نویسندگان:
علیرضا صدرا * و مسلم کرم زادی **
علیرضا صدرا * و مسلم کرم زادی **
چکیده
اساساً فلسفه سیاست به معنای راهبری و مدیریت عمومی؛ اعم از ساماندهی و راهبرد عمومی، کاهش دادن و رفع نارسایی ها و ناسازواریی ها و ایجاد و افزایش کارآیی نیروها و کارآمدی نهادهای نظام سیاسی و اجتماعی، شامل بهره وری و اثربخشی می باشد که مغفول واقع شده است. امروزه بحث کارآمدی از مفاهیم مهم در علم مدیریت و اقتصاد می باشد و در عرصه ی کارآمدی حکومت تحت عنوان کارآمدی سیاسی به کار می رود و تحقق مهم ترین کار ویژه های حکومت با آن سنجیده می شود. ولی کارآمدی به معنای بازدهی، رضایت، خدمت و ...؛ یعنی رسیدن به اهداف از پیش تعیین شده، بسته به اهدافی که مورد نظر قرار می گیرد، می تواند متفاوت باشد. بنابراین، در این پژوهش سعی شده است کارآمدی حکومت از دیدگاه امام خمینی (ره)، به عنوان معمار و طراح نظام جمهوری اسلامی، مورد بررسی قرار گیرد. در این راستا ابتدا به توضیح و تحلیل «کارآمدی سیاسی» و ارتباط آن با دیگر مفاهیم سیاسی پرداخته، سپس کارآمدی سیاسی و راههای تحقق آن در حکومت اسلامی را از دیدگاه ایشان مورد بررسی قرار داده ایم.واژگان کلیدی
کارآمدی، کارآیی، کارآمدی سیاسی، مشروعیتمقدمه
امروزه، کارآمدی از مفاهیم مهم در علم مدیریت و اقتصاد می باشد که به حوزه ی مباحث علوم سیاسی نیز وارد شده است. در نتیجه، بحثی با عنوان «کارآمدی سیاسی» مورد توجه محققان علم سیاست قرار گرفته است؛ ولی تاکنون رهیافت ها و نظریه هایی متفاوت و حتی مختلفی در باب کارآمدی ارائه شده که می توان آنها را در سیر مراحل تکاملی دانست؛ همچون رشد، توسعه، توسعه پایدار و توسعه انسانی که در روند اقتصادی مطرح شده اند. از جمله این رهیافت ها «رهیافت بازدهی» بوده که نسبت خروجی یا درآمد حاصله را نسبت به خروجی یا درآمد در نظر داشته، ملاک ارزیابی قرار می دهد یا «رهیافت توفیق» که میزان و نسبت دستیابی به اهداف تعیین شده را ملاک می داند. «رهیافت رضایت عمومی» و میزان جلب و افزایش رضایت عمومی و سرانجام «رهیافت رضایت عمومی» و میزان جلب و افزایش رضایت عمومی و سرانجام «رهیافت مصلحت» که اعم از همه آنهاست را نیز باید در این راستا دانست.اهمیت کارآمدی سیاسی و کارآمدی حکومت، از آن روست که سیستم سیاسی، نقش تعیین کننده ای در سایر سیستم های نظام اجتماعی دارد. اگر این سیستم در رسیدن به اهداف خود موفق باشد، رونق و بهبود در کل نظام اجتماعی حاصل می گردد.
کارآمدی به معنای توفیق - رسیدن به اهداف تعیین شده -را می توان از دیدگاه های مختلف، مورد بررسی قرار داد. اینکه چه هدفی سرلوحه کار قرار می گیرد و کارآمدی، دستیابی به آن اهداف تعیین می شود. بنا بر نظرات و دیدگاههای متفاوت می تواند کاملاً با هم فرق داشته باشد. به همین دلیل در این تحقیق سعی داریم به بررسی «کارآمدی سیاسی از نظر امام خمینی (ره)»؛ معمار و طراح نظام جمهوری اسلامی بپردازیم. برای انجام این کار به بررسی نظرات حضرت امام خمینی در کتاب «ولایت فقیه» و همچنین مجموعه نظرات و دیدگاههای ایشان در«صحیفه نور» می پردازیم.
