفاع كمتر از 10 درجه از افق مشاهده پذير است. اما براي ديدن اصل ماجرا به صورت زنده چاره اي جز سفر به سواحل خليج گينه و اقيانوس اطلس در غرب آفريقا نداريم. مثل روز روشن است كه انديشه ي تماشاي چنين كسوف نادري ممكن است هر شيفته ي نجومي را راهي سرزمين هاي دوردست آفريقا كند!

4- مقارنه ي زهره و مشتري و خوشه ي كندوي عسل در 93/5/27
 

از ميان مقارنه هاي پُرشماري كه در ده سال آينده رخ خواهند داد زيباترين مقارنه در صبح گاه 27 مرداد 1393 رخ خواهد داد. در اين مقارنه زهره و مشتري، در شرايطي كه فقط 14 دقيقه ي قوس از هم فاصله دارند، در صورت فلكي سرطان و چسبيده به خوشه ي زيباي كندوي عسل ديده خواهند شد.
بي شك حضور اين دو نگين زيباي آسمان در چنين فاصله ي نزديكي در كنار يكديگر در آن زمان توجه مردم بسياري را به خود جلب خواهد كرد.
بنابراين هم اكنون مي توان پيش بيني كرد كه در 1 مرداد 1393 اخبار متعددي از ديدن اجرام مشكوك در آسمان، عكس برداري از بشقاب هاي پرنده، و ديده شدن اشياي نوراني در آسمان ايران روي تلكس خبرگزاري ها برود! اشياي نوراني كه چيزي جز نور خيره كننده ي زهره و مشتري در آسمان نيستند.

5- احتمال رصد جوان ترين هلال ماه و شكستن ركوردهاي پيشين در 93/10/11
 

لازم است شكارچيان هلال حتماً اين تاريخ را از هم اكنون در دفترچه ي يادداشت خود ثبت كنند! زيرا در شام گاه چنين روزي بايد خود را مهيّاي رصد هلال بسيار نازك و جواني كنند كه با رؤيت آن در مناطق شرقي كشور، ممكن است هم زمان ركورد سنّ هلال و جدايي زاويه اي را از آن خود كنند! سن اين هلال در لحظه ي غروب خورشيد براي تهران با فاز 0/52 درصد به 11 ساعت و 49 دقيقه مي رسد و با مكث 41 دقيقه، 7/3 درجه را از خورشيد جدايي زاويه اي خواهد داشت.
پارامتر سنّ هلال و جدايي زاويه اي هر دو از پارامترهاي شاخص در رؤيت هلال هاي جوان ماه اند و از هم اكنون قابل پيش بيني است كه تب رؤيت هلال در شب يلداي 1393 سراسر جامعه ي نجوم كشورمان را فرا خواهد گرفت و رصدگران هلال را در سرتاسر جهان به تكاپو وا خواهد داشت. زيرا مسلماً پس از رصد اين هلال تا سال هاي سال ركوردي جابه جا نخواهد شد!

6- خورشيد گرفتگي كلّي در 94/12/19
 

اگر مي خواهيد در ده سال آينده دست كم براي رصد يك كسوف كلّي به سفر خارج از كشور برويد و حال مي پرسيد كدام يك از كسوف هاي كلي شرايط بهتري دارد، به شما كسوف كلي 19 اسفند 1394 در مجمع الجزاير اندونزي و اقيانوس هند و‌آرام را پيشنهاد مي كنيم.
زيرا مدتي كه طي اين كسوف زير سايه ي ماه خواهيد بود حداكثر به 4 دقيقه و 9 ثانيه خواهد رسيد كه به نسبت كسوفي طولاني است و فقط از كسوفي كه در سال 1398 در جنوب شرق اقيانوس آرام رخ مي دهد 24 ثانيه كوتاه تر است. علاوه بر اين، اندونزي در سوي ديگر قاره ي خودمان است، كشور مسلمان به نسبت ارزاني است و از اين رو لازم نيست براي رصد كسوف عازم سوي ديگر كره ي زمين شويد تا هزينه ي مضاعفي را براي ديدن كسوف در آمريكا يا آرژانتين يا شيلي متحمل شويد.

