بازخوانى سینماى جنگ

اجازه دهید، قبل از ورود به بحث سینماى دفاع مقدس، براى نشان دادن بى توجهى جدى و عملى به آن به رغم هیاهوى بسیار خاطره اى را ذکر کنم. یادآورى حاضر صرفاً براى آن است که موضوع اصلى مورد علاقه ام را زمینه چینى کنم و نشان دهم تا کجا نگرشى عمیق نسبت به سینماى جنگ در ایران با بى اعتنایى روبرو شده و کسى حاضر نیست در این عرصه کار مسئولانه ریشه اى و ژرف انجام دهد و حتى ادعایش جلوتر از عمل رواج دارد.
چند سال پیش از طرف سیما فیلم، پروژه اى تحقیقى درباره سینماى دفاع مقدس به من پیشنهاد شد. من به مدیران محترم توضیح دادم، قراردادهایى که رواج دارد، منجر به آفرینش آثارى مى شود که خود ظرف یک هفته مى توانم آنها را به نگارش درآورم. و چون قصد ندارم چنین کارى کنم اگر نیت تان پرکردن سیاهه فعالیت در عرصه دفاع مقدس است، شما بخیر و من به سلامت! آنان اصرار کردند قصد و هدف شان کار سردستى و سرهم بندى شده نیست بلکه واقعاً مى خواهند افق هاى تازه در این زمینه را مورد بررسى و جست وجو قرار دهند. گفتم در این صورت یک دنیا کار وجود دارد که انجام نداده اید و اگر منظور خدمت به سینماى ایران و توسعه یک ژانر کاملاً برخاسته از اعماق تجربه و جامعه ایران است و توسعه سینماى دفاع مقدس، من طى تحقیقاتى علمى راهش را نشان خواهم داد.
پروژه اى که در پى اش بودم، پژوهشى وسیع در مورد تجربه سینماى جنگ و دفاع در سراسر جهان و طبقه بندى این فیلم ها در ژانرهاى گوناگون، نسبت فیلم نامه ها وداستان ها با خود وقایع تاریخى جنگ ها، و پس زمینه اجتماعى آن، چگونگى بازتاب واقعیات در ژانرهاى گوناگون براساس دیدگاه هاى گوناگون، تأثیر ایدئولوژى و منافع ملى بر سینماى عامه پسند و چهره اى مختلف یک جنگ در آثار کشورهاى متخاصم. آثار مستقل و انتقادى و افشاگر در خصوص جنگ و بررسى عناوین تماتیک گوناگون از یک سو، و بررسى ساختارى سینماى دفاع مقدس و گونه هاى مختلف آن و ... به عنوان مقدمه اى بر تحقیق میدانى بود که در واقع قسمت اصلى این پروژه را دربرمى گرفت.
پنج استان درگیر جنگ تعیین شد و یک پرسشنامه مفصل براى تحقیق میدانى در محیط طراحى شد تا درکنار تحقیق در منابع مکتوب و خاطرات موجود جنگ، مستقیماً با مردم این مناطق وارد گفت وگو شویم شویم و داستان هاى آنان را گردآوریم. این داستان هاى خام مى توانستند ایده هاى جذاب و تکان دهنده، زنده و نویى براى سینماى جنگ فراهم کنند، تحقیق بصرى و مستند هم همراه پروژه نوشتارى پیشنهاد شده بود تا فضاهاى بکر را ثبت کند و نشان دهد تا چه حد ما در بازتاب فضاهاى زندگى داراى ارزش هاى بصرى تا چه حد کم کارى و بى توجهى کرده ایم.
بعد هم به عنوان نمونه طى کارى چند ماهه ، چند صد صفحه اى مطلب گردآوردیم تا ابعاد کار و اهمیت آن را به نمایش بگذاریم.