کارآمدی
کارآمدی ترجمه ی واژه «Effectiveness» در انگلیسی می باشد و با کلماتی مانند «اثربخشی» و «تقرب به هدف» مترادف می باشد (زاهدی، الوانی و فقیهی، 1383: 111). کارآمدی به طور خلاصه به «میزان نیل به اهداف تعیین شده، گفته می شود» (همان). در فرهنگ اصطلاحات مدیریت، کارآمدی «میزان موفقیت در تحقق هدفها و یا انجام مأموریت» که نشان دهنده ی درجه رسیدن به اهداف می باشد، تعریف شده است (معینی، 1370: 155).در یک تعبیر، اصطلاح «کارآمدی» معمولاً همراه با «کارآیی» به کار برده شده و به صورت همسان در نظر گرفته می شود، ولی باید خاطرنشان کرد این دو واژه، متفاوت می باشند. «کارآیی» به معنای آگاهی به چگونگی انجام کار و انجام صحیح آن، هنگامی بهبود می یابد که به ازای هر واحد ورودی، خروجی مفید بیشتری تولید شود. در واقع کارآیی، نسبتی است که برخی جنبه های عملکرد واحد را با هزینه هایی که برای انجام آن متحمل شده مقایسه می کند. در حالی که کارآمدی یا «اثربخشی» به معنای هدایت منابع به سوی اهدافی است که ارزشمندترند. به عبارت دیگر، انجام کارهای قابل قبول و کسب اهداف صحیح است (کاظمی، 1381: 15). به طور کلی کارآمدی «اثربخشی» میزانی است که یک اقدام یا فعالیت به هدف پیش بینی شده نایل می شود (معینی، 1370: 211).
باید توجه داشت که مفهوم «کارآیی» بیشتر برای سیستم های فنی کاربرد دارد و به گونه ای تک بعدی به مسائل می نگرد. به سخن دیگر کارآیی، نگرش درونی دارد و فعالیت سیستم ها را بدون اثرگذاری و تأثیرپذیری از سیستم های شامل و مشمول خود مورد توجه قرار می دهد. برای جبران غفلت از چنین تأثیر و تأثری، مفهوم دیگری به نام «اثربخشی» مطرح شده است. این مفهوم به خلاف کارآیی بر نگرش بیرونی استوار است و آثار و فعالیت هر سیستم بر دیگر سیستم ها را مدنظر قرار می دهد. به بیان کلی می توان کارآیی را معیاری برای «درست انجام شدن کارها» و اثربخشی یا کارآمدی را «کار درست را انجام دادن» دانست (مرعشی، بلیغ و غیاث آبادی، 1385: 96-97).
با اینکه در علم مدیریت «کارآمدی» در گرو کسب هدفهای تعیین شده و رضایت خاطر کسانی است که در راه رسیدن به اهداف نقش دارند، اما «کارآیی» در به کارگیری و تخصیص منابع تولید، برای استفاده از آن و صرف حداقل هزینه و کمترین ضایعات
برای هر میزان تولید است (اخوان کاظمی 1383، ش 34: 66). این دو واژه را در علم سیاست به گونه ای مترادف در نظر می گیرند که به نظر نمی رسد درست باشد؛ ولی می توان این دو را با هم و در کنار هم برای توضیح میزان کارآمدی دولت ها با حداکثر کارآیی به کار برد. در این صورت و به تعبیر دیگر کارآیی، به معنای کارآمدیِ نیروهای سیاسی یا کارآمدی سیاسی نیروها بوده و کارآمدی به معنای کارآیی نهادهای نظام سیاسیِ دولت و سایر نهادهای سیاسی و یا حتی کارآیی سیاسی نهادهای اقتصادی و فرهنگی نیز می باشد، چه کارآیی نیروها و چه کارآمدی نهادها؛ اعم از بهره وری و اثربخشی در رفع نارسایی ها و ناسازواری ها.
مباحث کارآمدی و کارآیی در علم و عمل سیاسی، دارای جایگاهی برجسته و با اهمیت هستند؛ زیرا نظام سیاسی، گسترده ترین و کلان ترین ساحت یک نظام اجتماعی است و دستیابی به کارآمدی و کارآیی این نهاد، سایر اهداف نظام اجتماعی را تأمین می کند؛ اهمیت کارآمدی در نظام سیاسی تا حدی است که «کرین برینتون» در کتاب «کالبدشکافی چهارانقلاب» یکی از عوامل هفتگانه مؤثر در وقوع انقلابهای آمریکا، فرانسه، روسیه و چین را ناکارآمدی نظام سیاسی آنها می داند: «به راستی که ورشکستگی قریب الوقوع حکومت در یک جامعه ی متنعم را می توان به خوبی یک گواه پیشینی بر ناکارآیی آن دانست، دست کم در روزهای پیشین که دولت ها خدمات اجتماعی یا «سوسیالیزه»« کمی بر عهده داشتند» (برینتون، 1366: 41).
نظام سیاسی، آنگاه کارآیی دارد (1) که بتواند وظیفه هایی را که بیشترین مردم یا حکومت شوندگان از آن متوقع هستند، انجام دهد و وظیفه ی اصلی یک نظام سیاسی، پشتیبانی همه جانبه از زندگی فردی، اجتماعی، سیاسی، مادی و معنوی همه شهروندان، به ویژه پاسداری از آسایش و امنیت تک تک آنان در اجتماع است (قائدی، 1383، ش 31: 299).