7- گذر عطارد در 95/2/20
 

از گذر زهره با آن شكوه و هيجانش كه بگذريم، گذر عطارد نيز پديده ي نادري است كه هرچند سال يكبار رخ مي دهد، اما به اندازه ي گذر زهره نادر نيست. نخستين گذر عطارد در دهه ي پيش رو در 20 ارديبهشت 1395 رخ خواهد داد كه طي آن قرص عطارد به مدت 7 ساعت و 28 دقيقه از مقابل قرص خورشيد گذر خواهد كرد. تماس اول و دوم به وقت ايران در ساعت 15:44 دقيقه روي مي دهد و رصدپذير است. اوج گذر عطارد در 19:27 اتفاق مي افتد و پس از آن خورشيد غروب مي كند و در نتيجه نيمه ي دوم گذر عطارد از ايران مشاهده پذير نخواهد بود. با اين حال، شمال غرب كشور و مرز بازرگان مكاني است كه بيشتر از مكان هاي ديگر مي توان گذر عطارد در 20 ارديبهشت 1385 را به تماشا نشست. اگر بتوانيم تماشاي كل عطارد را به بهانه اي براي سفري دور و دراز قرار دهيم شرق كانادا و شرق برزيل بهترين گزينه ها براي رصد گذر عطارد در سال 95 خواهند بود.

8- ماه گرفتگي كلي در 97/5/5
 

طي ده سال آينده، اگر از خسوف هاي نيم سايه اي كه كمتر توجه بر مي انگيزند بگذريم، 4 ماه گرفتگي كلي و 2 خسوف جزئي از پهنه ي ايران مشاهده پذير خواهد بود.
نخستين مورد آن خسوفي است كه در 25 خرداد امسال رخ مي دهد و مقاله ي مفصلّي درباره ي رصد آن در همين شماره آمده است.
اين ماه گرفتگي بسيار شبيه است به خسوف كلي 15 مرداد 1397 كه با مدت زمان گرفت (از تماس اول تا تماس چهارم) حدود 3 ساعت و 55 دقيقه طولاني ترين ماه گرفتگي كلي دهه ي آينده است و خسوف 25 خرداد امسال فقط 12 دقيقه از آن كوتاه تر است.
همه ي مراحل خسوف 1 مرداد 1397 از هندوستان تا خاورميانه و جنوب آفريقا به خوبي مشاهده پذير است و شرايط رصدي مساعدتري نسبت به خسوف هاي كلي 19 آذر 90 و 11 بهمن 96 دارد.

9- مطلوب ترين مقابله مريخ در 97/5/9
 

بهترين زمان براي رصد سيارات بيروني، كه مدارشان وراي مدار زمين نسبت به خورشيد قرار گرفته، هنگامي است كه در وضعيت مقابله باشند؛ يعني در وضعيتي كه زمين درست در ميان آن سياره و خورشيد قرار گرفته و مراكز هر سه آن ها روي يك خط واقع شده باشد.
در اين حالت آن سياره از هميشه به زمين نزديك تر است و از اين رو اندازه ي قرص زاويه اي ظاهري بزرگ تري خواهد داشت كه اين امر سبب مي شود بتوان جزئيات بيشتري از آن را هنگام رصد پشت چشمي تلسكوپ مشاهده كرد. به علاوه وقتي سياره اي در مقابله باشد در تمام طول شب فرصت براي رصدش خواهيم داشت و سياره در نيمه شب به بيشترين ارتفاع از افق خواهد رسيد.
به علت بيضي شكل بودن مدارهاي گردش زمين و مريخ به دور خورشيد و تغيير در موقعيت نقاط اوج و حضيض روي اين مدارها مريخ در مطلوب ترين مقابله حدود 55 ميليون كيلومتر و در دورترين مقابله حدود 99 ميليون كيلومتر از زمين فاصله خواهد داشت. اين امر موجب مي شود هر مقابله اي الزاماً مقابله ي مطلوب تلقي نشود و در برخي مقابله ها اندازه ي ظاهري قرص مريخ بزرگ تر از ساير مقابله ها ديده شود.
دوست داران نجوم مقابله ي مريخ در شهريور 1382 را به ياد دارند. آن هنگام مريخ در نزديك ترين فاصله ي تاريخي خود در چند هزار سال اخير قرار داشت و رصد مريخ شور و هيجان خاصي را ميان علاقه مندان و حتي رسانه ها ايجاد كرده بود.
مطلوب ترين مقابله ي مريخ در ده سال آينده در 9 مرداد 1397 و درست 4 روز پس از طولاني ترين خسوف اين دهه رخ خواهد داد. در آن زمان مريخ در فاصله ي 58 ميليون كيلومتري زمين قرار خواهد داشت و از قدر 2/8- خواهد درخشيد.
اندازه ي قرص ظاهري مريخ نيز به 24 ثانيه ي قوس مي رسد كه فقط يك ثانيه ي قوس كوچك تر از مقابله ي تاريخي سال 82 است.
از هم اكنون خود را براي رصد عوارضي مانند كلاهك هاي قطبي مريخ، گودال هلاس، دشت سيرتيس بزرگ، و حتي ابرهاي سفيد يخ آب در جوّ مريخ از پشت چشمي تلسكوپ تان آماده كنيد!