آنچه ارائه داده شد، به شدت توجه هیأت تصویب پروژه را برانگیخت. رقم پیشنهادى ما براى کار در برابر حجم واقعى آن ، خنده آور و ناچیز بود و همه آقایان اذعان داشتند که در برابر بودجه هاى مصوبه تحقیقات میدانى ولو براى یک تالاب، این هزینه پیش بینى شده بسیار قابل دفاع است. ما جرا پیش رفت و چند ماه وقت مراد دستیار تحقیق را گرفت اما به دلایلى از آن دست که مى دانیم و مى دانید و مجال طرح آن در این مقاله نیست، تصویب نهایى طرح به جایى نرسید واز امضاى نهایى اش سرباز زده شد و بدین ترتیب پروژه اى مهم و مؤثر در باره ى سینماى دفاع مقدس براى قربانى مجموعه اى ازخودخواهى ها و منافع حقیر فردى شد.
به هر تقدیر، وقتى که مسئله سینماى دفاع مقدس براى متولیان آن، چنین بى ارزش است و کارها بارى به هر جهت صورت مى گیرد، براى درک علل ناکامى این سینما، دیگر چرا راه دور برویم؟
با این همه، واقعیت آن است که سینماى دفاع مقدس، صرفاً مسئله اش به بالا دست ها نیست، بلکه مسئله مردم و همه ماست، جزیى از فعالیت، ذهنیت و خواست بسیارى کسانى است که به آن مى اندیشند و به عنوان هنرمند مستقل، مایلند که محصولات تفکر خود را به نمایش بدل سازند. کسانى که پرسش هاى خلاقانه وفراوانى درباره زندگى مردم طى جنگ در دل دارند و خواهان تصویر آن هستند.
گاه مى اندیشم، اگر با نگاهى بازتر به تم هاى سینماى دفاع مقدس برخورد مى شد و هنرمندان اصیل سینماى ایران فرصت مى یافتند آثارشان را در این عرصه آزادانه بیافرینند، ما با چه گنجینه بزرگى سروکار مى یافتیم. تجربه بیضایى و ... گوشزد مى کند چه موهبتى تا امروزه از کفت رفته و باید دعا کرد بیش از این زیان نبینیم.
به هر رو ارزیابى سینماى دفاع مقدس بر نظریه هاى مختلف، با روال هاى گوناگون بنا بر بنیادهاى متفاوت و دیدگاه هاى متنوع تحلیلى مى تواند صورت بپذیرد. اما حقیقت آن است که پایه نظرى جامعى که براساس آن این گونه بررسى شود، در جهان نقد و تفسیر ایرانى دیده نمى شود. واقعیت آن است که آثار گوناگونى در قلمرو سینماى جنگ آفریده شده است که داراى سویه هاى متمایزاند. من خود درمقالات مختلف به پاره اى از عناوین پرداخته ام:
1. بررسى تک تک فیلم ها و نقد این یا آن فیلم، که البته غالباً مشکلات نقد فیلم در ایران را حمل مى کند.
2. بررسى و مرور فیلم هاى دفاع مقدس براساس گزارش تاریخى.
3. بررسى مجموع آثار یک کارگردان در حوزه فیلم هاى دفاع مقدس؛
4. تحلیل هاى کل گرا درباره ویژگى عمومى آثار دفاع مقدس در ایران؛
5. بررسى پراکنده فیلمنامه هاى آثار دفاع مقدس در سینماى ایران؛
6. بررسى شخصیت هاى فیلم هاى مربوط به جنگ ایران و عراق؛
7. بررسى تأثیر جهان معنوى، نگرش دینى، برداشت هاى عرفانى بر داستان ها و آدم هاى فیلم هاى دفاع مقدس؛
8. اعتراض به کم توجهى به این آثار
9. رابطه و حمایت هاى دولتى و نهادهایى چون سازمان حفظ آثار دفاع مقدس، صدا و سیما، حوزه هنرى، بنیادهاى حامى این آثار یا عدم حمایت از این آثار؛
10. تمایز آثار داراى جهان اندیشگون و مستقل با فیلم هاى عامه پسند دفاع مقدس؛
11. موضوع هاى مربوط به جنگ و جبهه و زندگى در حاشیه جنگ یا پشت جبهه و نقد و درک اجتماعى پس از سال هاى جنگ و مسائل پشت جبهه.