علاوه بر این، کارآمدی ارتباط نزدیکی با مفهوم «پاسخگویی» در نظام های دموکراتیک دارد. در این نظام ها با پاسخگویی به مطالبات، خواسته ها و نیازهای مردم و توجه به مصالح و منافع عمومی، رضایت مندی مردم جلب می شود. همچنین بدیهی است؛ نظام «مشروعی» که قائل به پرسشگری مردم و ضرورت پاسخگویی به آنهاست می بایستی از حداکثر «کارآمدی» سود ببرد تا بتواند به مطالبات ضروری مردم پاسخ گوید (اخوان کاظمی، 1383، ش34: 67). به همین دلیل، مفهوم «پاسخگویی در قبال عملکرد» شامل
اثربخشی و دستیابی به اهداف [کارآمدی] نیز شده است و دستیابی به نظام پاسخگویی مناسب از اهداف اصلی اکثر اصلاحات بخش دولتی شده است. به طور کلی پاسخگویی، نیروی پیش برنده ای است که بر کارگزاران حکومت، فشار وارد می آورد تا در قبال عملکرد خود، مسؤول باشند و از عملکرد خوب خدمات عمومی، اطمینان حاصل کنند (ترنر و هیوم، 1379: 160).
در مقام نتیجه گیری از بحث کارآمدی سیاسی، باید گفت که حکومت ها بنا به تعریفی که از اهداف خود دارند، در پی دستیابی به کارآمدی که همان دستیابی به اهداف تعیین شده است، می باشند. بنابراین، کارآمدی سیاسی یک کشور، ممکن است متفاوت با کارآمدی کشور دیگر باشد. این تفاوت از اینجا نشأت می گیرد که اهداف هر دولتی بر اساس فلسفه و ارزش های خاص آن تعیین می شود؛ مثلاً کارآمدی سیاسی یک کشور با نظام «سوسیالیستی»، متفاوت از کارآمدی یک کشور با حاکمیت ارزشهای لیبرالی و سرمایه داری است؛ زیرا کارآمدی در کشور اول، رسیدن به حداکثر عدالت اجتماعی است. در حالی که در کشورهای لیبرالی و سرمایه داری، هدف، حاکمیت قانون بازار بر جامعه، بدون نقش توزیعی دولت می باشد. از این رو، باید در نظر داشت که کارآمدی سیاسی در کشورهای مختلف می تواند متفاوت باشد (لاریجانی، 1373: 34).
با وجود تفاوت روش کشورها برای دستیابی به اهداف تعیین شده، همه آنها در یک چیز با هم اشتراک دارند و آن هم کارآمد بودن است؛ یعنی هر هدفی که مدنظر باشد - هر چند متفاوت- حکومت کارآمد، حکومتی است که به این اهداف برسد. بنابراین، با توجه به مباحث پیش گفته، در این قسمت از تحقیق سعی می کنیم به تبیین کارآمدی حکومت از دیدگاه امام خمینی (ره) بپردازیم. برای تبیین کارآمدی سیاسی از منظر حضرت امام، ابتدا باید ببینیم که از نظر ایشان سیاست و حکومت چه ویژگی هایی دارند و دولت اسلامی، باید چه اهدافی را دنبال کند.
سیاست از دیدگاه امام خمینی (ره)
در مکتب سیاسی امام خمینی، معنویت با سیاست در هم آمیخته است و این دو با هم دنبال می شوند. به همین دلیل، ایشان تعریف خاصی از سیاست دارند. حضرت امام، در تعریف سیاست بر دو مقوله «اصلاح» و «هدایت» تأکید می نمایند. نتیجه این دو مقوله ایجاد تعادل و توازن در جامعه و از بین بردن فساد و سلطه به ناحق و جابرانه است.امام خمینی (ره) در این باره می فرماید: «سیاست معنایش اداره کشور است. سیاست؛ یعنی جلوگیری از مفاسدی که هست» (امام خمینی، 1378 (الف)، ج1: 239). «سیاست این است که جامعه را هدایت کند و راه ببرد. تمام مصالح جامعه را در نظر بگیرد و تمام ابعاد انسان و جامعه را در نظر بگیرد و اینها را هدایت کند به طرف آن چیزی که صلاحشان هست، صلاح ملت است» (همان: ج13: 217-218).
از دیدگاه امام خمینی، سیاست به سه نوع تقسیم می شود: سیاست اسلامی، سیاست صحیح غیر الهی و سیاست شیطانی. از نظر ایشان، برتری با سیاست اسلامی یا همان سیاست کارآمدی دو ساحتی یا متعادل و متعالی می باشد. «آنهایی که فاسدند، سیاست شان سیاست شیطانی است. آنهایی که صحیح راه می برند، باز سیاستی است که راجع به مرتبه حیوانیت انسان، راجع به رفاه این عالم ... لکن انبیا هم این عالم و هم [آن] عالم را [می خواهند]... مردم را به آنچه صلاح مادی و معنوی از مرتبه اول، تا آخری که انسان مراتب کمال دارد و همان صراط مستقیم است» (همان).
