شاهنامه سفارشي

بايسنقري؛ نفيس ترين و کامل ترين شاهنامه فردوسي
 

شاهنامه بايسنقري همان شاهنامه فردوسي است که به سفارش بايسنقر، کتاب شده است. در تاريخ هنر از اين کتاب هاي سفارشي کم نيستند. شاهزاده بايسنقر ميرزا، فرزند شاهرخ و نواده تيمور گوركاني بوده است و در تاريخ به عنوان يکي از شاهزادگان اهل فرهنگ و هنر شناخته مي شود. مهمترين دليلش آن است که در زمان او کتاب هاي زيادي کتابت و نگارگري شده است. شاخص ترين آنها شاهنامه بايسنقري است که در سال 833 قمري کتابت شده و در کتابخانه کاخ موزه گلستان نگهداري مي شود. اين کتاب در سال 1386 هم به عنوان نشاني از ايران در حافظه جهاني يونسکو ثبت شد.

شاهنامه کامل
 

ويژگي اي که شاهنامه بايسنقري را نسبت به همه شاهنامه هاي موجود برتري مي دهد، اين است که اين شاهنامه اي کامل است و هيچ برگي از آن جدا نشده، فقط در کل متن چند کلمه جاافتاده است. اين در حالي است که اکثر شاهنامه هاي قبلي و بعدي در زمان جنگ ها و ناآرامي ها برگ برگ شده است.
اين شاهنامه 22 نگارگري، به سبک هرات دارد و براي جلد آن از سه شيوه جلدسازي استفاده شده است. شاهنامه با شمسه و مقدمه اي در مدح شاه آغاز شده و در صفحه پاياني هم با امضاي جعفر بايسنقري يا جعفر تبريزي، کتاب تمام شده است.
اين کتاب قطع رحلي دارد و 700 صفحه است. هر صفحه داراي 31 سطر و هر سطر 3بيت به قلم نستعليق روي کاغذ خان بالغ نخودي است.
تنها نقطه ضعف اين کتاب خط آن است. زمان کتابت اين شاهنامه برمي گردد به اوايل شکل گيري قلم نستعليق، به همين دليل ضعف هايي از نظر خوشنويسي دارد. ولي از سويي اهميت اين کتاب يکي از مهم ترين عواملي بود که باعث گسترش قلم نستعليق به عنوان يک خط مطرح شد.
يکي ديگر از ويژگي هاي اين شاهنامه مقدمه اين کتاب است. در همان زمان، شاه بايسنقر دستور داد تا دست نويس هاي شاهنامه و مقدمه نسخه هاي پيشين و همزمان را جمع آوري کنند؛ در نتيجه اين شاهنامه مقدمه مفصلي دارد. البته نقطه ضعف اين مقدمه آن است که شعرهاي الحاقي زيادي به آن افزوده شده است. ولي در نهايت همين مقدمه بود که باعث گستردگي شاهنامه در سراسر جهان شد و اين ستايش برانگيز است.
نسخه اي را که اکنون در کتابخانه کاخ موزه گلستان موجود است امير نظام گروسي، از رجال ايراني به کتابخانه هديه کرده که تا امروز در بسياري از نمايشگاه هاي جهاني هم به نمايش درآمده است.

شاهنامه دموت
 

شاهنامه دموت هم يکي از نسخه هاي شاهنامه فردوسي است که البته کهن ترين نسخه شناخته شده است و احتمالا کتابت آن در سال 700 هجري انجام شده است. نکته جالب اين است که کارشناسان مي گويند قدمت مينياتورهاي آن نيم قرن ديرتر از نوشته هايش است. شاهنامه دموت هم اول در کتابخانه کاخ گلستان نگهداري مي شد ولي در آشفتگي هاي دوره محمد علي شاه، به خارج از ايران برده شد و به دست «دموت» عتيقه باز پاريسي افتاد. نام شاهنامه هم از همين جا آمده است. دموت شاهنامه را برگ برگ کرد و برگه هاي تصويردار آن را فروخت. از همه شاهنامه امروز فقط 77 برگ مينياتور دار در موزه هاي مختلف دنيا وجود دارد.

شاهنامه بايسنقري 2
 

به جز شاهنامه بايسنقري که گفتيم يک شاهنامه ديگر هم به همين نام وجود دارد که در همان دوره و به دستور بايسنقر کتابت شده است. اين شاهنامه در موزه ملي ملک نگهداري مي شود و توسط محمدبن مطهر نيشابوري نگارش شده است. اين شاهنامه به چند دليل نمي تواند با شاهنامه بايسنقري که گفتيم رقابت کند. اصلاي ترين دليلش اين است که اين شاهنامه کامل نيست و فقط 118 برگ آن در موزه هنرهاي معاصر موجود است. کلمات الحاقي هم در اين نسخه زياد است؛ به همين خاطر تعداد ابيات بيشتري دارد. اين شاهنامه بايسنقري در اصل شامل دو کتاب بوده و به جز شاهکار فردوسي، منظومه خمسه نظامي هم در آن است. در آخر کتاب هم، نگاره اهداي اين کتاب به بايسنقر وجود دارد.
منبع: نشريه دانستنيها شماره36