جريان هاي فعال سياسي و علمي شيعه در عربستان

جريان هاي سياسي طي تاريخ تشيع در عربستان سهم بسزايي در روابط شيعيان با حکومت سعودي داشته است.از سوي ديگر موضع گيري هاي سياسي آنان نيز طي تاريخ چشمگيري بر جايگاه جامعه شيعه در حکومت گذاشته است.شناخت اين جريان ها و تحولات دروني آنها به شناخت اين جامعه و تحولات انديشه سياسي آنها جهت نيل به اهداف و حقوقشان و عوامل مؤثر بر آن کمک شاياني مي کند.در ذيل به جريان هاي سياسي تحولات رويکردي آنها و نقششان در جايگاه شيعه اشاره شده است.
تا پيش از انقلاب اسلامي ايران، مخالفت شيعيان با حکومت سعودي بيشتر به شکل مشارکت در جنبش هاي چپ گرا، مانند حزب غيرقانوني کمونيستي سعودي، يا جنبش هاي چپ گراي افراطي غيرقانوني ديگر، همچون حزب عمل سوسياليستي عربي در جزيره عربي انجام مي شد، به گونه اي که شيعيان، در جستجوي جنبشي جهان شمول و غيرفرقه اي، که آنان را بپذيرد، يا جنبش بعثي عراق يا سوريه يا جنبش هاي مشابه ديگر در خليج فارس پيوند برقرار کردند.دزر ادامه جنبش هايي که شيعيان در عربستان به راه انداختند و چگونگي شکل گيري آنها اشاره شده است.

جنبش مبلغان طلايه دار در قطيف
 

دردهه1390ق(1970م)در کويت جنبش مبلغان طلايه دار با حمايت آيت الله محمد شيرازي و متأثر از انديشه هاي وي به رياست محمدتقي مدرسي، که پايگاه آن مدرسه رسول الاعظم بود، کار خود را آغاز کرد.مکتب فکري شيرازي در کل تفسيرجديد از اعتقادات فقه و تاريخ اسلام ارائه مي کرد.افزون بر فعاليت هاي نمايندگان جنبش مبلغان طلايه دار در قطيف، در دهه 1390 گروهي از فعالان عضو جنبش، که رهبري آنها را شيخ الصفار و شيخ توفيق السيف برعهده داشت، فعاليت هاي خود را در قطيف آغاز کردند.آنها در مباحث خود، موقعيت سياسي امت اسلامي، نقد سير مذهبي سنتي در ميان شيعيان و اهميت تحول روشنفکري در جهان اسلام را بازگو مي کردند.افزون بر اين فعاليت ها آنهابه پخش کتاب، نشريه و نوارهاي صوتي آيت الله شيرازي اقدام مي نمودند.
سرانجام فعاليت هاي اعضاي جنبش، که با هدف آگاه ساختن شيعيان از وضعيت اجتماعي، اقتصادي و مذهبي جامعه و ترغيب آنها در نقد انفعالات در عرصه دين و سياست انجام مي شد، زمينه جنبشي سازمان يافته را فراهم کرد.