کهن الگوى اولیه

همه مى دانیم، تولد سینماى جنگ در ایران، بسرعت از فرصت طلبانه ترین الگوهاى آمیزه فیلمفارسى و سینماى دست چندم و فیلم هاى جنگى هالیوودى شروع شد؛ مرز و سرباز اسلام و از این دست آثار. در این میان عقاب هاى خاچیکیان یک استثناء است. و توان آن در تولید اثر عامه پسندى که ربطى به واقعیات جنگ نداشت و صرفاً از الگوهاى ما در ژانر جنگ سود مى جست، آغاز کننده این بحث اساسى است که آیا لازم است آثار جنگى ما، در گسست از سینماى رؤیاآفرین و قهرمانى هالیوود رشد کند؟آیا آثار دفاع مقدس، نباید از همه آنچه که دروغ و جلوه فروشى و داستان و جذابیت هاى بصرى ایده آلیستى و صرفاً سینمایى دورى گزیند و مگر قرار است سینما تابع واقعیت باشد؟
اما در برابر این چهره پردازى رؤیاآفرین و قهرمان پردازى از روى مدل فیلم هاى آمریکایى عامه پسند جنگى، سینماى جنگى منبعث از تجربه زیسته شده قد علم کرد. سینمایى که از دل تماس با مستندات آوینى و لمس جبهه و زندگى در درون انقلاب و جبهه ها و همنشینى با اشخاص واقعى و تیپولوژى منبعث از ارتباط عرفانى با جنگ و تحت تأثیر کاراکتر امام(ره) و افکار و نگاه ایشان، از درون سنگرها، ایدئولوژى، ایمان، آرمان و انقلاب اسلامى رویید.
ابراهیم حاتمى کیا، همان طور که بارها گفته ام و گفته شده، وجه نمادین آن نیروهاى نابى است که سینماى جنگ یا دفاع مقدس ایران را بنا نهاد. او با فیلم هایش فضا، داستان، و شخصیت هایى آفرید و به سینماى ایران اهداء کرد که تا آن زمان بى سابقه بودند، خوشبختانه مهاجر و دیده بان او با استقبال شایان توجه مردم و نیز منتقدان سینما روبرو شد در این فیلم ها، ما با قهرمانى تنها، گرفتار دغدغه هاى معرفتى، روحیات عرفانى و ... روبروییم که خلوص او تبدیل به قدرتى متافیزیکى مى شود.
اما به سرعت در کنار این گونه آثار دفاع مقدس، در سینماى ایران، آثارى با گرایشات انتقادى ظاهر شد. عروسى خوبان مخملباف، نمونه اى از این آثار است در صحنه اى از فیلم، پوستر دیار عاشقان از سر در سینما فرد کشیده مى شود و به جاى آن پوستر فیلم فارسى واره اى به اسم تاراج - امیر قادرى - جایگزین مى شود. این گرایش انتقادى روز به روز تلخ و تلخ تر به شبهاى زاینده رود ختم گشت و بالاخره با کش و قوس به گسست کامل از انقلاب و رفتن به غرب و قرارگرفتن در حلقه اپوزیسیون رسید.
اما در آن زمان ملاقلى پور و حاتمى کیا و سجادپور و سهیلى و ... هنوز در حلقه تولیدکنندگان آثارى بودند که وظیفه شان تصویر مثبت جبهه هاى دفاع مقدس و بسیجیان و قهرمانان جنگ بود.

