چگونه فيلمنامه كوتاه بنويسيم؟

برنارد مالامود
 

يك چرك نويس دقيقاً چيست؟ در اهداف ما چرك نويس بازنويسي اصل متن است. در كار روي اولين چرك نويس ها، از اين كه تنها بخواهيد جزئيات كوچك را بررسي و آنها را درست كنيد، خودداري كنيد و در عوض سعي كنيد ديالوگ ها و مونولوگ هاي بلند را كوتاه كنيد. در دومين مرحله بازبيني چرك نويس به شما خواهيم آموخت كه چطور ديالوگ هاي خود را ويرايش كنيد و صيقل دهيد. در حال حاضر تنها كافي است نگاهي به بخش ششم كه در آن در مورد ديالوگ در نقش كنش نمايشي صحبت شد بيندازيد و مروري بر آن داشته باشيد.
نويسنده و كارگردان بزرگ تاريخ سينما، اينگمار برگمان، طي مصاحبه در دهه 80، در مورد نوشتن و بازنويسي يك متن چنين گفته است:
«اولين تصاويري كه در ذهنم شكل مي گيرند، معمولاً خيلي مبهم هستند و واقعاً نمي فهمم كه چه چيز مي خواهند به من بگويند. اما سعي مي كنم آنها را براي خودم روشن كنم. من نياز مبرم به برقراري ارتباط دارم و در ميان همين ارتباطات است كه به آن چه در ذهن دارم شكل مي بخشم و آنها را به هم پيوند مي زنم و از اين طريق آنها را درك مي كنم.»
براي برخي از نويسندگان، بازنويسي يك متن بسيار لذت بخش تر از نوشتن اولين چرك نويس است، در حالي كه براي برخي ديگر ممكن است اين روند بسيار كسل كننده و طولاني به نظر رسد. با پيشنهاد چند گزينه زير قصد داريم لذت اين روند را براي شما بيشتر و خسته كننده بودن آن را كمتر كنيم.

تكليف شانزدهم:
 