سازمان انقلاب اسلامي
 

اين سازمان نيز که به تأثير از عقايد سيد محمد شيرازي تأسيس شد به جاي حمايت از خشونت،خواستار تعليم و آگاهي دادن به توده ها بود.شاخه سعودي اين سازمان فعاليت خود را در سال 1395 ق (1975م)علني کرد.رهبران سازمان به سهم جوانان و زنان اعتقاد خاصي داشتند.سازمان بيشتر افرادي از طبقه متوسط و پايين جامعه به سوي خود جذب کرد و گستره عضويت خود را فقط به عربستان محدود نکرد.با الهام از پيروزي نهضت امام خميني (ره)و تعاليم نظريه پردازان جنبش مبلغان طلايه دار، رهبران سازمان موفق شدند حمايت هاي مردمي را کسب کنند و خشم و نارضايتي شيعيان را عليه رژيم هدايت کنند.چند ماه پيش از انتفاضه منطقه شرقي، الصفار حرکت اصلاح شيعي را سازماني براي انقلاب اسلامي در شبه جزيره (منظم الثوره الاسلاميه في جزيره العرب)ناميد.مهم ترين تحولي که پس ازانتفاضه روي داد ظهور سازمان انقلاب اسلامي در محرم 1400 ق (دسامبر 1979م)بود که فصلي نوين را در روابط ميان شيعيان و حکومت رقم زد.تا پس از صدور فرمان عفو عمومي به وسيله پادشاه عربستان، به تدريج کاهش تنش با رژيم سعودي اقدام کند.بدين ترتيب سازمان از يک گزينه افراطي و تهاجمي به ديدگاهي متعادل و مدرن تغيير جهت داد و علل آن نيز افزون بر پايان يافتن جنگ اول خليج فارس، اين بود که رهبران سازمان از پيام ها و تاکتيک هاي تهاجمي خسته شده و دريافته بودند که بر اساس واقعيت جميعيتي شيعيان نمي توانند انقلابي موفق را به راه اندازند و افزون بر آن الگوگيري از نمونه ايران نيز با واقعيت جامعه شيعي عربستان تناسب چنداني ندارد و با خشونت نمي توان به سازش بر سر مسائل مذهبي و سياسي و اجتماعي رسيد.به گفته شيخ حسن الصفار، که از رهبران اين حرکت بود،آنها بعد از قيام حج توسط ايرانيان در سال 1408 ق، به اين جهت که به ابزاري در درگيري ها تبديل نشوند و جانب دار حکومت ايران عليه دولت سعودي نگردند، تصميم گرفتند از ايران خارج شوند.در اوايل سال 1412 ق (1991 م)سازمان انقلاب اسلامي براي حذف لحن انقلابي و مذهبي اش به «الحرکه الاصلاحيه»تغيير نام داد.

حرکت اصلاحيه
 

همان گونه که ذکر شد، سازمان انقلاب اسلامي در اوايل سال (1991م)به «الحرکه الاصلاحيه»تغيير نام داد و اعلام کرد که خود را جنبشي وطن پرست مي داند.اعضاي جنبش، فعاليت رسانه اي بارزي را در لندن و واشنگتن سامان دادند و کتاب ها و نشرياتي منتشر کردند.افزون بر اين آنها کميته بين المللي حقوق بشر را تأسيس، و با سازمان عفو بين المللي ارتباط برقرار کردند.سرانجام دولت سعودي به چند دليل، که از جمله آنها تحولات ايدئولوژيکي جنبش اصلاحيه از حالتي انقلابي به اصلاحي بود، حاضر شد با نمايندگان جنبش گفت و گو و مذاکره کند.خواسته هايي که جنبش از دولت مطالبه کرد عبارت بودند از:1.به رسميت شناختن مذهب تشيع در کنار مذاهب اهل سنت، 2.اجازه دادن به شيعيان براي بازسازي مرقد ائمه بقيع (ع)و ساخت مساجد؛ 3.آموزش ديني شيعي در مناطق شيعه نشين؛ 4.اجازه انتشار مجلات و جرايد شيعي؛ 5.تأسيس دادگاه مستقل شيعي براي رسيدگي به دعاوي آنان بر اساس مذهب جعفري و ... .در سال 1414 ق (سپتامبر 1993 م)هيئتي از جنبش اصلاحيه شامل توفيق السيف، جعفر الشايب، صديق الجبران و عيسي مزعل وارد جده شدند و با ملک فهد ديدار کردند.در پي گفت و گو ها و عکس العمل اعضاي دولت به بسياري از خواسته ها مثبت بود و قول هايي مبني بر آزادي زندانيان سياسي و رفع ممنوعيت ورود و خروج شيعيان به کشور داده شد.در ميان اعضاي اين جنبش نسبت به عملکرد دولت ديدگاه ها و مواضع گوناگوني وجود داشت.عده اي بر بازگشت به کشور و فشار از داخل به کشور دم مي زدند، در حالي که عده اي ديگر، که اکثريت اعضاي کميته مرکزي جنبش بودند، استدلال مي کردند که بازگشت به سوي کشور به خودي خود کافي نيست و جنبش براي فشار آوردن بر دولت براي سرعت بخشيدن به خواسته هاي بنيادين جامعه شيعيان کشور را ترک کرده است.با اين حال پس از فرمان عفو عمومي در سال 1414 ق (1993 م)بيشتر اعضاي جنبش به کشور بازگشتند و از راه گفت و گو کوشيدند مطالبات و خواسته هاي شيعيان را پيگيري کنند. اين جنبش اصلاح طلب اسلامي شيعي، که بارزترين جنبش شيعي است، با مصالحه و تسامح در برابر نظام، تاکيد بر تحکيم موقعيت شهروندي شيعه درحکومت و مبارزه صلح آميز و سياسي با هدف دستيابي به حقوق خود همانند شهروندان ديگر و مشارکت درايجاد دموکراسي واصلاح در کشور شناخته مي شو.کانديداهاي غير رسمي اين شبکه در انتخابات شوراي شهر در سال 1426 ق(2005 م)در شهرهاي شيعه نشين تقريبا همه آرا را به دست آوردند.

