باز تاب انديشه سياسى عاشورا در شعر معاصر (2)

نویسنده : جواد محدثى

2. نپذيرفتن ذلّت

شايد اين عنوان، هم‏مضمون با آزادگى باشد، ولى به هر حال به صورت جداگانه «زير بارظلم نرفتن» و «پذيراى ذلت نشدن» كه فلسفه شهادت اباعبدالله بود و در جمله معروف
«هيهات منّا الذلة» تجلّى يافته، در سروده‏هاى فراوانى آمده است كه به چند نمونهاشاره‏مى‏شود:
روزى كه به كوفه رو نمود از عرفات بگزيد طريق عشق، بر حُبّ حيات در گوش نسيم روزگاران فرمود: آزاده، ستم‏پذير گردد؟ هيهات!
[13]
و جواد محقق گويد:
آنكه به حق خم نگشت در بر ظالم سرو صفت، قامت رساى حسين است
[14]
در شعر خسرو نژاد هم مى‏خوانيم:
جان ز كف دادن و تسليم به ظالم نشدن آرى، آرى به خدا همّت عالى اين است جان به قربان تو اى كشته كه خود فرمودى مرگ با نام به از زندگى ننگين است
[15]
و نيز اين رباعى كه از زبان سيدالشهداست:
من تن به زير بار مذلّت نمى‏دهم نورم، عنان خويش به ذلّت نمى‏دهم جان مى‏دهم ز دست، ولى با يزيد پست دست از براى دادن بيعت نمى‏دهم
[16]
قاسم سروى مى‏سرايد:
كشته شد امّا نشد تسليم نامردى و زور چون سرافرازى و مردى ايده و ايمان اوست درس رادى و جوانمردى به عالم داد و رفت كاخ حريّت به پا از درس جاويدان اوست
[17]
شاعران، اغلب با الهام از خطبه‏ها و رجزهاى امام‏حسين(ع) اين مفهوم را ترسيم كرده و«ذلت‏پذيرى» را منافى شأن امام و روح بلند و آزاده او دانسته‏اند. باز هم شعرى از دكتر رسا:
من نه آن باشم كه آرم پيش دشمن سرفرود كى ز جان‏بازى بود آزادمردان را حذر عزّت و مردانگى را ياد گيريد از حسين تا چو جان گيريد در بر شاهد فتح و ظفر مظهر ناموس و غيرت، آيت مردانگى كى شوم تسليم حكم غاصب بيدادگر
[18]
و اين شعر زيباى خوشدل را همه حفظاند كه:
نه ظلم كن به كسى، نى به زير ظلم برو كه اين مرام حسين است و منطق دين است ز خاك مردم آزاده بوى خون آيد نشان شيعه و آثار پيروى اين است
[19]
جمله «موتٌ فى عزٍّ خيرٌ من حياةٍ فى ذُلٍّ» كه از كلمات درخشان سيدالشهدا است،
[20] دربرخى سروده‏ها چنين انعكاسى يافته است:
(مرگ با عزّت ز عيش در مذلّت بهتر است) نغمه‏اى مى‏باشد از لعل دُرربار حسين از آستان همّت ما ذلّت است دور و اندر كُنام غيرت ما نيستش ورود بر ما گمان بردگى زور برده اند اى مرگ، همّتى كه نخواهيم اين قيود

