خرچنگي بر تارک آسمان

و اما چه شد که خرچنگ راه به آسمان يافت و جايگاه چهارم را در ميان برج هاي دوازده گانه ي منطقه البروج به دست آورد؟ داستان از اين قرار است که باز هم هرکولِ افسانه اي خيال مبارزه دارد. هرکول براي پاکي از گناه به گذراندن دوازده مرحله موظف شد. در دومين مرحله بايد مار آبي بزرگ (Hydra) که ملکه ي آسمان، هِرا، آن را وقف آسمان کرده بود، مي کشت. در حين مبارزه ي هرکول و مار نه سر در کنار مرداب هرکول آن را زير پاي خود له کرد! هرا توانست زئوس، خداي خدايان، را متقاعد کند که خرچنگ را در آسمان قرار دهد تا جاودانه شود. اما به دو علت اين صورت فلکي کم نور و تيره است، يکي اين که خرچنگ در حالتي بد، يعني زماني که له شده بود، به آسمان فرستاده شد! و ديگر اين که چون خرچنگ نتوانست به مار کمک کند هرا ديگر به او اعتماد نکرد و هيچ جِرم پُر نوري را براي حفلاظت و نگهداري به او نسپرد.
قلمرو خرچنگ آسمان از غرب به صورت فلکي دوپيکر، از شرق به اسد، از شمال به سياه گوش و از جنوب به کلب اصغر و مار منتهي مي شود. از شمالي ترين ستاره ي اين صورت فلکي آغاز مي کنيم که يوتا-خرچنگ نام دارد. قدر اين ستاره حدود 4 است و 298 سال نوري از ما فاصله دارد. براي يافتن اين ستاره مي توانيد از پلوکس، يکي از برادران دو قلوي صورت فلکي دو پيکر، کمک بگيريد. اگر از اين ستاره ي درخشان آسمان حدود 13 درجه به سمت شرق حرکت کنيم به يوتا-خرچنگ مي رسيم. اين ستاره يکي از چنگال هاي خرچنگ را نشان مي دهد.
در ادامه، اگر از يوتا-خرچنگ به سمت جنوب و ک مي مايل به غرب حرکت کنيم به دو ستاره ي مياني صورت فلکي يعني گاما-خرچنگ و دلتا-خرچنگ مي رسيم که چشمان خرچنگ هستند. گاما-خرچنگ حدود 7 درجه پايين تر از يوتا-خرچنگ از قدر 4/6 در فاصله ي 158 سال نوري از ما قرار دارد. دلتا-خرچنگ نيز، که دومين ستاره ي روشن اين صورت فلکي است و 3 درجه پايين تر از گاما-خرچنگ قرار دارد، از قدر 3/94 در فاصله ي 136 سال نوري از ما قرار گرفته است.
از دلتا-خرچنگ صورت فلکي دو شاخه مي شود. با حرکت 11 درجه اي به سمت جنوب غرب به بتا-خرچنگ مي رسيم. اين ستاره پر نورترين ستاره ي اين صورت فلکي از قدر 3/5 است که در انتهاي پاي خرچنگ واقع شده و از ما فاصله اي حدود 290 سال نوري دارد و نام ديگرش الطرف است. به سوي دلتا-خرچنگ بر مي گرديم. اين بار اگر از دلتا-خرچنگ به اندازه ي 7 درجه به سمت جنوب شرقي حرکت کنيم به آلفا-خرچنگ مي رسيم. اين ستاره از قدر 4/25 در فاصله ي 173 سال نوري از زمين و اقع شده است. اين 5 ستاره، ستاره هاي اصلي نقش خرچنگ در آسمان اند.
دو جرم از 110 جرم مسيه نيز در قلمرو خرچنگ سکونت دارند. نخستين آن ها خوشه ي باز M44 يا NGC2632 است. اين جرم زيبا که رصدش به اندازه ي نامش شيرين و دل چسب است، کندوي عسل نام دارد. اين خوشه ي يباز ميان دو چشم خرچنگ، يعني گاما-خرچنگ و دلتا-خرچنگ، واقع شده است. عبدالرحمن صوفي حدود هزار سال پيش، جزو نخستين رصدگراني بود که اين جرم را به شکل توده اي خمه آلود ثبت کرد و مسيه نيز آن را در سال 1769 ميلادي وارد فهرست خود کرده است. اين جرم با قدر 3/7 با چشم برهنه و از پشت جوينده ي تلسکوپ به صورت توده اي مه آلود ديده مي شود و اگر با يک تلسکوپ بزرگ به آن نگاه کنيد 200 الي 350 ستاره در مقابل چشمان شما جلوه خواهند کرد که قدر بيشتر آن ها بين 7 تا 8 است. گستردگي اين خوشه ي باز در حدود 1/5 درجه است و 520 سال نوري از ما فاصله دارد و سنش کمي بيشتر از سنّ شما است: فقط 730 ميليون سال! به همين سبب چندين غول سرخ وتعدادي کوتوله ي سفيد هم در اين خوشه وجود دارد. اما يک ستاره ي آبي غير عادي هم در اين کندو يافت مي شود که از نوع دوتايي هاي گرفتي است.
نکته ي جالب ديگري که درباره ي اين جرم مي توان بيان کرد اين است که سن و جهت حقيقي حرکت آن در فضا سازگاري عجيبي با خوشه ي قلائص در صورت فلکي ثور دارد. خوشه ي باز قلائص نيز با چشم برهنه ديده مي شود و سني حدود 790 ميليون سال دارد. اين احتمال وجود دارد که منشأ اين دو خوشه ي ستاره اي، اگرچه اکنون صدها سال نوري از هم فاصله دارند، يکي بوده باشد يعني هر دو از سحابي بزرگ، که حدود 700 الي 800 ميليون سال پيش وجود داشته، پديد آمده اند. براي يافتن M44 مي توانيد باز هم از برادران دو قلوي دو پيکر ياري بگيريد. اگر فاصله ي بين کاستور و پلوکس را يک گام در نظر بگيريم، خط واصل اين دو ستاره را به اندازه ي سه گام به سمت جنوب ادامه دهيد و بعد يک گام به سمت شرق حرکت کنيد، مطمئن باشد که کندوي عسل را خواهيد يافت.
جرم مسيه ي ديگري که در صورت فلکي خرچنگ واقع شده است M67 يا NGC2682 است که در نزديکي ستاره ي آلفا-خرچنگ يعني حدود 2 درجه اي غرب آن قرار گرفته است. اين جرم يکي از پيرترين خوشه هاي باز آسمان با عمر بيش از 4 ميليارد سال است. اين خوشه از قدر 6/7 حدود 100 ستاره را در خود جاي داده است.
اما در اين روزها قلمرو خرچنگ ميزبان ميهماني از منظومه ي شمسي نيز هست. سياره ي سرخ منظومه ي ما، مريخ، در شب هاي فروردين و ارديبهتش در حال گشت و گذار در اين منطقه ي آسمان است و در بيست و هفتمين شب فروردين مريخ از قدر 0/5 به حدود يک درجه اي کندوي عسل مي رسد و اين فرصت مناسبي است براي لذت ديدار اين دو جرم زيباي آسمان شب.
با استفاده از نقشه ي اسمان و صورت فلکي خرچنگ کمي با اين خرچنگ غول پيکر دست و پنجه نرم کنيد.
منبع: نجوم، شماره 194.