فرهنگ عاشورایی انقلاب

چکیده :

انقلاب عاشورا با دارا بودن جوهره فرهنگی غنی یکی از ماندگارترین حرکت های سیاسی است که با بن مایه های سازنده و نمای فرهنگی ریشه دار نقش مؤثری در تاریخ تحولات سیاسی اسلام بویژه شیعه ایفا کرده است. رویکرد سیاسی، شیوه های مبارزاتی و بیش از همه نگاه اصلاح طلبانه رهبری آن از جمله محرک های قوی و کارآمدی است که می تواند پیکره خفته و خمود ملت ها را به حرکت درآورد. وجود هنجارهای والای انسانی و ارزش های بی بدیل اسلامی بسرعت عاشورای حسینی را به مکتب و دانشگاهی مبدل نمود که حاوی فرهنگی غنی و مانا به نام«فرهنگ عاشورایی» شد.
انقلاب اسلامی ایران نیز با الهام گیری از مفاهیم بلند ارزشی و هنجارهای بدیع
انسانی که در همان دهه نخستین محرم سال 61 هجری شکل گرفت و با توسل به موضوعات و انگاره های فرهنگی مهمی چون رهبری، ظلم ستیز ی، گریز از ذلت و افشای ستم جائران، عدالت و برابری و اصلاح جامعه و ده ها انگاره های فرهنگی دیگر به مبارزه ای انقلابی و جهت دار دست یازید، و ثمره این تلاش همه گیر در 22 بهمن 57 درعین ناباوری استکبار جهانی به بار نشست.
بی تردید بررسی مؤلفه های مکتب عاشورایی تا کنون از دید تیزبین محققان تاریخی بدور نمانده است.اما آنچه دراین و جیزه مقرر است بدان پرداخته شود بازشناسی انگاره های فرهنگی قیام عاشورا در انقلاب اسلامی و بررسی کارکردهای آن است. دراین بررسی با بهره گیری از دیدگاه جامعه شناسی تاریخی و روش توصیفی- تحلیلی به آزمون فرضیه ها مطرح خواهیم پرداخت.

کلید واژگان:

امام حسین(ع) ، امام خمینی(ره) ، فرهنگ، انگاره های فرهنگی، فرهنگ پذیری، دگرگونی فرهنگی، انقلاب اسلامی

طرح مسأله:

با نگاهی گذار به تاریخ جنبش ها و انقلاب های بزرگ و کوچک اسلامی با رنگ و بویی شیعی می توان اثر رخداد مهم و کلیدی عاشورا را بدرستی دریافت. گزاف نیست اگر ادعا کنیم این واقعه جانسوز در طول 14 قرن بشکلی پویا و ماندگار حیات سیاسی و فرهنگی شیعه را از خود متأثر نموده است.
صحنه های شگرف و تکان دهنده این واقعه تجلی از خود گذشتگی، ایثار و استقامت و اخلاص بی بدیل و همت جماعتی اندک در برابر سپاهی انبوه بود که جلوه های زیبای رشادت های آن هم چون الگو و سرمشقی ماندگار جریان های منفعل مذهبی را از کنج انزوا به مبارزه ای جدی و تأثیرگذار علیه ظلم و ستم سوق داده مفاهیمی عالی را در فرهنگ شیعه بوجود آورد.
خطبه ها و سخنان شورانگیز امام حسین (ع) و شعارهای پرمعنا، گفتگوهای پرمحتوا و رجزهای زیبای یاران وی قرائتی متفاوت از حیات و ممات هدفدار،
پیروزی و فتح معنا دار را به جهانیان عرضه کرد و عاصیان از ظلم و ستم را به چالش در برابر طاغوت ها و زورمداران زمان فراخواند و به روشنی خط مشی «حیات در عین عزت و گریز از ذلت » را به عنوان مانیفست شیعه طراحی نمود.
از آن پس در اقصی نقاط مسکون جهان پهناور هرجا که آراء و تفکر اسلامی ریشه دوانید، با ایجاد پلی مستحکم میان خواسته های مشروع انسانی و آرمانه های بلند شیعی، تلاش شد تا با توسل و تمسک به فرهنگ جان گرفته عاشورایی نهضتی علیه ظلم و جور و استبداد ستیزی شکل گیرد و بنیاد ایدئولوژی مبارزاتی شیعی پی افکنده، مسیری هموار را برای استقلال سیاسی خود ایجاد نماید.
کار آمدی ایدئولوژی سیاسی شیعه در تخریب نظام های سیاسی فاسد و ایجاد تحول در وضع موجود، موجب شد تا تحقیقات مفصل و دامنه داری در حوزه تاریخ قیام عاشورا، آثار و رموز ماندگاری آن و یا تأثیر گذاری آن بر نظام فکری، رفتاری و حتی کارکردهای آن صورت گیرد، اما به دلیل وسعت ابعاد مختلف این رخداد و عمق تأثیرگذاری آن هنوز بررسی و مطالعه در ابواب مختلف سیاسی و اجتماعی جای کار بسیار دارد به ویژه انگاره های فرهنگی این قیام که می تواند در همه جنبش های انقلابی جهان بازشناسی و رهگیری شود، جای کار بسیار دارد. بنابراین رویکرد اصلی مقاله حاضر بازشناسی انگاره های فرهنگی قیام عاشورا در انقلاب اسلامی ایران است، انگاره هایی که نظام فکری و بنیاد رفتاری ایرانیان را از خود متأثر نمود و انقلابی متفاوت را سازماندهی کرد. براین اساس این وجیزه به سه پرسش اساسی پاسخ خواهد داد.
1- عامل فرهنگی محرک تأثیر گذار بر انقلاب اسلامی ایران چیست؟
2- نقش امام خمینی (ره) در گسترش و تعمیق فرهنگ عاشورایی چه بود؟
3- کارکردهای انگاره های فرهنگی قیام عاشورا در انقلاب اسلامی چیست؟
درپاسخ به این سؤالات، سه فرضیه غالب نیز مطرح است:
1- عامل فرهنگی محرک انقلاب اسلامی ایدئولوژی انقلابی شیعه مبتنی بر فرهنگ عاشورایی بود که توانست ضمن تخریب نظام سیاسی پهلوی چارچوب مناسب تکوین پایه های ارزشی جامعه مطلوب را ترسیم نماید.
2- امام خمینی (ره) با استفاده از دو شیوه رسمی و غیررسمی نقش مؤثری در گسترش فرهنگ عاشورایی و هنجارهای تازه شکل گرفته در جامعه اسلامی ایران مبتنی بر فرهنگ عاشورایی داشت.
3- انتظام بخشیدن به جامعه و جهت دادن به رفتارهای جمعی و صورت های اجتماعی از مهمترین کارکردهای انگاره های فرهنگی قیام عاشورا است.
برای یافتن پاسخ سوالات فوق الاشاره و آزمون فرضیات مطرح، ابتدا می بایست انگاره های فرهنگی قیام عاشورا را بررسی و معرفی کرد و آنها را در انقلاب اسلامی ایران ره گیری نمود و پس از آن به نقش امام خمینی(ره) در گسترش و تعمیق فرهنگ عاشورایی پرداخت و کارکردها و پیامدهای این انگاره ها را بررسی کرد.