پيش به سوي دومين چرك نويس
 

اول از همه روي متن خود چندين كپي بگيريد.
جايي را پيدا كنيد كه بتوانيد متن را تنها و بدون زحمت و با صداي بلند براي خود بخوانيد. خواندن شما بايد به شيوه محاوره اي و به گونه اي باشد كه گويي در حال مكالمه با كسي هستيد و اگر تنها زير لب براي خود زمزمه كنيد، هدف اين تمرين را تأمين نكرده ايد. نكته مهم اين است كه در زمان خواندن متن به بررسي و ارزيابي آن نپردازيد و تنها آن را بخوانيد و جلو برويد. بعد از اتمام خواندن متن در مرتبه اول، چند دقيقه اي صبركنيد تا متن تأثير خود را بگذارد. آن گاه براي بار دوم شروع به خواندن آن كنيد و اين بار مداد و خودكاري هم دم دست خود قرار دهيد. دوباره متن را با صداي بلند بخوانيد و زيربخش ها و خطوطي كه فكر مي كنيد گيج كننده يا غيرضروري هستند، خط بكشيد. و همين كار را با بخش هايي كه فكر مي كنيد شما را براي خواندن و جلو رفتن بيشتر مشتاق مي كنند نيز انجام دهيد.
حال از خود سؤالات كليدي را كه در زير آمده است، بپرسيد:
آيا در صورتي كه شخص ديگري را جايگزين قهرمان داستان كنيد، ممكن است داستانتان بهتر شود؟ و اگر چنين است كدام شخصيت؟
آيا كاتاليزور براي به وجود آوردن نياز در قهرمان به اندازه كافي قدرتمند و برانگيزاننده است و اگر نيست چطور مي توان به آن توان بخشيد؟
اگر تصميم داريد شخصيت ديگر را به جاي قهرمان فعلي امتحان كنيد، آيا كاتاليزور قبلي توانايي لازم براي به وجود آوردن كنش نمايشي را در مورد قهرمان جديد دارد؟
آيا كنش نمايشي قهرمان يا نياز او سبب به وجود آمدن كشمكش در داستان مي شود؟ اگر پاسخ شما منفي است چرا اين اتفاق نمي افتد؟ آيا تغيير در كنش نمايشي قهرمان و يا ضد قهرمان و تقويت آن به برطرف كردن اين مهم كمك خواهند كرد؟ آيا قهرمان شما بيش از اندازه منفعل است؟ اين مسئله مهمي است كه هميشه به خاطر داشته باشيد كه ذات و اساس هر نمايشي ايجاد كشمكش ميان شخصيت هاي نمادين نمايش است.
و سرانجام، آيا وضع ظاهري شخصيت ها و لوكيشني كه انتخاب كرده ايد، فضاي احساسي را كه مد نظر شماست به وجود مي آورد يا نمي آورد؟ آيا استفاده از صدا و يا تصوير خاصي به ايجاد فضاي دلخواه شما كمكي خواهد كرد؟
تجربه هاي دردناك زندگي مي تواند مورد داستاني اي را فراهم كند كه به طور برابر به كمدي، ملودراما و يا تراژدي ختم شوند. همه چيز به ديدگاه نويسنده و نوع نگرش او نسبت به وقايع بستگي دارد. در اينجا مروري بر تكاليف گذشته و نوع نگاهي كه در انجام آنها داشته ايد، مي تواند مفيد واقع شود. به عنوان نويسنده، در انجام آن تكاليف، چطور به مسائل مختلف نگاه كرده ايد؟ آن گاه متوجه خواهيد شد در صورتي كه تمايلات طبيعي خود را در نوشتن متن دنبال كنيد و با آنها مقابله كنيد، نوشتن و بازنويسي آسان تر خواهد بود.
براي روشن كردن اين مطلب، دو فيلم به كارگرداني و نويسندگي وودي آلن را در نظر مي گيريم؛ فيلم صحنه هاي داخلي ملودرامي است كه تحت تاثير فيلم هاي برگمان (وودي آلن هميشه برگمان را استاد خود ناميده است) و كمدي آني هال كه شرح حال نصفه نيمه اي از زندگي خود آلن نيز هست، تحت تأثير كمدي هايي است كه همانند كمدي هاي اوليه وودي آلن يك شخصيت احمق و خل و چل قهرمان داستان است. هردوي اين فيلم ها روي قهرماناني تمركز دارند كه از نظر رواني دچار اختلال هستند. اما صحنه هاي داخلي با استفاده از مواد خام به ملودرامي ضعيف و بسيار بد تبديل شد، در حالي كه آني هال با همان موضوع كمدي شاهكار از آب درآمد.
به اين نكته توجه كنيد؛ در صورتي كه در يك فيلم ملودرام از صحنه هاي كميك استفاده كنيم، بسيار تاثيرگذار است. فيلم هايي نظير همشهري كين، نابخشوده و خواب بزرگ از اين خصوصيت برخوردار هستند. البته بايد توجه كنيد كه همه اين فيلم ها فيلم هاي بلند داستاني هستند كه به تغيير لحن در آنها سبب برهم خوردن حس تماشاگران و فاصله گرفتن آنها از داستان نمي شود. در صورتي كه استفاده از اين ترفند در فيلمنامه كوتاهتان با وجود مشكلاتي كه دارد برايتان جذاب است، بهتر است در همين چرك نويس هاي ابتدايي آن را وارد داستان خود كنيد.

