سنگ هاي سرگردان آسمان

شب خيال انگيزي است. ستاره ها در آرامش و سكوتي آسماني چشمك مي زنند. گويي همه ي آن ها را برگنبد آسمان ميخكوب كرده اند. اما ناگهان آرامش آسمان برهم مي خورد. جسمي بزرگ و نوراني، درخشان تر از همه ي ستاره ها ظاهر مي شود و با سرعتي باورنكردني به پي مي تازد. به رنگ هاي سبز و زرد مي درخشد و دنباله اي چون دود هواپيما بر جاي مي گذارد. در آني پهنه ي آسمان را طي مي كند و ناگهان خاموش و ناپديد مي شود.
چه حادثه ي عجيبي! اين مهمان ناخوانده چه بود و از كجا آمد؟ بشقاب پرنده بود‌؟ آيا واقعاً از اعماق فضا بود كه بر فراز زمين هم به گردش درآمد؟
هم آري و هم نه! مهماني از دوردست هاي فضا بود ولي بشقاب پرنده نبود. آن چه در آسمان پرتوافشاني كرد شهاب بزرگي بود. سنگي از گوشه هاي دور منظومه شمسي. اين مهمانان با پاي خود به زمين مي آيند. اگر براي آوردن مشتي خاك يا چند تكه سنگ از ماه و مريخ بايد ميليون ها دلار خرج كرد، سنگ هاي آسماني مفت و مجاني به زمين مي آيند. تعدادشان هم كم نيست. در همه جا مي توان پيدايشان كرد. شايد هنگام كوهنوردي يا گشت و گذار در دشت و بيابان، بي اعتنا پا روي يكي از سنگ ها گذاشته ايد و گذاشته ايد. شايد يكي از سنگ هاي پي و ديوار خانه تان سنگ آسماني است. اما چگونه مي توانيم اين سنگ ها را از سنگ هاي زميني تميز دهيم؟ پيدا كردن سنگ هاي آسماني يكي از فعاليت هاي هيجان انگيز منجمان آماتور و زمين شناسان است.

خرده ريزهاي منظومه ي شمسي
 

زمين هميشه در معرض بمباران اين سنگ هاي آواره است. هر سال بين 20 هزار تا 100 هزار تن ماده از فضاي بيرون به جو زمين وارد مي شود. اين مواد اندازه هاي مختلفي دارند. اكثراً آن ها ذراتي به قطر چند صدم ميلي متر تا چند ميلي مترند. بعضي ها هم ممكن است سنگ هايي به وزن چند صد كيلوگرم باشد.
شهاب ها لحظه به لحظه كوچك تر و كم نورتر مي شوند، چون مي سوزند و ماده ي آن ها تمام مي شود. ولي بعضي وقت ها آن چه به زمين برخورد مي كند آن قدر بزرگ است كه تا رسيدن به سطح زمين همه ي ماده ي آن نمي سوزد و به صورت تكه سنگي به زمين مي افتد. اين سنگ، يعني شهاب سنگ، سنگي است كه شكارش آرزوي منجمان آماتور است. هرچه شهاب پرنورتر باشد حتماً اين كه همه ي ماده اش نسوزد و بخشي از آن به زمين بيفتد بيشتر است.
قدر زهره در نوراني ترين حالت خود 4- است. اگر ميزان نورانيت زهره را كاملاً به خاطر بسپاريد مي توانيد از آن به منزله ي مقياس سنجش نورانيت شهاب ها استفاده كنيد. شهاب هاي پرنورتر از زهره به آذرگوي (گوي آتشين) مشهورند. آذرگويي به قدر 4- تكه اي از آهن يا سنگ به وزن 50 گرم است. براي اين كه آذرگويي با نورانيت شديد مثلاً از قدر 12- ديده شود وزنش حتماً بايد سه تا پنج كيلوگرم باشد. چنين آذرگويي حتماً به زمين مي افتد. در واقع شهاب هايي كه نوراني تر از 8- باشند بدون شك خود را به زمين مي رسانند. نوراني ترين آذرگويي كه تاكنون مشاهده و ثبت شده، شهابي به نورانيت خورشيد بوده است. شهاب از قدر تقريبي 22- كه در شب 13 آذر 1351 آسمان منطقه اي سوماوا درچكسلاواكي را مدتي روشن كرد. متأسفانه هيچ تكه اي از اين آذرگوي يافت نشد. آذرگوي هاي بسيار پرنور گاهي چنان منفجر مي شوند كه چيزي از آن ها باقي نمي ماند.