10- گذر عطارد در 98/8/20
 

اگر فرصت رصد گذر عطارد در سال 95 را به هر علتي از دست داديم، 20 آبان 1398 فرصت ديگري را براي تماشاي اين پديده در دهه ي آينده است. در گذر عطارد سال 98 نيز از ساعت 16:05 به وقت ايران تماس اول و دوم آغاز مي شود كه به طور حتم در آن زمان تلسكوپ هاي ايرانيان با فيلترهاي مناسب رصد خورشيد اين پديده را زيرنظر خواهند داشت. اما با توجه به كوتاه بودن روز در نيمه ي دوم آبان، زمان اوج گذر كه در ساعت 18:50 رخ مي دهد و همين طور مراحل پاياني و تماس آخر قرص عطارد با قرص خورشيد كه در 21:34 رخ مي دهد از ديد منجم هاي ايراني زير افق رخ خواهند داد. مگر آن دسته كه بتوانند بهترين مكان براي رصد اين پديده را، كه كشورهاي آمريكاي جنوبي است، به قصد تجربه ي سفري علمي-تفريحي انتخاب كنند تا تمام مراحل گذر را به طور زنده زير نظر داشته باشند و عكاسي كنند. هرچند معمولاً چنين سفري براي رصد گذر عطارد، كه چند سال يك بار اتفاق مي افتد، موضوع چندان رايجي نيست.

سخن پاياني
 

به طور حتم كشف ابرنواختري در راه شيري، آن هم پس از 407 سال! يا آتش بازي شهاب هاي پُرشمار در بارشي پُرشكوه (مانند بارش تنّيني امسال كه پيش بيني شده طوفاني باشد!)، يا ظهور دنباله داري تاريخي و پُرابهت مانند هيل- باپ و مك نات شب ها و روزها ي نجومي خاطره انگيزي را رقم مي زند و كلكسيون نجومي ما در دهه ي پيش رو را پُربارتر مي سازد.
اگر مي خواهيد رصد رويدادهاي اشاره شده در اين مقاله را از دست ندهيد وبعد افسوسش را نخوريد از همين حال به فكر برنامه ريزي باشيد!
نمايي از اجتماع سيارات در صبح گاه يازدهم ارديبهشت 1390
مسير گذر زهره از مقابل قرص خورشيد در 17 خرداد 1391 و زمان بندي موقعيت قرص زهره در برابر قرص خورشيد به وقت جهاني
نقشه ي جهاني وضعيت مشاهده ي گذر زهره در 17 خرداد 1391
مقارنه ي استثنايي زهره و مشتري و خوشه ي كندوي عسل در صبح گاه 27 مرداد 1393
نمايي از مسير سايه و نيم سايه ي ماه روي زمين در كسوف كلي 19 اسفند 1394
مسير گذر عطارد از مقابل قرص خورشيد در 20 ارديبهشت 1395
نمايي از گذرماه از درون مخروط سايه ي زمين در ماه گرفتگي كلي 5مرداد 1397
مسير گذر عطارد از مقابل قرص خورشيد در 20 آبان 1398.
منبع: ماهنامه نجوم، شماره 206.