سازمان دهي جديد ساختار متن
 

سوالات بيشتر: آيا ساختار متن شما به درستي و همان طور كه مي خواهيد كار مي كند و جلو مي رود؟ به تمام متن از بالا به پايين نگاهي بيندازيد و ببينيد آيا حوادث و اتفاقات توانسته اند كاتاليزور و نقطه اوج مناسبي را در داستان پديد آورند؟
در زندگي واقعي، اتفاقات به همان صورتي رخ مي دهند كه بايد رخ دهند و هيچ ترتيب خاصي براي به وقوع پيوستن آنها وجود ندارد. در حالي كه در هنر فيلمنامه نويسي، اين نويسنده است كه تصميم مي گيرد كه کدام اتفاق چند وقت بايد بيفتد، زيرا اوست كه ساختار متن را تعيين مي كند و به آن شكل مي بخشد و اين شكل نقش اصلي را در تعيين موضوع فيلم ايفا مي كند.
آن چه در ادامه مي آيد، بيانگر روشي آسان براي بررسي و سازمان دهي جديد ساختار فيلمنامه كوتاه شماست. اگر اين ساختار براي شما سخت به نظر مي رسد، از آن بگذريد و تنها به عنوان نكاتي مفيد آن را به خاطر داشته باشيد.
كپي دوم و تميز از متن خود را برداريد و قسمت ابتدايي و انتهاي ساختار نمايشي هر بخش را همان طور كه در بخش پنج در مورد آن صحبت كرديم، علامت گذاري كنيد. كنش را وارد آن كنيد، كاتاليزور را قرار دهيد، كنش را گسترش دهيد و مشكلات كنش را برطرف كنيد.
زير بحران به وجود آمده براي شخصيت ها خط بكشيد و آن را با نقطه اوج تمام كنيد. هر كدام از اين بخش ها را هر چند كوتاه باشند، ببريد و جدا كنيد. قسمت هاي بريده شده را به همان ترتيبي كه هستند روي ميز يا زمين بچينيد و سپس آنها را به هم بزنيد. چه اتفاقي مي افتد و قتي مثلاً حادثه C قبل از حادثه A بيايد؟ يا حادثه B قبل از نقطه اوج اتفاق مي افتد؟ در حقيقت، آن چه شما در تلاش براي انجام آن هستيد، اين است كه حوادثي خلق كنيد كه تنش داستانتان را افزايش دهند و به نقطه اوجي موفق و پاياني معقول برسند.
اگر ترجيح مي دهيد كه از فايل كارت هايي استفاده كنيد كه توصيف كوتاهي در مورد هر حادثه در آن ذكر شده است، اين كار را انجام دهيد. زماني كه مقدار زيادي راش مستند وجود داشته باشد، تدوينگران قديمي براي تعيين ساختار مواد موجود، معمولاً از همين روش استفاده مي كنند.
از هر روشي كه استفاده مي كنيد، با ذهن باز به مواد كه داريد توجه كنيد، شايد بتوانيد با جايگزين كردن و يا به هم زدن ترتيب حوادث اثربخشي فيلمنامه كوتاه خود را افزايش دهيد. اگر چيزي به ذهنتان نرسيد، به همان ترتيب گذشته ادامه دهيد.

تكليف هفدهم:
 

نوشتن دومين نسخه چرك نويس
 

در اينجا، به سؤالاتي كه در بالا آورده شده بود، تا آنجا كه مي توانيد به خوبي پاسخ دهيد. در صورت امكان ساختار متن را چك و اصلاح كنيد و خود را براي ادامه كار آماده كنيد. در صورتي كه پيشنهادها و تمرين هايي را كه در بالا آمده بود، دنبال كرده باشيد، در حال حاضر در مرحله بازبيني متن خود هستيد. به خاطر داشته باشيد كه فيلمنامه نويسان حرفه اي هم راهي براي گذشتن از نوشتن چرك نويس دوم، سوم و حتي چهارم ندارند. فيلمنامه فوق العاده رابرت تُن، محله چيني ها، به ششمين چرك نويس هم رسيد. نوشتن يك فيلمنامه مخصوصاً فيلمنامه اُرژينال نياز به تلاش بسيار دارد كه در آن خطا نيز به وفور رخ مي دهد و درست مانند سفري اكتشافي است.
زمان مناسبي را براي انجام اين نسخه چرك نويس خود قرار دهيد و تا زماني كه از نتيجه كار خود راضي نبوده ايد، دست از كار نكشيد. وقتي اين نسخه چرك نويس تمام شد، قبل از رفتن به سراغ تمرين بعدي به مدت يك هفته آن را كنار بگذاريد.

