ايران در المپياد جهاني نجوم

نويسنده: سيد اميرسادات موسوي

سيد اميرسادات موسوي، برنده ي دو مدال طلا و نقره ي المپياد جهاني نجوم، از اعضاي پيشين تيم ملي المپياد نجوم ايران و همكار فعلي كميته ي نجوم و اخترفيزيك باشگاه دانش پژوهان جوان
مدخل منظومه اي به خواجه نصيرالدين طوسي نسبت داده شده است كه با اين بيت ها شروع مي شود:

«چون بديدم كه بر بسيط زمين
هيچ دانش ز بَعد دانش دين

نيست از دانش نجومي بِه
كآندر او گنج حكمت است و فره... (1)»

اين دو بيت صرفاً مثالي است براي اين كه نشان بدهد علاقه و توجه ويژه به نجوم در ايران به هيچ وجه مسئله ي تازه اي نيست و پيشينه ي كهني دارد. با اين وصف به نظر مي رسد كه وضعيت فعلي ايران در نجوم حرفه اي وضعيت شايسته اي نيست و اين نياز وجود دارد كه دانش آموزان بيشتري به نجوم متمايل شوند و با ورود به رشته دانشگاهي فيزيك در گرايش هاي مرتبط با نجوم تحصيل كنند. البته واضح است كه اين مسير اركان مختلفي دارد: شرايط مساعد تحصيل در اين رشته ها، در دسترس بودن امكانات مادي مورد نياز كه تلسكوپ هاي بزرگ و رصدخانه هاي عظيم باشد، فراهم بودن زمينه هاي شغلي مناسب و غيره. اما به هر حال نمي توانيم اين موضوع را ناديده بگيريم كه نخستين گام در اين راه ايجاد علاقه در ميان دانش آموزان و آشنا كردن آن ها با روند حرفه اي آموزش نجوم است. المپياد نجوم را مي توان گامي مؤثر در اين راه نسبت داد كه به علت هايي كه ذكر شد ماهيتش كمي با ساير فعاليت هاي ترويجي و آماتوري نجوم (كه البته بسيار ضروري اند) فرق دارد. به هر حال بايد بپذيريم كه پيوستن ايران به المپيادهاي جهاني نجوم، كه با تلاش هاي افرادي چون دكتر محمدتقي ميرترابي ميسر شد، روحيه و نشاط متفاوتي را در ميان دانش آموزان نسبت به نجوم ايجاد كرد.
المپياد جهاني نجوم سالانه در يكي از كشورهاي جهان برگزار مي شود و رقابتي دانش آموزي است. هدف از اين المپياد را مي توان تشويق دانش آموزان به ادامه ي تحصيل در زمينه هاي مرتبط با نجوم و به وجود آمدن ارتباط و همدلي در ميان دانش آموزان كشورهاي مختلف دانست. همچنين يكي از نتايج جانبي آن هم مي تواند بهبود وضع آموزش نجوم در كشورهاي شركت كننده با ايجاد مسابقات ملي در آن كشورها باشد.
در سال 1996/1375 نخستين بار اين رقابت ميان تيم هايي از شهرهاي مختلف روسيه و تيم ملي كشور سوئد، با نام المپياد جهاني نجوم (IAO)، برگزار شد. از آن سال به بعد برگزاري آن استمرار يافت و كشورهايي مانند ارمنستان، برزيل، بلغارستان، چين، اوكراين، كرواسي، جمهوري چك، استوني، هند، اندونزي، ايران، ايتاليا، قزاقستان، كره، ليتواني، صربستان، و تايلند نيز به آن پيوستند.

كشور ما نخستين بار در سال 2003/1382 به طور غيررسمي با حمايت سازمان ملي پرورش استعداد هاي درخشان (سمپاد)، تيمي متشكل از يك دانش آموز دختر و دو دانش آموز پسر را براي شركت در هشتمين المپياد جهاني نجوم به كشور سوئد اعزام كرد. سال بعد (1383) با حمايت سازمان ملي پرورش استعداد هاي درخشان امتحانات المپياد نجوم در همه ي مدارس تحت پوشش اين سازمان در سراسر كشور برگزار شد و تيمي متشكل از 5 دانش آموز انتخاب شد. در سال 1384 باشگاه دانش پژوهان جوان با اخذ مجوزهاي لازم از شوراي عالي انقلاب فرهنگي كميته ي علمي نجوم را تشكيل داد و آزمون المپياد نجوم را ميان دانش آموزان سراسر كشور برگزار كرد. از آن پس، المپياد دانش آموزي نجوم در ايران مانند ساير المپيادهاي علمي به رسميت شناخته شد و هر سال مراحل كشوري آن در ميان دانش آموزان ايراني برگزار مي شود.