3. عدالت و آزادى

از فلسفه‏هاى مهمّ قيام كربلا، دعوت به حق و عدل و تأمين آزادى براى انسانها و شكستنسلطه ستم و گسستن حصارها و بندهاى بردگى از دست و پاى مردم بود. در زيارت‏نامه امام،گواهى مى‏دهيم كه وى دعوتگرى به سوى قسط و عدل و برپا دارنده عدالت و ايجاد امنيّتبراى ستمديدگان بود: «اشهد انّك قد امرت بالقسط و العدل و دعوت اليهما»،
[21] «و يأمنالمظلومون من عبادك...»
[22] امثال اينگونه تعابير در متون عاشورايى بسيار است. به تعبير امامراحل قدس سره:
«سيدالشهدا سلام الله عليه از همان روز اول كه قيام كردند براى اين امر، انگيزه‏شان اقامهعدل بود... تمام زندگيش را صرف اين كرد كه اين حكومت، حكومت جور بسته شود و ازبين‏برود.»
[23]
شاعرى از زبان سيدالشهدا چنين مى‏سرايد:
دادن جان به ره آزادى به خدا بهتر از اين زندگى است مرگ اندر ره آزادى و عدل بهتر از بندگى و بردگى است
[24]
عدالتخواهى، مفهوم ظلم‏ستيزى و مبارزه با سلطه جائر را هم با خود دارد. در اشعارشاعران، اين مقوله هم زياد به چشم مى‏خورد، بصير اصفهانى گويد:
سر سلسله مردم آزاد حسين است آن كس كه در اين ره سر و جان داد حسين است مردى كه چون كوهى به بر تيشه بيداد دامن به كمر برزد و اِستاد حسين است مردانه در اين مرحله بگذاشت قدم را بر ضد ستمكار برافراشت عَلَم را
با نيروى يزدانى و با دست خدايى بشكست به هم قدرت اركان ستم را او كرد به نوع بشر اين قاعده تعليم كاندر ره آزادگى از جان نبود بيم ديگر نهراسيد ز ستمكار ستمكش مظلوم به ظالم نكند كرنش و تعظيم اعلاميه از قتلگه كرب و بلا داد با زينب و سجاد سوى شام فرستاد اين جمله ز خون بود در آن نشريه مسطور بايد بشر از قيد اسارت شود آزاد
[25]
اقبال لاهورى، متفكر و شاعر بلند آوازه از اهل سنّت، در سروده خويش از حريّتحسين(ع) و لاله كاشتن او در سرزمين كربلا و استبداد ستيزى حضرتش و بيدار ساختن ملّتدم مى‏زند و چنين مى‏گويد:
آن شنيدستى كه هنگام نبرد عشق با عقل هوس پرور چه كرد؟ آن امام عاشقان پور بتول سرو آزادى ز بستان رسول الله الله باى بسم الله پدر معنى ذبح عظيم آمد پسر بر زمين كربلا باريد و رفت لاله در ويرانه‏ها كاريد و رفت تا قيامت قطع استبداد كرد موج خون او چمن ايجاد كرد ما سوى الله را مسلمان بنده نيست نزد فرعونى سرش افكنده نيست خون او تفسير اين اسرار كرد ملّت خوابيده را بيدار كرد رمز قرآن از حسين آموختيم ز آتش او شعله‏ها اندوختيم
[26]

