ماهي خانه
به پرداخت آب ميان گاه خاک
به پرورد ماهي در آن آب پاک
ز جمشيد ماند چنين يادگار
اگر چه سرآمد بسي روزگار
هنرور شده خاک ايران زمين
به شد زان سپس سوي ما چين و چين
از ديدگاه اساطيري، نخستين کسي که به پرورش ماهي در «ميانگاه خاک» به بيان امروزي کشتاب ورزي Aquaculture، روي آورد، جمشيد پيشدادي بود. وي نخست با «پرداختن آبي ميان خاک» استخري ساخته و سپس در «آب پاک» آن که از آلودگي هاي رايج دور است، به پرورش ماهي پرداخت. آنگاه اين دانش از خاک پاک ايران زمين به ديگر سرزمين هاي گيتي، از جمله چين، راه پيدا نمود.
بي ترديد ايرانيان از ديرباز به پرورش ماهي آشنايي داشتند که نماد زندگي در مهمترين رخداد سال، يعني سفره هفت سين را ماهي زنده برگزيده بودند. اين ژرف انديشي نياکان هوشمند ما بدون دليل نبوده است. در هر نقطه از اين خاک هنرپرور گهرزا، از دل کوير بي منتها تا فراخناي کوهستان سر بر آسمان ساييده، اين نماد زندگي، تحرک و پويايي مي بايد وجود داشته باشد تا بتواند سفره آراي نوروز همگان باشد. باغ ايراني، به ويژه شکل مستطيل طلايي، همواره در جهان معروف بوده و کيست که نداند عضو جدايي ناپذير باغ ايراني استخر مياني آن است که به اشکال گوناگون هندسي و قرينه ساخت مي شده است.
از ديدگاه تاريخي، در دوران هخامنشيان، به زيستگاه هاي محيطي و حفظ محيط زيست توجه شايان انجام مي گرفته است. آن ها مناطقي را به عنوان پرديس برگزيده و به پرروش جانوران شکاري در آن مي پرداختند. در مناطقي که درياچه و برکه طبيعي وجود نداشت، با توجه به فناوري پيشرفته قنات، آب گاه ساخته و در آن ماهي مي پروراندند. ايرانيان محل پرورش ماهي را ماهي خانه مي ناميدند. اين نام هنوز هم در ايران خاوري کاربرد دارد و آن ها آکواريوم را ماهي خانه مي نامند. امروزه کمتر رودخانه داخلي ايران و حتي کاريز و قناتي را مي توان يافت که از آبزيان تهي باشد. چگونه است که اين جانور حتي در دل گسترده کوير خودنمايي مي کند. پيکره انسان ماهي در پاسارگاد که برخي از دانشمندان آنرا با اوانس ايلامي يکي پنداشته اند و برخي ديگر نمادي از فرمانروايي ايراني بر هفت دريا مي دانند، خود گواه روشني بر آشنايي ساکنان داخلي فلات ايران، با اين آبزي سودمند است.
در برخي داستان هايي که درباره انديشمند وارسته ايراني، حسين منصور فارسي، حلاج، گفته شده، به استخر بزرگي اشاره شده که وي در آنجا ماهيان خوراکي نگاه مي داشته است. بديهي است که براي نگاه داري ماهيان، نياز به پرورش آنها نيز وجود دارد. زيرا ترابري و فناوري آن روزگار اين اجازه را نمي داد تا پيوسته ماهيان تازه و زنده به اين استخر وارد شود. ابن حوقل، جهانگرد معروف و جغرافيدان مسلمان که در سده چهارم هجري از ايران بازديد نموده است، در کتاب خود صوره الارض، در بخش درياچه هاي فارس نکته اي جالب و مبهم درباره پرورش ماهي در درياچه دشت ارژن آورده است.
«درياچه ديگر دشت ارزن (ارژن) از ولايت شاپور و طول آن ده فرسخ و آبش شيرين است و گاهي خشک مي شود! چنانکه آب اندکي از آن مي ماند و گاهي پر مي شود و ده فرسخ را در برمي گيرد؛ و در پيرامون آن قرا و عمارت است... و ماهي شيراز از آنچا تامين مي شود... و ... عوام مي گويند ماهي را جمشيد در آن رها کرد.»