تكليف هيجدهم:
 

# حذف موارد غيرضروري
ريموند چندلر در كتاب خود با نام نوشتن فيلمنامه مي گويد: «چالش... يعني گفتن مهم ترين مفاهيم در كوتاه ترين جملات و سپس برداشتن نيمي از جملات كوتاه در حالي كه اثربخشي خود را همچنان حفظ كرده است. چنين تكنيکي به تجربه نياز دارد.» به اين منظور، پيشنهاد مي كنيم به سراغ متن خود برويد و هر آن چه را كه غيرضروري به نظر مي رسد، حذف كنيد و تنها موارد ضروري و جزئياتي را كه فكر مي كنيد تماشاگران براي درك فيلم به آن نياز دارند، باقي بگذاريد.
در داستان گريه آور، ماتيو گلدنبرگ و مايكل اسلاونز اولين تصوري را كه از استفاني ارائه مي دهند، به اين شكل است: «دختري 20 ساله با موهاي بلوند و زيبايي كلاسيك كه بسيار بي حوصله به نظر مي رسد.» در اين نسخه پاياني تنها جزئيات ضروري باقي مانده اند.
هم اكنون به بخش ششم، قسمت ديالوگ، نگاهي بيندازيد. سپس هر آن چه در متن به نظرتان غيرضروري مي آيد و مي توانيد به جاي توصيفات اضافه از حركت فيزيكي و يا مكث استفاده كنيد، حذف كنيد. ممكن است بخواهيد متن خود را بلند بخوانيد تا ببينيد كه آيا همه چيز درست است و آيا شخصيت هايتان به همان شكل و با همان لحني كه مي خواهيد صحبت مي كنند، آيا طرز صحبت كردن شخصيت ها به واقعيت زندگي و دروني شان نزديك است؟ (در زندگي عادي، خيلي از ما نحوه صحبتمان با آدم هاي مختلف متفاوت است.) هر تغييري كه مي خواهيد را اعمال كنيد و خود را آماده كنيد تا به مراحل بعدي برويد.

تكليف نوزدهم:
 

بازخورد
 

همان طور كه ضرب المثل نيز مي گويد، احتياط شرط عقل است. زماني كه مي خواهيد از نظرات ديگران استفاده كنيد، شرط عقل اين است كه به سراغ دوستان و خانواده تان نرويد مگر اين كه آنها فيلمنامه نويس و يا فيلم ساز باشند. خيلي از مردم با فيلمنامه هيچ آشنايي ندارند و نمي دانند در برابر چنين فيملنامه اي كه هنوز در مراحل مقدماتي خود است و ساختار منسجمي پيدا نكرده چطور بايد واكنش نشان دهند. خيلي از مواقع آنها از چيزي كه نوشته ايد متحير مي شوند و به طور قابل درك ممكن است بيشتر جذب خود شما شوند تا آن چه نوشته ايد. شايد زماني كه به اندازه كافي از كساني كه آگاه هستند بازخورد گرفتيد، بتوانيد نوشته تان را به دوستان نشان دهيد، اما قبل از آن، اين كار درست به نظر نمي رسد. آن چه كه در حال حاضر احتياج داريد، گرفتن پيشنهاد و بازخوردهاي لازم از كساني است كه در اين زمينه به اندازه كافي آگاهي و تجربه داشته باشند تا بتوانند شما را به درستي حمايت كنند.
قبل از اين كه نوشته تان را تحويل كسي دهيد آن را بخواند، گوشزد كنيد نوشته اي كه به او مي دهيد، تنها چرك نويس است و براي همين نيازي نيست كه فعلاً پيشنهاداتي براي ويرايش ساده توصيف ديالوگ ها يا قسمتي از متن به شما بدهند. آن چه شما اكنون نياز داريد، برداشت هاي اوليه آنها از متن، نظر آنها در مورد داستان فيلمنامه و مشكلات احتمالي در شخصيت پردازي است. اگرچه شنيدن پيشنهادها و نظرها اغلب مي تواند كمك كننده و بهبود دهنده باشد، اما به خوانندگان خود متذكر شويد كه در حال حاضر تنها نياز داريد بدانيد مشكلات متن در كجاست و اكنون نيازي به حل آنها نداريد. همه، حتي نويسندگان حرفه اي نيز به طور طبيعي دوست دارند در برابر پيشنهادها و نظرهاي ديگران از كار خود دفاع كنند. براي همين شايد شنيدن اين مسئله كه نوشته تان بيهوده است، دردناك به نظر برسد، اما شما بايد تنها و خصوصي براي درست كردن فيلمنامه تان سخت كار كنيد. زيرا مي بايست پيشنهادها و حتي نظرهاي نااميدكننده آنها را به عنوان يك هديه براي خود بدانيد و اين مسئله بايد روي ديدگاه شما تأثير بگذارد.
اگر در يك كارگاه فيلمنامه نويسي هستيد، ممكن است تمام آن چه را از نظرات ديگران مي خواهيد، در يك جلسه به دست آوريد. اما در صورتي كه در كارگاهي حضور نداريد، از خوانندگان منتخب خود بخواهيد كه در عرض يك هفته نظر خود را نسبت به نوشته تان بدهند. با اين وجود مي توانيد در مدت زمان كم روي بازخوردها تمركز كنيد و به سراغ نسخه بعدي چرك نويس برويد. اگر خواننده شما فرصت اين كار را نداشت چرك نويس را از او بگيريد و به كس ديگري بدهيد، براي اين كه مهم اين است كه به جلو حركت كنيد. زماني كه دومين چرك نويس را به پايان رسانديد و براي خواندن آن با دو الي سه نفر به توافق رسيديد، آن را كنار بگذاريد و خودتان را به يك شام و يا تماشاي يك فيلم دعوت كنيد.