اما در اين سال ها كميته ي برگزاري المپياد جهاني نجوم (IAO) سبك و سياق خاصي را در پيش گرفته بود و نحوه ي برگزاري المپياد جهاني نجوم تفاوت هاي فراواني با ساير المپيادهاي جهاني داشت. مثلاً در اين المپياد رقابت در دو رده ي سني زير 17 سال (seniors) و رده ي سني زير 15 سال (Juniors) برگزار مي شد. با توجه به اين كه رده ي سني زير 15 سال عملاً بخشي از دانش آموزان اول دبيرستاني را به خود اختصاص مي داد سازمان دهي و آماده كردن تيم كمي دشوار بود. زمان برگزاري اين المپياد جهاني هم گاهي به ماه هاي مهر و حتي آبان كشيده مي شد و با توجه به آغاز سال تحصيلي جديد، دانش آموزان تيم هاي ملي با مشكلاتي روبه رو بودند. به اين علت ها همچنين به علت هاي فراوان ديگر، بسياري از كشورهاي شركت كننده در IAO (از جمله ايران) تصميم به راه اندازي المپياد جهاني ديگري با شرايط بهتر و مناسب تر گرفتند. به نحوي كه رده هاي سني در آن حذف شود و در كل شباهت بسياري با ساير المپيادهاي جهاني (مانند المپياد جهاني فيزيك) داشته باشد. اين تلاش هاي جهاني سرانجام در سال 2007/1386 منجر به تشكيل المپياد جهاني جديد با نام المپياد جهاني نجوم و اختر فيزيك (IOAA)شد و ايران پس از اين كه در سال 2007/1386 در غالب تيمي غيررسمي در آن شركت كرد، از سال بعد يگانه تيم خود را در اين المپياد جهاني روانه كرده است.
در سال 2009/1388 المپياد جهاني نجوم و اخترفيزيك در ايران برگزار شد و ما براي نخستين بار در اين المپياد ميزباني جهاني را عهده دار شديم. در اين سال، تيم ايران به صورت دو تيم (يك تيم رسمي يا A و يك تيم ميهمان يا B) در مسابقات شركت كرد و تيم رسمي ايران توانست با سه مدال طلا و دو مدال نقره بهترين نتيجه را نسبت به ساير شركت كنندگان كسب كند. بد نيست بدانيد كه آنچه معمولاً به عنوان رتبه ي كشورها در المپيادهاي جهاني اعلام مي شود، ريشه ي حقيقي ندارد. يعني در المپيادهاي جهاني رتبه بندي تيمي مشخص نمي شود و نمره دهي ها صرفاً به صورت انفرادي است. با توجه به اين وضعيت، ملاك واحدي براي رتبه بندي تيمي وجود ندارد. اما به صورت غيررسمي و از طرف خود كشورهاي شركت كننده، با درنظر گرفتن مجموع نمره ها يا مجموع مدال هاي شركت كنندگان هر كشور، رتبه هايي محاسبه مي شود و در اختيار رسانه ها قرار مي گيرد. البته اين رتبه بندي ها هرچند با شيوه و روش دقيقي سنجيده نمي شود، مي تواند توصيفي تقريبي از جايگاه هر كشور در ميان ساير كشورهاي شركت كننده باشد.
آنچه در جدول زير مي بينيد ره آورد تيم ملي ايران از شركت در المپياد جهاني در سال هاي گذشته است.

دوره ي المپياد جهاني	سال	محل برگزاري	تعداد كشورهاي شركت كننده	تعداد شركت كنندگان ايران					تعداد مدال
				دختر		پسر			طلا		نقره			برنز				دیپلم افتخار
هشتم	1382	سوئد	14	1		2			-			-			3		-		-
نهم	1383	اوکراین	18	5			-		1		2			2				-
دهم	1384	چین	15	4			3		1		2			3				1
یازدهم	1385	هند	16	1			4		1		2			2				-
دوازدهم	1386	اوکراین	22	2			6		3		5			-				-
اول (دوره جدید)	1386	تایلند	24	-			5		1		-			4				-
دوم (دوره جدید)	1387	اندونزی	25	1			4		1		1			2				1
سوم (دوره جدید)	1388	ایران	20	A	B		A	B	A	B	A		B	A		B		-
				2	1		3	3	3	1	2		2	-		1
چهارم (دوره جدید)	1389	چین	25	A	B		A	B	A	B	A		B	A		B		1
				-	1		5	4	1	-	3		1	1		3