لازم به ذکر است که درياچه خشک شده نمي تواند ماهي مصرفي يک شهر را تامين نمايد. پس ساختاري منظم براي پرورش ماهيان و رهاسازي آنان بايد در کار باشد که اين منبع غذايي مردم همچنان تاثير خود را نگه داشته خوراک يک شهر را تامين نمايد. همچنين عوام به معني مردم کشاورز و پيشه ورو دست ورز روزگار به کار رفته که نگاه دارندگان فرهنگ و تمدن ايراني بوده اند و آداب و رسوم و فرهنگ شفاهي ايران را تا به امروز زنده نگه داشته اند. چنانکه در جايي ديگر درباره شهر استخر و تخت جمشيد گويد: «و در آنجا مسجدي به نام مسجد سليمان است... و مشهد مادر سليمان (پاسارگاد) در نزديکي آن ... و عوام ايران که به تحقيق مطلب نمي پردازند؛ چنين مي پندارند که جم (جمشيد) پيشدادي که پيش از ضحاک بوده همان سليمان است.»
اينکه ما اينک نوشتاري درباره پرورش ماهي در ايران نداريم، نه از نبود آنها، بلکه دست يغماگر روزگار گژمدار، يورش هاي خانماسوز دشمنان ز دانش تهي، کتاب سوزان فرمانروايان نابخرد خودي و بيگانه، غارت متون کهن ما توسط اغيار قدر ناشناس و از همه مهمتر، تکيه بر حافظه شفاهي است که ما را از اين منابع محروم ساخته است. باشد که پژوهشگران ايراني با کاووش در مکان هاي باستاني همچون شهر سوخته، تپه سيلک، جيرفت و .. به شواهدي در اين باره دست يابند.
از ديدگاه منابع موجود کنوني، کهن ترين نوشتاري که در مورد پرورش ماهي وجود دارد. در سال 475 پيش از ميلاد، 1096 سال پيش از هجرت، همزمان با اوج تمدن ايران در دوران شکوهمند هخامنشي، توسط شخصي به نام فن لي نوشته شده است. بر پايه اين نوشتار، فن لي از راه پرورش ماهي به ثروت فراواني دست يافت. فن لي در نوشتار خود چنين نگاشته است:
فرمانروا وي (Wi) که حکمرواي سرزمين چي (Chi) بود، زماني که فهميد چوکونگ (Chu kung) در حال بازديد از سرزمين هاي مجاور منطقه لاوو (Lau) است، او را فراخواند و از وي پرسيد که: «من شنيده ام که شما هر زمان که از کشور نويني ديدن مي کنيد، خود را به نام تازه اي معرفي مي نماييد و در سرزمين يوچ (Yuch) خود را فن لن (Fanli) ناميده اند. آيا اين داستان درست است»؟
چوگونگ به فرمانروا پاسخ داد: «آري، درست است».
چوکونگ به فرمانروا چنين پاسخ داد: «پنج راه و روش براي بهبود وضع زندگي وجود دارد؛ از آن ميان بهترين آن کشت آبي است که البته آن پرورش ماهي است، براي اين کار شما بايد استخري به گستردگي شش مو (MU، هر مو برابر با 8500 متر مربع بوده است) ساخته و در آن استخر 9 جزيرک ايجاد کنيد.
سپس مقدار فراواني گياهان آبزي را به طوري که به دور هم پيچيده شده باشند، به استخرها اضافه کنيد. پس از آن مي بايد بيست عدد ماهي کپور ماده بالغ رسيده را با طولي در حدود سه چي (Chih، هر چي برابر 0/3581 متر) و چهار ماهي کپور نر که آنها هم سه چي طول داشته باشند، دست چين نموده و آنها را در آغازين روزهاي دومين ماه سال در استخرهايي که ساخته ايد، رها کنيد و به اين نکته مهم خوب توجه کنيد
که آرامش آب استخره همواره حفظ شود، آنگاه ماهي ها تخم ريزي خواهند نمود. در طول ماه چهارم يک لاک پشت به استخر وارد نماييد.
در ماه ششم، دو لاک پشت و در طول ماه هشتم، سه لاک پشت به استخر داخل کنيد. لاک پشت ها نگهبان هاي آسماني هستند و در برابر يورش جانوران پرندگان شکارچي از استخر نگهباني مي کنند. زماني که ماهي ها در پيرامون نه جزيره گفته شده شنا مي کنند، از آنجايي که متوجه محدود بودن استخر محل پرورش خود نمي شوند، احساس مي کنند که در همان محيط زيست طبيعي خود به سر مي برند.
در دومين ماه از سال بعد، شما مي توانيد 15000 ماهي کپور با طول يک چي، 45000 ماهي کپور با طول 2 چي و 10000 ماهي کپور با طول سه چي برداشت کنيد. کل برداشت شما 1250000 سکه مس به همراه خواهد داشت.
