دیدگاه های فیزیکی شیخ محمود شبستری

شیخ محمود شبستری از شاعران بلند آوازه قرن هشتم ساکن تبریز بود. او شاهکارهای منظوم در قالب مثنوی مسما به "گلشن راز" و آراسته به مضامین عرفانی و توحیدی به
پنجشنبه، 9 شهريور 1391
تخمین زمان مطالعه:
موارد بیشتر برای شما
دیدگاه های فیزیکی شیخ محمود شبستری
دیدگاه های فیزیکی شیخ محمود شبستری
 

نویسنده: سید مرتضی میر سراجی



 
شیخ محمود شبستری از شاعران بلند آوازه قرن هشتم ساکن تبریز بود. او شاهکارهای منظوم در قالب مثنوی مسما به "گلشن راز" و آراسته به مضامین عرفانی و توحیدی به تشنگان حقیقت ارائه نمود. این شاعر وارسته در سال 720 هجری دیده در نقاب خاک به فرو برد. اما آنچه ما در این فرصت بدان می پردازیم نگاه ها و دیدگاه های فیزیکی این شاعر عارف است.
شیخ محمود به ظن قوی از فیزیک و دانش گسترده آن اطلاعاتی نداشته است و فیزیکدان نبوده لکن با همان دید و اندیشه عرفانی و توحیدی به لایه های ناشناخته فیزیکی دست یافته بود و این امر از منظر ما از بهره هوشی بالا و وسعت اندیشه این شاعر عارف حکایت می کند. در این راستا به اشعاری گرانسنگ از این شاعر اندیشمند توجه نمایید.

جهان را سر به سر آیینه می دان
به هر یک ذره ای صد مهر تابان

اگر یک قطره را بر شکافی
برون آید از آن صد بحر صافی

به هر جزئی زخاک ار بنگری است
هزاران آدم اندر وی هویداست

به اعضای پشه هم چند پیل است
در اسما قطره ای مانند نیل است

درون حبه ای صد خرمن آمد
جهانی در دل یک ارزن آمد(1)

چنانکه در اول بحث ذکر شد این شخص چه بسا فیزیک نمی دانسته اما باید عرفانی و توحیدی موفق به فهم فیزیکی عالم، آن هم در قرن هشتم شده بود و این بیانگر بالا بودن توانایی ذهنی اوست.
همان طور که از ابیات فهمیده می شود، او دریافته بود که درون ذرات و چیزهایی ماکروسکوپی (بزرگ مقیاس) عالمی دیگر وجود دارد که همان عالم میکروسکوپی (ریز مقیاس) است. این در حالی است که خیلی از مردم قدیم و هم روزگار او در حد "قطره" و "ذره" می اندیشیدند و سطح اندیشه آنان به گونه ای نبود که کمتر از آن به خصوص عوالم میکروسکوپی را به جهان و خورشیدهای تابان تشبیه نمایند؛ و این نیست جز فهم و برداشت بالای این شاعر بلند آوازه.

بیت اول که او سروده: "به هر یک ذره ای صد مهر تابان" اشاره ای به انرژی های موجود در داخل هسته و اتم دارد که چون خورشید منبع انرژی هستند. یا در تعبیر لطیف خروج صد دریای زلال از میان یک قطره در صورت شکافتن نیز این نکته نهفته است که دنیای بزرگ به نام عالم میکروسکوپی با اجزایی چون مولکول، اتم و هسته وجود دارد.
اصولاً دانشمند بودن با شجاعت رابطه ی مستقیم دارد. این که انسان خود را در معرض اهل خرد قرار دهد، اوج شجاعت اوست. افراد ماندگاری چون "گالیله" یا "اینشتین" هرچند با مخالفت خواص روبرو شدند، این شجاعت مثال زدنی را داشته اند که نظر خود را به جهانیان اعلام دارند و خود را در تیررس خردمندان قرار دهند. با این وصف، شیخ محمود شبستری نیز از زمره افراد خردمندی است که از شجاعت و فهم بالا برخوردار بوده است، زیرا در آن زمان (قرن هشتم) اگر به کسی می گفتی درون یک قطره این امکان است که صد دریا زلال وجود داشته باشد، قطعاً به قائل و گوینده تهمت دیوانگی و مالیخولیا می زدند!
دانش نوین فیزیک، بیش از صد سال است که توسط "ماسک پلانک" متحول شده و دریچه ای مقابل بشر گشایش یافته و آن هم این بوده که دنیای ریز مقیاس با خواص فوق العاده به مانند دنیای بزرگ مقیاس وجود دارد. این در حالی است که شیخ محمود شبستری با اعتقاد کامل و با تکرار ابیاتی با مضامین یکسان بر این حقیقت اصرار و ابرام داشته است و به این لایه از کائنات، با درک و فهم عرفانی نائل شده و بسیار شجاعانه آن را در منظومه خود بیان نموده است.
شیخ در جایی دیگر از منظومه ماندگار خویش چنین سروده است:

