تمدن شهر سوخته

شهر سوخته، منطقه شهري، باستاني و وسيعي است که مربوط به عصر برنز است. اين منطقه در استان سيستان و بلوچستان در جنوب شرقي ايران قرار گرفته و در حوزه رود هيرمند قرار دارد. اين شهر با تمدن جيرفت داراي ارتباط و مراوده بوده است. طرحي پيشنهادي به يونيسف پيشنهاد شده تا اين شهر در فهرست ميراث جهاني به ثبت برسد.
دلايل ظهور و سقوط اين شهر هنوز درهال هاي از رمز و راز است. آثار مکشوفه از شهر، ناسازگاري (برتري) عجيب و غريب با فرهنگ ها و تمدن نزديک و هم زمان به آن را نشان مي دهد. عده اي بر اين باورند که شهر سوخته در نهايت ممکن است شواهدي ارائه کند که نشان دهد، تمدن هاي ما قبل تاريخ در شرق ايران مستقل از بين النهرين باستان بوده اند.

باستان شناسي
 

شهر سوخته با وسعت 150هکتار يکي از بزرگ ترين شهرهاي جهان در سپيده دم عصر شهرنشيني بود. بخش غربي، به وسعت 25هکتار قبرستان وسيعي است که در حدود 25هزار تا 40 هزار گور باستاني در آن وجود دارد. قدمت شهر به حدود 3200 ‏سال قبل از ميلاد مي رسد. شهر چهار مرحله از تمدن را طي کرده و قبل از متروک و ويران شدن در 2100 قبل از ميلاد، سه بار دچار حريق و آتش سوزي شده است.
‏شهر در اوايل قرن بيستم توسط باستان شناسي مجاري الاصل انگليسي "اورل استين"(1) کشف شد.
‏در سال 1967ميلادي، توسط گروهي باستان شناس ايتاليايي به رهبري "مائوريزيو توزي"(2) مورد کاوش هاي باستان شناسي قرار گرفت و اين کاوش ها تا سال 1978ادامه داشت. پس از يک وقفه، کاوش هاي جديد زير نظر سازمان ميراث فرهنگي و سازمان گردشگري ايران ادامه داشته و طي زمان کشفيات جديد منتشر شده است.

کشفيات
 

در دسامبر 2006، باستان شناسان قديمي ترين چشم مصنوعي جهان را کشف کردند. اين چشم به شکل نيم کره و به قطر تنها 5/2سانتي متر(1اينچ) است و از موارد بسيار سبک، احتمالا قير ساخته شده است. سطح آن از لايه نازکي از طلا پوشاند. شده است و بر روي آن طرح عنبيه با شعاع هايي به صورت نور خورشيد (يا شايد مويرگ هاي چشم) به شکل زيبايي حکاکي شده است. زني که چشم مصنوعي از اسکلت او به دست آمده، 82/1‏سانتي متر قد داشته است، که بسيار بلندتر از قد معمول براي زنان هم عصر خود بوده است. در هر دو سوي چشم مصنوعي، سوراخ هاي کوچکي وجود دارد که به کمک رگه هايي از طلا براي نگه داشتن چشم در جاي خود از آن استفاده مي شده است. تحقيقات ميکروسکوپي نشان داده است که احتمالا اين زن در طول عمر خود، از چشم مصنوعي استفاده کرده است. مرگ اين زن در 2900 يا 2800 پيش از ميلاد اتفاق افتاده است. قديمي ترين تخته نرد و تاس شناخته شده، دانه شاهدانه و مقدار زيادي اشيا فلزي در کاوش هاي باستان شناسي در شهر سوخته به دست آمده است.
اشيا ديگر يافت شده در اين منطقه عبارتند از جمجمه انسان که آثاري از عمل جراحي مغز بر آن مشاهده مي شود و جامي سفالي که در نظر باستان شناسان آنچه را که به تصوير مي کشد را مي توان به اولين انيميشن ساخته شده توسط انسان تعبير کرد.