شهاب سنگ كجا افتاد؟
 

تعيين دقيق محل سقوط شهاب سنگ در گرو تعداد ناظران و ميزان آگاهي آن ها است. هرچه اطلاعات ناظران دقيق تر باشد. احتمال يافتن سنگ آسماني بيشتر است. منجمان آماتور بهترين اشخاص اند كه مي توانند اين اطلاعات را ارائه دهند. براي اين كه آن ها با منظره ي آسمان، با ميزان نورانيت اجرام آسماني و با مفاهيمي همچون سرعت و جهت حركت آشنايي دارند. پس هنگامي كه شهابي پرنور در آسمان ديديد اين اطلاعات را به سرعت و به دقت يادداشت كنيد.
* شهاب در چه موقعي ظاهر شد؟ اگر توانستيد حتي ثانيه را ثبت كنيد.
* شهاب را در چه مكاني ديديد؟ طول و عرض جغرافيايي خود را پيدا كنيد و بنويسيد (استفاده از GPS در چين مواقعي بسيار عالي است).
* در چه حالتي بوديد كه شهاب را ديديد؟ آيا راه مي رفتيد؟ ايستاده بوديد؟ رانندگي مي كرديد؟
* شهاب را در كجاي آسمان ديديد؟ اگر صورت هاي فلکي را به خوبي مي شناسيد مي توانيد سريعاً بگوييد كه شهاب در كدام صورت فلكي ظاهر شد و تا كجا پيش رفت. ممكن است هوا صاف نباشد و صورت هاي فلكي را نبينيد. در اين صورت سمت و ارتفاع شهاب را به سرعت پيدا كنيد. ارتفاع افق صفر درجه و ارتفاع سمت الرأس 90 درجه است. زاويه ي سمت شمال صفر درجه، مشرق 90 درجه، جنوب 180 درجه و مغرب 270 درجه است (به مقاله ي «شناختن زوايا در كره ي آسمان» نجوم، شماره ي1، صفحه 21).
* روشنايي شهاب را حدس بزنيد، زهره در نوراني ترين حالت از قدر 4- است. روشنايي هلال سه روزه ي ماه از قدر 7-، ماه تربيع اول از قدر 10- و ماه بدر از قدر 12/5- است.
* مدت دوام شهاب چقدر بود؟ چند ثانيه ديده شد؟ در پاسخ گويي به اين پرسش دقت كنيد. گرچه ممكن است محو تماشاي آذرگوي شويد ولي وظيفه تان به عنوان منجم آماتوري را فراموش نكنيد.
* ظاهر شهاب چگونه بود؟‌ چه شكلي داشت؟ آيا تكه تكه شد؟ به چه رنگي ديده مي شد؟
*آيا صداي لرزش يا برخورد شنيديد. بعضي وقت ها شهاب ها هوا را به لرزش درمي آورند يا چنان بزرگند كه هنگام برخورد به زمين صداي بمي توليد مي كنند. پس از چند ثانيه صداي برخورد را شنيديد؟
كافي است كه سه نفر در مكان هاي مختلف اين اطلاعات را به دقت يادداشت كنند. در اين صورت منطقه ي سقوط شهاب سنگ با احمتال بسيار زياد مشخص مي شود.

آيا اين سنگ، شهاب سنگ است؟
 

اخترشناسان مي گويند كه در هر 2/5 كيلومتر مربع از سطح زمين حداقل يك شهاب سنگ مي توان يافت. براي تميز دادن سنگ هاي آسماني از سنگ هاي زميني بايد ويژگي هاي آن ها را به خوبي بدانيد. ممكن است هيچ گاه آذرگويي را نبينيد يا محل سقوط آن را به دقت حدس نزنيد. همه ي شكارچيان شهاب سنگ ها هم پس از ديدن آذرگوي به دنبال محل سقوط آن نمي گردند. بنابراين فرض كنيم كه هيچ اطلاعي از محل سقوط شهاب سنگ نداريد و در گردشي تفريحي يا هنگام كوهنوردي مي خواهيد به جست و جوي شهاب سنگ بپردازيد.
يادتان باشد هنگامي كه به گردش در كوه و صحرا مي رويد به سنگ ها خوب نگاه كنيد. سنگ هاي قهوه اي سوخته، سنگهاي دوكي شكل، سنگ هاي سياهي كه در سطحشان قطراتي مثل قطرات منجمد آهن جوشكاري شده، ديده مي شود احتمال دارد كه آسماني باشند. در روستاها، اطراف كشتزارها و باغ ها، سنگ چين هايي كه روستايي درست مي كنند بهترين مكان براي يافتن شهاب سنگ ها است. چون اين سنگ ها از منطقه ي وسيعي جمع آوري مي شوند و احتمال اين كه يكي از آن ها شهاب سنگ باشد بيشتر است. تك تك سنگ ها را به دقت نگاه كنيد. هميشه آهن ربايي در جيب تان باشد. سنگ هاي آسماني خاصيت مغناطيسي دارند. آهن ربا را از يك نخ آويزان كنيد و طرف سنگ ها بگيريد. سنگ هاي مغناطيسي را جدا كنيد و بررسي هاي بعدي را انجام دهيد. اگر شهاب سنگي كشف كرديد بهتر است آن را به موزه ي مدرسه تان يا به سازمان هاي علمي مانند مؤسسه ي ژئوفيزيكي، سازمان زمين شناسي كشور يا دانشكده هاي زمين شناسي بسپاريد. با اين كار به همه ي علاقه مندان كمك مي كنيد كه اين سنگ هاي با ارزش را ببينند. شهاب سنگي كه در طاقچه ي اتاقتان باشد بازديدكنندگان يادي نخواهد داشت.
* شهاب هاي پر نور به آذرگوي مشهورند. آذرگوي هاي بسيار پر نور گاهي چنان منفجر مي شوند که چيزي از آن ها باقي نمي ماند.
عکس از هاوارد ادين

* دو نمونه از شهاب سنگ هاي يافت شده در ايران (شهر خامنه)
عکس از ماهنامه ي نجوم
منبع:نشريه نجوم، شماره 215
/ع