اگر یک ذره را برگیری از جای
خلل یابد همه عالم سراپای

همه سرگشته و یک جزو ازیشان
برون ننهاده پا از حد امکان(2)

در اینجا نگاه شیخ یک نوع تعادلی است که به قبل از تعادل (خلل) و هنگام تعادل (حضور در حد امکان) اشاره دارد. قانون تعادل در فیزیک از قوانین مهم به شمار می رود خصوصاً در شاخه ترمودینامک بسیار قابل بحث است. در کل سیستم های فیزیکی اگر خللی در آنها ایجاد شود یا به عبارتی تعادلشان به هم بخورد، علاقه مند به تعادل سابق هستند. سیستم در نهایت متعادل می شود و این خارج از یک حد و قاعده مشخص نیست. مثلاً: در ترمودینامیک اگر یک پیستون خالی از گاز و دیگر پر از آن باشد پس از گشودن دریچه در بین آنها، مدتی سپری خواهد شد که پیستون خالی و پر از یک مقدار گاز یکسان بهره مند شوند. یا چون بحث ذره مطرح است، این مثال نیز خالی از فایده نیست که الکترون ها در اتم از یک لایه به لایه دیگر رفته و بعد به همان لایه خود باز می گردند که در فیزیک به آن "گسیل خود به خودی" می گویند.
در مورد بیت اول که سروده:

اگر یک ذره را برگیری از جای
خلل یابد همه عامل سراپای

اشاره به تاثیرات دارد و گرنه یک ذره اگر از جای برکنده شود فقط در بعد نانومتر تاثیر بر عالم می گذارد مگر آن که چون بمب هسته ای باشد و یک تاثیر عمیق بگذارد.
یکی دیگر از دیدگاه های این منظومه از ذهن شیخ محمود تراویده و در قالب شعر سروده شده این است:

همه از وهم تست این صورت غیر
که نقطه دایره است از سرعت سیر(3)

نقطه موجودیتی بی بعد است یعنی در ریاضی آن را صاحب طول، عرض و ارتفاع نمی دانند. نقطه بی تعریفی و در ریاضیات از بدیهیات است. ما در اینها اظهار ابهام می کنیم: چگونه نقطه، دایره و سرعت سیر در اندیشه شیخ محمود با هم مرتبط شده است؟ کدام سرعت سیر؟
با این اوصاف این چند نمونه را ذکر کردیم تا دیدگاه های فیزیکی و اندیشه های شیخ محمود شبستری را زیر ذره بین قرار دهیم و مقابله را با شعری از او به پایان می رسانیم:

معانی هرگز اندر حرف ناید
که بحر قلزم اندر ظرف ناید

پی نوشت ها :

1- شبستری، شیخ محمود (م.720هـ) گلشن راز، به اهتمام: صابر کرمانی، کتابخانه طهوری، تهران، چاپ اول، 1361هـ ش، ص23.
2- همان، ص24
3- همان، ص12
4- همان، ص15

منبع: دانشمند شماره 569

 

 



نظرات کاربران
ارسال نظر
با تشکر، نظر شما پس از بررسی و تایید در سایت قرار خواهد گرفت.
متاسفانه در برقراری ارتباط خطایی رخ داده. لطفاً دوباره تلاش کنید.
مقالات مرتبط