چارچوب نظری:

حرکت پر معنای سیاسی و جنبش اجتماعی امام حسین (ع) با دارا بودن امتیازهای اساسی و چهار جزء«عمل جمعی» (2) (گیدنز، 1376، 671) که به منظور اعتراض به نظم اجتماعی موجود یا کوشش برای سرنگونی آن صورت گرفته و برای تعقیب منافع مشترکشان فعالیت جدی را آغاز نمودند، منطبق با آراء و نظرات چارلز تیلی نظریه پرداز و جامعه شناس تاریخی،می تواند اصطلاح انقلاب را به خود اختصاص دهد، (10- Tily 1978.pp7) از این گذشته دو تن دیگر از نظریه پردازان جامعه شناس یعنی تالکوت پارسونز و چالمرز جانسون نیز با تأکید بر روانشناسی دگرگونی های انقلابی بر همبستگی اجتماعی و انسجام درونی صحه گذاشته، جنبش های ایدئولوژیک یا آرمان گرایانه ای را که بر ارزش های نو بنا شده و به جذب هواداران بسیار منجر گردیده اند را در بهترین وضعیت، انقلاب معرفی می کنند. (کوزر، 1378، 624 - 625)
بدین ترتیب واقعه ی عاشورا که دارای تمامی ویژگی های لازم جهت
اطلاق نام انقلاب بدان است، را می توان انقلاب قلمداد کرد.
توضیح این نکته ضروری است که برخی محققان ضمن اشاره به کوتاه بودن مدت زمان ظاهری در گسترش بسیج عمومی در همان زمان کوتاه از اطلاق انقلاب بدان پرهیز نموده اند، اما آنچه مسلم است این حرکت انقلابی با دارا بودن ممیزات بسیار به ویژه و ریشه دار بودن جریان آن موفق به بسیج عمومی پس از وقوع رخداد و به صحنه کشاندن دستجات معارض چون توابین (ابن مسکویه، ج 130، 2 و الاستیعاب،ج2، 650 و اسدالغابه، ج1، 133 و ج4، ص : 437) و بعد از آن قیام مختار (تاریخ الطبری، ج، 560، 5 و تاریخ الیعقوبی، ج2 258 و تاریخ ابن خلدون، ج 44، 2) شد.
بی تردید هر انقلابی از زمان وقوع تا انجام خود، پاره ای از قواعد اجتماعی، هنجارهای گروهی را تولید و عرضه می کند که در طی حیات اجتماعی قابلیت بهره برداری بصورت آیین و رسوم وحتی ارزش ها و هنجارهای اجتماعی در عرصه های مختلف را داراست. انقلاب عاشورا نیز با دارا بودن چنین امتیازی یکی از مهمترین انقلاب های فرهنگی و آرمانگرا بشمار می آید.
این انقلاب پویا چون چشمه ای خودجوش دسته ای از ارزش ها و هنجارهای بی بدیل اجتماعی را پدید آورد و آنها را به جوامع اسلامی عرضه نمود. بعدها این ارزش های سازمان یافته و نهادینه شده به صورت «آرمان هایی » درآمدند که عیار سنجش گونه های مختلف جریانهای شیعی و حتی جوامع شیعه خالص و یا ناخالص شدند.(باقی، 1379، ص 1)
اگر بنا شود رأی و اعتقاد دورکیم مبنی بر اینکه » جامعه بدون ایجاد آرمان تشکیل نمی شود» گیدنز،163، 1376) را بپذیریم، می توان ادعا کرد جامعه شیعه نیز با آرمان های عاشورایی شکلی اجتماعی به خود گرفت و رفته رفته ارزش های اخلاقی آن به صورت هنجارها و رسومی درآمدند که کارکرد آنها انتظام بخشیدن به جامعه و جهت دادن به رفتارهای جمعی و صورت های اجتماعی شد. (مندراس، 1384، 167) براین اساس بن مایه های فرهنگی انقلاب بزرگ
عاشورا و مفاهیم بلند آن دست مایه ای شد برای فرهنگ سازی،الگو پردازی و هنجار آفرینی که هریک به تنهایی انگاره هایی فرهنگی خواهند بود که وجه تمایز جامعه ای دین مدار مبتنی بر آموزه های مبارزاتی شیعه با سایر جوامع مشابه است و آنچه مقدر است دراین وجیزه بدان پرداخته شود، بازشناسی این انگاره های فرهنگی در نضج گرفتن انقلاب اسلامی و تحکیم بنیاد ایدئولوژیک آن است.