امام خمینی (ره) حکومت را وسیله ای برای تحق هدفهای عالی خدایی و انسانی و عدالت اجتماعی می داند. این حکومت، مبتنی بر دیانت و با کارکرد وسیع در جهت تأمین رستگاری انسان در دنیا و آخرت است و نه حکومت به معنای غربی آن؛ یعنی محدود به وظایف خاصی در حوزه روابط مادی انسانها (خاتمی، 1371: 40). ایشان در کتاب «ولایت فقیه» درباره حکومت در اسلام می فرمایند: «از نظر اسلام، حکومت باید به تربیت انسان کامل بپردازد». بنابراین، کارآمدی حکومت از نظر ایشان، تربیت انسانها برای رسیدن به کمال می باشد و راه دیگری جز این کارآمدی اسلامی نیست. «انسان کامل و فاضل، انسانی که قانون متحرک و مجسم است و مجری داوطلب و خودکار قانون است، معلوم است که اسلام تا چه حد به حکومت و روابط سیاسی و اقتصادی جامعه اهتمام می ورزد تا همه شرایط به خدمت تربیت انسان مهذب و با فضیلت درآید» (امام خمینی، 1378 (الف) ج 5: 109).
بنابراین، از نظر امام (ره) سیاست «یعنی مملکت داری به طرز صحیح و عاقلانه موافق با همه روابط و ضوابط که در اسلام است» (همان: 110). همچنین از نظر ایشان اوج کمال یک ملت، رسیدن به تعالی معنوی و فضایل اخلاقی است. «برای یک ملت بزرگ،
هیچ چیزی بالاتر از تصمیم و عزم و اراده استوار آنان برای رسیدن به حق نیست» (همان، ج20: 215).
بعد از بررسی سیاست و حکومت از نظر امام، در این قسمت به تبیین کارآمدی حکومت از دیدگاه ایشان می پردازیم. در این راستا، ابتدا به بررسی دیدگاه امام در مورد حکومت کارآمد می پردازیم، سپس مؤلفه هایی را که از نظر ایشان باعث تحقق کارآمدی حکومت می گردد، مورد بررسی قرار می دهیم.
خدمت به مردم
امام خمینی (ره) دولت اسلامی را دولت خدمت معرفی می کند که کارآمدی آن در خدمت کردن به مردم، ظهور پیدا می کند. در چنین حکومتی، رهبری سیاسی مردم، تنها وسیله ای برای خدمتگزاری به مردم است، نه ابزاری برای فخرفروشی و کسب امتیازات مادی.«رهبری و رهبری در ادیان آسمانی و اسلام بزرگ، چیزی نیست که خود به خود ارزش داشته باشد و انسان را خدای نخواسته به غرور و بزرگ اندیشی وا دارد. آن همان است که مولای ما علی بن ابیطالب درباره آن گوشزد فرموده است [ایشان بارها ارزش حکومت در اسلام را از زبان امام علی (علیه السلام) بیان می کردند؛ زیرا حضرت امیر حکومت را از نعلین پاره ای بی ارزش تر می دانستند] خود را جز خدمتگزار به ملت های ستمدیده ندانید» (همان: 7-8).ایشان در جمع اعضای هیأت دولت در 23 آبان 1360 در این باره می فرمایند: «انبیا خودشان را خدمتگزار می دانستند، نه اینکه یک نبی ای خیال بکند حکومت دارد به مردم. حکومت در کار نبوده. اولیای بزرگ همین احساس را داشتند که اینها آمدند برای اینکه مردم را هدایت کنند. ارشاد کنند، خدمت کنند به آنها. شما هم احساس قلبی تان این مطلب باشد که واقعاً ما آمدیم که به این مردم خدمت کنیم و این خدمت به مردم، خدمت به خودمان است» (همان، ج15: 358).
ایشان همچنین در جمع نیروهای نظامی و انتظامی در تاریخ 28 آبان 1359 در این باره خطاب به آنها و همه کارگزاران مردم فرمودند: «وظیفه ی همه ما و همه ی شما و همه کسانی که دست اندرکاران امور مردم هستند؛ از دولت و از همه، این وضع را پیدا بکنند که خودشان را خدمتگزار بدانند» (همان، ج13: 370).
پی‌نوشت‌ها:
* عضو هیأت علمی دانشگاه تهران.
** دانشجوی دکترای علوم سیاسی دانشگاه تهران.
1. منظور نویسنده از کارآیی، همان کارآمدی است که آنها را مترادف هم گرفته است.
/ج