حزب الله عربستان
 

از سازمان هاي شيعي ديگر در عربستان مي توان به جمعيت حزب الله اشاره کرد که در منطقه به نام انصارخط امام خميني معروف است. اين گروه در سال 1407 ق (1987 م)به دست تني چند از روحانيون مشهور، از جمله شيخ هاشم الشکوس، شيخ عبدالرحمن الجُبيل و عبدالجليل الما، تأسيس شد.حزب الله نسبت به مذاکرات با دولت سعودي مخالفت شديدي نشان داد و تأکيد کرد که باورهاي اصلي حزب در وهله اول آن است که حکومت سعودي نماينده همه جمعيت عربستان نيست؛ دوم، اين حکومت واجد شرايط حکومت بر اين کشور نيست؛ سوم دولت سعودي فاسد و دروغگوست و چهارم اينکه کل جمعيت عربستان، به ويژه شيعيان، بايد با يکديگر همکاري، و روابط خود را تقويت کنند و هوشيارانه برنامه هاي رژيم را زير نظر بگيرند.به اعتقاد گروه حزب الله حکومت به تعهداتش پايبند نخواهد بود و پيش از آنکه مخالفان از فشار خود بکاهند دولت بايد حسن نيت خود را اثبات کند.

سنت گرايان
 

اين گروه کوچک ترين گروه بندي سياسي اسلامي شيعيان عربستان است.آنها متشکل از تعداد معدودي از روحانيان مستقل هستند که فاقد هر گونه سازمان دهي اصولي اند.جناح محافظه کار در واقع مجموعه اي از فتاواي مذهبي صادر شده از سوي سيدابوالقاسم خويي، مرجع عالي قدر شيعه در نجف، را دستاويز خود قرار داده بودند، اينها معتقدند که جامعه شيعي در کل بايد از سياست ملي دوري کند و فقط بر امور جامعه شيعي متمرکز گردد.يکي از اين روحانيان معترض شيخ نمر النمر، امام مسجدي در روستاي عواميه در شمال قطيف است.

شيعيان ليبرال
 

شيعيان ليبرال سکولار، به همان ميزان همتايان سني خود، اقليتي تقريبا کوچک در جامعه شيعي هستند.گرچه از ميان آنها برخي همچون نبيل الخنيزي توجه هاي ملي و بين المللي را به خود جلب کرده اند، به طور کلي از نفوذ حاشيه اي برخوردارند.
منبع:زمانه شماره94