آنتي بيوتيک؛ ‌دوست يا دشمن؟

باکتري هاي جهش يافته در کمين انسان
اغلب مردم آنتي بيوتيک ها را مي شناسند، داروهايي با نام هاي مختلف نظير سفالکسين، اريترومايسين و... که در اکثر داروخانه ها يافت و در نيمي از نسخه ها تجويز مي شوند. به گفته دبير کميته کشوري تجويز و مصرف منطقي دارو در 50 درصد از 70 ميليون نسخه دارويي کشور آنتي بيوتيک تجويز مي شود. علاوه بر اين متأسفانه مردم در مواجهه با هرگونه بيماري خفيفي خودسرانه آنتي بيوتيک مصرف مي کنند. شايد تبليغ موادي نظير صابون آنتي باکتريال، شامپوي آنتي باکتريال، جوراب آنتي باکتريال، اسپري آنتي باکتريال و... را هم بارها در تلويزيون يا جاهاي مختلف ديده اما به عمق فاجعه پي نبرده باشيد. در اين مقاله مصرف بي رويه و بيش از حد آنتي بيوتيک را بررسي مي کنيم.

مصرف خودسرانه
 

آنتي بيوتيک ها به دو دسته اختصاصي و گسترده طيف تقسيم مي شوند. اکثر آنتي بيوتيک ها به صورت اختصاصي عمل نمي کنند و فقط باکتري خاصي را هدف قرار نمي دهند بلکه هر باکتري غير مقاوم نسبت به آن آنتي بيوتيک را از بين مي برند و اين ويژگي مشکل اساسي در بدن ايجاد مي کند.
1- فرد با مصرف اين مواد در واقع پاتوژن هاي حساس نسبت به آن آنتي بيوتيک را از بين مي برد و زمينه را براي باکتري هاي مقاوم باز مي کند. در نتيجه پس از مدتي تمام باکتري هاي بيماري زا مقاوم خواهند شد و نياز به مصرف آنتي بيوتيک هاي قوي تر وجود دارد. بدين ترتيب وقتي که باکتري هاي بيماري زا مقاوم شده و ديگر آنتي بيوتيکي روي آن تأثير نداشته باشد نبايد تعجب کنيم. سؤال اين است که بالاتر بردن قدرت آنتي بيوتيک ها تا کي مي تواند ادامه پيدا کند؟
2- آنتي بيوتيک ها نه تنها باکتري هاي بيماري زا (پاتوژن ها) بلکه باکتري هاي مواد (پروبايوتيک ها) را نيز از بين مي برند. در باکتري هاي مفيد موادي به نام باکتريوسين وجود دارد که براي موجود زنده مفيد است. به طور مثال بازدهي روده کوچک صد درصد نيست و هميشه مقداري از مواد غذايي نظير گلوکز وارد روده بزرگ مي شوند. روده بزرگ توانايي جذب گلوکز را ندارد ولي در اين روده باکتري هاي مفيدي وجود دارند که از گلوکز جذب نشده به عنوان غذا استفاده کرده و ويتامين ب دفع مي کنند. روده بزرگ نيز اين ويتامين را جذب مي کند و بدين گونه بخشي از ويتامين ب بدن تأمين مي شود.
به عنوان مثالي ديگر مي توان از لاکتوباسيل هايي نام برد که در واژن زندگي مي کنند و با توليد اسيد لاکتيک محيط واژن را اسيدي مي کنند و شرايط را براي رشد جنين فراهم مي سازند.
مهم ترين نتيحه از بين رفتن اين باکتري ها ضعيف شدن بدن و افزايش احتمال ابتلا به عفونت هاي روده اي و... است. زيرا پروبايوتيک ها بالقوه آنتي بيوتيک توليد مي کنند و در صورت ورود باکتري بيماري زا به بدن آنها را از بين مي برند. در صورت فقدان اين باکتري ها در بدن، باکتريوسين ها ديگر توليد نمي شوند و بدن يک منبع طبيعي توليد آنتي بيوتيک را از دست مي دهد و اين گونه احتمال ابتلاي انسان به عفونت هاي مختلف به ويژه عفونت هاي روده اي افزايش مي يابد.
شايد اين موضوع ذهن شما را مشغول کرده باشد که چگونه باکتري مي تواند آنتي بيوتيک توليد کند. در آنتي بيوتيک ها پلاسميدي به نام پلاسميد مقاومت وجود دارد. پلاسميد را مي توان قسمتي از ماده ژنتيکي يا ژنوم يک جاندار دانست که مستقل از دي ان اي اصلي باکتري عمل مي کند. برخي از پلاسميدها باعث بروز مقاومت در باکتري مي شوند.
اگر ما بيهوده از آنتي بيوتيک ها استفاده کنيم باعث از بين رفتن باکتري هايي که نسبت به آن حساس هستند، مي شويم و فضا را براي رشد باکتري هاي مقاوم به آنتي بيوتيک فراهم مي کنيم. تاريخ ميکروبيولوژي نشان مي دهد اين اتفاق بارها رخ داده است. دانشمندان در سال 1944 دريافتند که بيشتر استافيلوکوک هاي نمونه گيري شده از بيماران بستري و يا کارکنان بيمارستان به پني سيلين حساس هستند. اما چهار سال بعد يعني در سال 1948، حدود 65 تا 85 درصد از استافيلوکوک هاي محيط بيمارستان به پني سيلين مقاوم شده بودند.
شايد تصور شود اين تغيير بسيار کند انجام مي شود و نيازمند سال ها جهش و تغيير در دي ان اي است تا يک گونه از باکتري نسبت به آنتي بيوتيک مقاوم شود ولي به دليل وجود 3 روش، Conjugation، Transformation، Transduction براي تبادل ژن بين باکتري ها، انواع بيشتري از باکتري ها در حال مقاوم شدن هستند. براي آشنايي بيشتر به توضيح اين سه روش مي پردازيم:
Conjugation: در اين پديده باکتري داراي پلاسميد از روي پلاسميد خود رونويسي مي کند و پلاسميد رونويسي شده را به سلول ميزبان مي فرستد. در اين حالت اگر يک باکتري بيماري زا يا حتي غير بيماري زا ژن مقاومت خود را در محيط پخش کند، آنتي بيوتيک هاي قديمي ديگر روي باکتري مقاوم شده تأثيري نخواهند گذاشت.
Transformation: به عمل جذب پلاسميد يا قطعه اي دي ان اي از محيط سيال توسط باکتري مي گويند. به طور مثال اگر باکتري مقاوم شده اي اصطلاحاً ليز شود و باکتري اي در آنجا حضور داشته باشد مي تواند پلاسميد مقاومت را از طريق غشا جذب کند.
Transduction: اين روش کمترين سهم را در انتقال مقاومت بين باکتري ها دارد.
با اين اوصاف اگر ما همين طور به استفاده نادرست از مواد آنتي باکتريال و آنتي بيوتيک نظير صابون هاي آنتي باکتريال، جورابهاي نانو و آنتي باکتريال، شامپوهاي ضد قارچ و آنتي باکتريال و هزاران محصول ديگر که احتمالاً تبليغ آنها را بارها ديده ايد، ادامه دهيم، نبايد تعجب کنيم در آينده اي نزديک شاهد به وجود آمدن گونه هايي از باکتري ها باشيم که نسبت به همه آنتي بيوتيک ها مقاوم باشند. آن روز باکتري ها خواهند بود که پيروز ميدان مبارزه باشد هستند. و احتمالاً نسل انسان منقرض خواهد شد.
منبع: نشريه دانشمند، شماره 581..