4. مكتب مبارزه

پيوسته انقلابيون، از زندگى و شهادت سرخ‏جامگان شهيد الهام مى‏گيرند و حماسه‏هاىمتجلّى در شهادت‏ها، انگيزه‏آفرين و مبارز پرور و شهيدساز بوده و خواهد بود. نگاه بهعاشورا به عنوان مكتبى كه الگوى جهاد و شهادت‏طلبى و فداكارى است و همه ملل جهان وآزادگان بايد از اين سرچشمه سيراب شوند، از عناصر ديگرى است كه در اشعار عاشورايى
مطرح است، به نمونه‏هايى نيز از اينگونه سروده‏ها توجه كنيد:
حجة الاسلام بهجتى شفق مى‏سرايد:
عالم از شور تو غرق هيجان است هنوز نهضتت مايه الهام جهان است هنوز كربلاى تو پيام‏آور خون است و قيام مكتبت راهنماى دگران است هنوز تا قيامت ز قيام تو قيامت برپاست از قيام تو پيام تو عيان است هنوز همه ماه محرّم، همه جا كرب و بلاست در جهان، موج جهاد تو روان است هنوز جاودان بينمت استاده به پيكار، دلير لا ارى الموت ترا ورد زبان است هنوز باغ خشكيده دين را تو ز خون دادى آب نه عجب گر كه شكوفا و جوان است هنوز تربت پاك تو كازادگى آموزد و عشق سرمه ديده صاحب نظران است هنوز
[27]
جعفر نوا، در اشاره به درسهاى مكتب حسينى مى‏گويد:
ز سربازى سرافرازى بود آزاد مردان را سرافرازى و سربازى ز شاه كربلا آموز حسين آسا به دفع فتنه بيگانگان برخيز شعار آشنايى با خدا، از آشنا آموز
[28]
قاسم سروى‏ها نيز در اينكه آزادى‏خواهان جهان خوشه چين مكتب اويند، مى‏گويد:
شرح جانبازى او يكسر كتاب زندگى است جان فدا كردن نخستين مطلع ديوان اوست هر كه در عالم دم از قانون آزادى زند در حقيقت خوشه‏چين خرمن احسان اوست درس رادى و جوانمردى به عالم داد و رفت كاخ حريّت به پا از درس جاويدان اوست
[29]
اين آموزه‏ها نه تنها ويژه حسين(ع)، بلكه رهنمود همه عاشوراييان و ياران شهيد اوست.
عباس بن‏على(ع) در رأس اينگونه آموزگاران حريّت است. در شعر «صلواتى» مى‏خوانيم:
داد درس يارى و جانبازى و مردانگى بر همه اهل جهان، عباس، سردار حسين
[30]
قاسم رسا نيز درا ين زمينه مى‏سرايد:
قامت مردانگى افراشت سبط مصطفى تا بياموزد فداكارى به افراد بشر
[31]
از شيوه‏هاى مبارزه حق‏جويانه و مكتبى، «شهادت‏طلبى» است. با تكيه به اين فرهنگ،خون بر شمشير پيروز مى‏شود و حنجر بريده بر خنجر كين غلبه مى‏يابد. اين درس نيز براىمبارزان شهادت‏طلب در سراسر جهان دستمايه الهام است. «جواد محقق» چنين مى‏سرايد:
اگر چه داد به راه خداى خود سر را شكست حنجر او خنجر ستمگر را
[32]
فرهنگ «احدى الحسنيين» و خود را در همه حال پيروز ديدن، از آموزه‏هاى سياسىعاشورا است. حسين بن‏على(ع) خود را در مسير خير و خداخواهانه مى‏ديد، چه پيروز شود،چه كشته گردد:
«ارجو ان يكون خيراً ما اراد الله بنا قتلنا ام ظفرنا»
[33].
اين تلقى خاص و پيشرو، پيوسته انگيزه‏آفرين مبارزان است و هرگز مبارزان راه خداخود را شكست‏خورده نمى‏بينند، چون به تكليف عمل كرده‏اند.
گرچه از داغ لاله مى‏سوزيم ما همان سربلند ديروزيم چون به تكليف خود عمل كرديم روز فتح و شكست پيروزيم
[34]
اين فرهنگ، در طول زمان دعوتگر حق‏طلبان و ستم‏ستيزان است و فرياد «هل من ناصر»او پيوسته در گوش زمان جارى است.
«امام انقلاب كربلا با روح اين دعوت
زمان‏ها را، مكان‏ها را به يارى مى‏زند فرياد استمداد
از آن فرياد دعوتگر كه در متن زمان جارى است
و پيغامش شعار شور و بيدارى است
ميان حق و باطل، داد با بيداد
نبردى جاودان بر پاست
در اين ميدان و اين پيكار
نداى دعوتش چشم انتظار پاسخى از ماست
كه حق تنهاست
و هر جا كربلا، هر روز عاشوراست.»
[35]
مكتب بودن عاشورا براى مبارزه دائمى عليه ستم و استبداد، تنها با همان ديدِ «كل يومٍعاشورا و كلّ ارضٍ كربلا» قابل تحقق است. اين بينش سياسى و مبارزاتى در شعرهاىبسيارى مطرح است، از جمله اينها:
تا شود اين عرصه خاكى سراسر كربلا تا ابد مى‏جوشد از رگهاى عاشورا عطش
[36]
امام راحل قدس سرّه كوشيد تا اين بينش را در باور مردم رسوخ دهد. مى‏فرمود:
«دستور آن بود كه اين برنامه، سرلوحه زندگى امّت در هر روز و در هر سرزمينى باشد.روزهايى كه بر ما گذشت، عاشوراى مكرر بود و ميدانها و خيابانها و كوى و بر زنهايى كه خونفرزندان اسلام در آن ريخت، كربلاى مكرر.»
[37]

پي‌نوشت‌ها:

[13]. همان، ج‏2، ص‏132، 133.
[14]. همان.
[15]. چلچراغ اشك، ص‏172.
[16]. همان، ص‏179.
[17]. گلواژه، ج‏1، ص‏94.
[18]. همان، ص‏96.
[19]. همان، ص‏105.
[20]. مناقب، ابن شهرآشوب، ج‏4، ص‏68.
[21]. زيارت امام حسين در اول ماه رجب، مفاتيح الجنان، ص‏439.
[22]. تحف العقول، ص‏239.
[23]. صحيفه نور، ج‏20، ص‏189 و 190.
[24]. گلواژه، ج‏1، ص‏98.
[25]. همان، ج‏2، ص‏119؛ و نيز: اشك شفق، همان، ص‏201 - 200.
[26]. همان، ص‏125.
[27]. هفتاد و دو زخم كربلايى، ص‏35.
[28]. گلواژه، ج‏1، ص‏93.
[29]. همان، ص‏94.
[30]. همان، ص‏95.
[31]. همان، ص‏96.
[32]. شب شعر عاشورا، ج‏1، ص‏107.
[33]. اعيان الشيعه، ج‏1، ص‏597.
[34]. از نويسنده، برگ و بار، ص‏181.
[35]. همان، ص‏105.
[36]. هفتاد و دو زخم كربلايى، ص‏55.
[37]. صحيفه نور، ج‏9، ص‏57.