قاصد باستاني
 

در يکي از تحقيقات اخير که توسط گروهي مشترک از انسان شناسان ايراني و انگليسي بر روي بقاياي به جا مانده از ساکنين شهر سوخته و مربوط به هزاره سوم قبل از ميلاد است، انجام شده، مرد شتر سواري شناسايي شده است که اعتقاد دارند پيام رسان يا قاصدي در عصر باستان بوده است.
مطالعه اسکلت باقي مانده از مرد نشان مي دهد که وي دچار نوعي آسيب يا عارضه استخواني بوده است و حدس مي زنند او سوار کاري حرفه اي بوده و بيشتر عمر خود را بر روي شتر گذرانده است.
نشانه هاي از سوار کاري بر روي استخوان پاي راست اين مرد سوار کار که احتمالا در سن 40 يا 45سالگي مرده است، مشاهده مي شود. و نشان مي دهد که احتمالا وي از سنين نوجواني به سوار کاري اشتغال داشته است. تورم در تيغه استخواني در پايين پاي راست، نشان مي دهد که او در حين سوار کاري پاي راست خود را جمع مي کرده است. و حدس مي زنند که وي براي سواري از حيوانات بزرگي چون شتر يا گاو نر استفاده مي کرده است. هر چند شواهدي از وجود حيوانات کوچک تر نيز در شهر سوخته وجود دارد، ولي عمل جمع کردن پا در حين سوار کاري، کاري است که سوار کاران هنگام طي مسافت طولاني با شتر انجام مي دهند. بنابراين انسان شناسان بر اين باورند که اسکلت مورد بحث مربوط به شخصي بوده که در طول عمر به طور پيوسته سوار بر شتر مسافت هاي طولاني را مي پيموده است.

نقش زنان
 

برخي کهن انسان شناسان معتقدند که مادران در شهر سوخته، داراي شهرت و جايگاه برجسته مالي و اجتماعي بوده اند. نشان هاي ساخته شده از سنگ ريزه هاي رودخانه با قدمت 5 هزار ساله، که فقط به ساکنان برجسته شهر تعلق داشته، در گور تعدادي از زنان شهر سوخته کشف شده است. برخي معتقدند صاحبان اين نشان ها، از آنها براي مهر کردن اسناد مهم استفاده مي کرده اند و برخي ديگر اعتقاد دارند اين زنان نشان ها را براي نمايش شان و مقام خود در اجتماع مورد استفاده قرار مي دادند.

پيشه وري
 

مطالعات کهن انسان شناسان بر روي 40عدد دندان کشف شده در قبرستان شهر سوخته نشان مي دهد که ساکنان شهر از دندان هاي خود به عنوان ابزاري براي سبد بافي و ديگر محصولات دست ساز استفاده مي کرده اند.
‏"فرزاد فروزانفر"، مدير گروه انسان شناسي و مرکز تحقيقات باستان شناسي ايران و مسئول گروه انسان شناسي در شهر سوخته در مصاحبه اي با خبرگزاري ميراث فرهنگي گفت: "بيش از 40 دندان ابزار شناسايي شده، که برجسته ترين آنها متعلق به يک زن جوان است که از دندان هاي خود به عنوان وسيله اي براي بافتن سبد و محصولات مشابه استفاده مي کرده است." استفاده از دندان به عنوان يک ابزار در شهر سوخته است در هر دو جنس مرد و زن از گروه هاي سني مختلف ديده مي شود. مدارک و شواهد نشان مي دهد که بافندگي چيزي بيش از يک تفريح در اين شهر باستاني بوده و يکي از حرفه هاي معمول در شهر بوده که نياز به مهارت خاصي داشته است. سا کنان، محصولات متنوع بافتني از قبيل زير انداز، سبد و ديگر وسايل مورد نياز خانواده را توليد مي کردند. در حال حاضر مطالعات انسان شناسان زير نظر مرکز باستان شناسي ايران و با همکاري دانشگاه نيوکاسل در جريان است. دانشمندان اميدوارند با مطالعه قطعات استخوان و دندان هاي پيدا شده در بخش هاي مختلف، مخصوصا قبرستان شهر سوخته، بتوانند راز مشاغل رايج و حيات ساکنان منطقه را بگشايند. کاوش در شهر سوخته نشان مي دهد که ساکنان آن مردمي متمدن از هر دو قشر کشاورزان و صنعتگران بوده اند. تا کنون سلاحي در اين شهر کشف نشده که نشاني است از ماهيت صلح آميز ساکنان آن.

پي نوشت ها :
 

1-Aurel Stein / 2-Maurizio Tosi
منبع: دانشمند ش 572
 

منبع: دانشمند ش 572