بازخوانى جنگ

با پایان جنگ وزن آثار نقد اجتماعى در ارتباط با آثار دفاع، سنگین شد و مهم ترین فیلمسازان جبهه و دفاع مقدس نظیر حاتمى کیا و ملاقلى پور به فیلمسازان منتقد اوضاع پس از جنگ بدل شدند، مشهورترین این فیلم ها آژانس شیشه اى، روبان قرمز، برج مینو، به نام پدر، م. مثل مادر، هیوا و ... دیگر آثار فیلمسازان مشهور دفاع مقدس، سرشار از اشتیاق براى خوانش نو از جنگ است. این گرایش در دوران هاشمى و خاتمى چنان فراگیر شد که چهره اصلى سینماى دفاع مقدس ایران را تشکیل داد.
بازخوانى جنگ محصول چه شرایط سیاسى و اجتماعى بوده؟ بنا به کدام دلایل روان شناسى اجتماعى، یا جامعه شناسانه و انسان شناختى، رواج یافته و چرا فیلمسازان مبلغ دفاع مقدس، اکنون به قهرمانان بازگشته از جبهه به دیده تردید مى نگریستند؟ هاله هاى مقدس از سیماى آنان کنار زده مى شود فیلم ها به صحنه اعترافات شجاعانه درباره ضعف هاى آنان بدل مى شد. آنان در برج مینو فریاد مى زدند که قهرمان نبودند و نیستند و ضعف ها و ترس هاى خود را دارند، آنان در لیلى با من است از تجربه فرصت طللبانه کسانى که جبهه ها را به پلى براى جلوه فروشى و منافع دنیوى بدل کرده اند سخن مى گویند، در آژانس شیشه اى، از فروپاشى ارزش ها و قربانى شدن کسانى که سلامت وجودشان را وقف جنگ کردند و ده ها فیلم امروزى سیما و خوانش نویى از جنگ ارایه داده اند. از فرماندهانى گفته اند که حالا به وسیله فرزندان و همسران شان محاکمه مى شدند، از کسانى که به سیاست بازان حرفه اى و باندهاى مافیایى و رؤساى شرکت هاى سودجو بدل شده و ازافرادى که پدران شهدا را مى جستند تا به آنها بگویند مسئول کشتن فرزندشان هستند و از شرایط مشابه سرباز ایرانى و عراقى که هر دو قربانى جنگ شده اند، از فرماندهانى که ازخواب اصحاب کهف بیدار مى شدند و همه زندگى را مغایر آرمان هایى مى دیدند که براى آن تا سر حد مرگ ایثار کرده بودند این بازخوانى جنگ محصول تغییر وضعیت هاى چندگانه بود که مى توان از آن به نام تحول اجتماعى حرف زد و در آثار میرى، سالور و لطفى و دیگران بازتاب یافت.
1. شرایط متفاوت زمان صلح؛
2. تأثیر جایگاه قدرت در گسست از فضاى آرمانى جنگ؛
3. توقف پاره اى در بینش هاى قهرآلود و آشتى ناپذیر زمان جنگ و مقتضیات جدید زندگى بدون جنگ؛
4. پدید آمدن مجال براى واقع بینى و رهایى از تقدس زایى و برعکس تشدید روند قداست زدایى از جنگ؛
5. تغییر دیدگاه فیلمسازان آرمان گراى دیروز و تبعیت از ادراکات تازه تر خود در تفسیر جنگ؛
6. احساس سرخوردگى از تصاحب کنندگان غنایم و مقام و قدرت و برباد رفتن قول و قرارها؛
7. رشد فاصله طبقاتى در شرایط صلح.
× × ×
اما شاید آثارى که از همه فیلم هاى پیشرو و هنرمندانه و روشنفکرانه بیشتر با روحیه توده هاى مردم درآمیخت، اخراجى هاى ده نمکى بوده است.
اخراجى ها با لعن و نفرین و حتى نفرت و تبلیغات منفى فراوانى روبرو شد، به عنوان آثار مبتذل از آن نام بردند و به سبب شخصیت و عملکرد سیاسى ده نمکى با پیشداورى فراوان از این فیلم یاد کردند. اما حقیقت آن است که اخراجى ها از منظر مردم شناسى و روان شناسى اجتماعى، آثارى به غایت قابل توجه و تحلیل است و هر فردى که به مسایل اجتماعى و سینما توجه دارد و ازتعصب به دور است، این فیلم ها را آزمایشگاهى براى بررسى روحیه بخش بزرگى از مردم ایران مى یابد. آثارى که بدون گرایشات ساخت شکنانه یا روشنفکرانه، ضمن همدلى با گرایشات صمیمانه و خالصانه کسانى که در راه دفاع از آیین و انقلاب میهن شان جان باختند، پرازعبور از خطوط قرمز رسمى، استهزاء دیدگاه هاى بوروکراتیک و نهان روشى و مطرح کردن حرف دل مردم عادى و طبقات فرودست است. به دید از بالاى بورکرات هاى مدعى دین و فخر فروشى شان به دیده انتقاد مى نگرد و به ارزش هاى خالصانه مردم بهاى بیشترى از نظامى گیرى یا شریعت سالارى میان تهى و قدرتمندانه و نهان را نشان مى دهد.
بهره گیرى ده نمکى از عناصر فیلم فارسى، نمایش ؟؟؟؟ شوخى هاى عامیه زبانى، تیپولوژى لات و لوت ها و شعارهاى پوپولیستى و دفاع از خلوص و آرمان نشان موفقیت مردمى این دسته از آثار سینماى دفاع مقدس بود که به ابتذال، فقدان ساختار هنرمندانه، ضعف فیلمنامه، عدم احاطه به کارگردانى و شلوغ کارى و سیاه بازى متهم شدند، اما هرچه باشند مسلماً توجه اقشار مختلف مردم فرودست و طبقه متوسط و حتى نسل جوان با سبک زندگى متفاوت به این آثار گویاى مخاطب و زمان شناسى تیزبینانه مسعود ده نمکى بوده است.

اوضاع کنونى آثار دفاع مقدس

برابر سینماى دفاع مقدس دو راه بیشتر وجود ندارد:
1. تصویر بسته از ژانر و تصویر پایان یافتن این آثار و به سر آمدن دوران شان و بسنده کردن به ساختن گاه و بى گاه یکى دو اثر براى خالى نبودن عریضه.
2. درک حرفه اى از ژانر سینماى جنگ و توان احیاء و حیات مستمر آن به شرط تحول و پیشرفت تنوع تماتیک و تنوع ساختارى و استفاده از گونه هاى مختلف و تولید میان گونه هاى جدید سینماى دفاع مقدس اعم از فیلم هاى دفاع مقدس با تم کمدى، اجتماعى، سیاسى.
منبع ماهنامه پگاه حوزه شماره 318