در سال آتي 100000 ماهي کپور با طول يک چي، 50000 ماهي کپور با طول دو چي، 50000 ماهي کپور با طول سه چي و 40000 کپور با طول چهار چي در استخر پرورشي خود خواهيد داشت. 2000 ماهي کپور با طول دو چي را به عنوان ماهيان مولد نگاه داشته و بقيه ماهي ها را روانه بازار کنيد. در اين زمان درآمد شما 5150000 سکه خواهد شد. پس از گذشت يک سال ديگر؛ افزايش درآمد شما از حساب خارج خواهد بود.
اما، پرسش اينجاست که فن لي اين دانش را از کجا آموخته بود؟ چنين اطلاعات دقيقي نمي تواند بدون تجربه بسيار حاصل شده باشد. خردورزانه و انديشمندانه نيست اگر دانش پرورش ماهي را منسوب به يک فرد يا حتي يک ملت بدانيم. همزماني فن لي با رخدادهاي علمي که در ايران انجام مي گرفته، مانند سي و سه نفر اکتشافي بزرگ و کشف راه دريايي چين، ساخت آبراهه درياي سرخ به رود نيل، ساخت آبراهه عظيم خشايارشا (کانال آتوس) در يونان، طرح ساخت آب راهه درياي پارس به درياي مازندران، اختراع جاده و ساخت راه شاهي، و بسياري ديگر که هر کدام نوشتاري بزرگ خواهد شد، هر انسان انديش ورزي را به اين پندار مي رساند که به راستي فن لي از کجا آموخته بود.
نکته مهم ديگر اينست که چينيان هم مانند فرانسويان و اعراب، به طور معمول نام ها و واژگان بيگانه را به سادگي در تلفظ تحريف کرده و تغييرات بسياري در آن وارد مي ساختند. دخل و تصرف آنها در اين واژگان به اندازه اي بود که تشخيص نام هاي اصلي بينهايت دشوار مي شده است. در دوران اشکانيان که روابط گسترده اي ميان ايران و چنين وجود داشته و راهبان بودايي ايراني براي تبليغ دين به چين مي رفتند، منابع چيني نام هاي بسياري از ايشان را ثبت نموده اند. يکي از اين منابع رساله دوستي ايران و چين است که در سده دوم پيش از ميلاد به نگارش درآمده است. در اين رساله و ديگر منابع چيني در دوران اشکاني و ساساني به نگارش درآمده. نام هاي ايراني زيادي به چشم مي خورند. آنها اشک را ان هوان، تيرداد رات انووتي، اردوان را ان فاچين، و اردشير را ان فاهي ين، فيروز را موئون کيو، کيقباد را کوواتا، انوشيروان را نائوساوان و فرمانوراي ايران را شايويو (شاه شاهپور) و کشور ايران را در زمان اشکانيان آن سي (اشکاني) و در زمان ساسانيان پوسي (پارسي) ناميده اند. همچنين انار را در چين ميوه ايراني، شترمرغ را که در گذشته به فراواني در دشت هاي ايران يافت مي شد، پرنده ايراني، اسفناج را سبزي پارسي (پوه تساي) ناميده، انگور، يونجه و پولاد که به آن آهن ايراني مي گفتند، نيز از طريق جهان راه ابريشم از ايران به چين رسيده است. فراموش نکنيم که جمشيد در کنار درياي چين کشته شد. آيا نام «فن لي» مي تواند معادل و چيني شده يک نام ايراني باشد؟
اينک، دوباره اما با دقت بيشتري به ماهي کوچک سر سفره هفت سين، نگاه کنيد. نياکان ژرف انديش ما چرا آن را برگزيده بودند؟
منابع:
-Bardach,j.E.et al.1972,Aquaculture, The Farming and Husbandry of Freshwater and Marine Organisms. Wiley interscience, a devision of john Wiley & sons, inc, New york.
- Rabanal, H.R. 1988 History of Aquaculture, ASEAN/SF/88/Tech.7.19p
- عمادي، ح، 1370. فن لي؛ اولين متخصص پرورش ماهي جهان که در اين زمينه کتاب نوشته است؛ ماهنامه آبزيان
- موريس داماس، تاريخ صنعت و اختراعات، خاور دور
- آذري، علاء الدين، تاريخ و روابط ايران و چين
- سفرنامه ابن حوقل، ايران در صوره الارض، ترجمه دکتر جعفر شعار
http://www.fao.org/DOCREP/005/AD016E AD016E02. htm
http://www.fao.org-
-http://www.shilat.com
منبع:نشريه اطلاعات علمي - شماره367