تكليف بيستم:
 

پيش به سوي نوشتن سومين چرك نويس
 

پس از تأمل روي نظرها و پيشنهادهاي ديگران و تصميم در اين مورد كه كدام يك بيشتر به ذهنيت شما نزديك است و مي خواهيد آن را به كار ببريد، زمان آن است كه به سراغ نوشتن سومين چرك نويس برويد و از تكنيك هايي که براي بازبيني آموخته ايد استفاده كنيد. زماني كه نوشتن اين چرك نويس را به پايان برديد، اين بار بهتر است نوشته تان را در اختيار بازيگراني قرار دهيد تا آن را در كارگاه و يا جمعي كوچك از كساني كه مي شناسيد و مي دانيد كه در اين زمينه آگاهي لازم را دارند، بخوانند.
در اين شيوه، بازيگران شما پشت يك ميز، رو به تماشاگران مي نشينند و يك راوي نيز هماره آنها در كناري مي نشيند و تمام توصيفاتي را براي توصيف چگونگي ديالوگ آمده است به عنوان مثال «با ناراحتي» يا «كنايه اي»). راوي مي تواند در صورت لزوم قسمت هاي كوتاه متن را نيز بخواند. ايده آل اين است كه بازيگران متن را يك بار پيش از اجرا در مقابل تماشاگران، براي خود بخوانند تا با حسي كه لازم است در زمان اجرا و اجراي ديالوگ ها داشته باشند، آشنا شوند. زمان كافي براي اين كه بازيگران بتوانند سؤالات خود را از شما بپرسند بگذاريد و براي آنها توضيح دهيد كه انتظار داريد يك اجراي كامل داشته باشند. آن چه شما مي خواهيد، اين است كه بدانيد نوشته تان خوب از آب درآمده است يا خير.
زماني كه بازيگران براي شروع آماده شدند، به مهماناني كه براي شنيدن متن شما از زبان بازيگران دعوت شد اند، خوشامد بگوييد و يك دفتر يادداشت براي نوشتن نكات لازم در زمان اجرا به همراه خود داشته باشيد. بخواهيد سوال هاي خود را بپرسند و نظرات و پيشنهادهاي خود را بدهند. در زمان سؤال و جواب رودروي آنها نشسته و به سؤالات آنها پاسخ دهيد. هميشه سؤال هاي نسبت به پيشنهادها كارايي بيشتري داشته اند.
پس از جلسه خواندن و بحث و نظرسنجي، حال بايد به اين نتيجه برسيد كه آيا نوشته شما تنها به اصلاحي جزئي نياز دارد يا اين كه بايد به سراغ چرك نويس ديگري برويد و يا اصلاً با توجه به بازخوردهايي كه دريافت كرده ايد، به سراغ نوشتن فيلمنامه كوتاه ديگري برويد.
منبع: نشريه فيلم نگار شماره 105