کلید واژگان تحقیق:

1- فرهنگ و انگاره های فرهنگی : علی رغم تعاریف متعدد و مفصلی که از واژه فرهنگ (3) وجود دارد(آشوری، 1379) می توان فرهنگ را مجموعه پیچیده ای شامل دانش ها، باورها، هنر وخلاقیت، اخلاقایت، حقوق و آداب، رسوم و دیگر عادات و توانایی هایی که انسان به عنوان عضو جامعه آن را داراست، معنا کرد (کوزر، 44، 1378) برخی نیز متأثر از پیچیدگی و کلان دامنگی مفاهیم و مؤلفه های فرهنگ آن را ابرزنده(4) معنا کرده اند. ( همان، منبع، 47)
2- فرهنگ سیاسی شیعه: مجموعه ای از نظام اعتقادی، ارزشی و نظام انگیزشی برای سامان دادن به حیات سیاسی و اجتماعی است. (رحیم عیوضی، 1378، ص 16- 17)
3- فرهنگ پذیری، فرایندی است از تأثیر اعمال شده ی یک فرهنگ بر فرهنگ دیگر، یا تأثیر متقابل آن دو فرهنگ بر یکدیگر، به طوری که دگرگونی حاصل شود (لاور، 1373، ص 208) اگر چه می بایست این فرایند ازیک همگرایی متقابل و تماس فرهنگی جدی و هدفمند و پویا برخوردار باشد،(جان احمدی، 1386، ص 37)
4- فرهنگ عاشورا: مقصود از فرهنگ عاشورا،مجموعه مفاهیم، ارزش ها، هنجارها و باورها، روحیات و اخلاقیات و شیوه های عملی است که درجریان قیام کربلا و حوادث آن شکل گرفت و به عنوان فرهنگی مانا تجسم یافت. این ارزشها و باورها
هم در کلمات سیدالشهداء(ع) و اصحاب و فرزندان حضرت متجلی است و هم در مناسبات اتباع و مریدان با رهبر و مراد ایشان یعنی امام حسین (ع) و در اعمال و رفتار آنان منعکس است. این مجموعه به عنوان سرمشق و الگوی کارا بعدها در جوامعه شیعه هم چون ارزش هایی سازمان یافته و نهادینه شده به صورت آرمان هایی در آمدند که عیار سنجش گونه های مختلف جریان های انقلابی شیعی شدند.

واکاوی علل،انگیزه و اهداف فرهنگی قیام عاشورا:

استقرار نامیمون معاویه بن ابی سفیان بر اریکه قدرت و غصب ناصواب کرسی خلافت موجب شد تا ارکان حکومت اسلامی بر مدار نگردد و سراسر دوره حکمرانی وی و فرزند ناخلفش یزید به تخریب بنیادهای فرهنگی و ایجاد انحرافات دینی و سیاسی بگذر. آنچه مسلم است تبلیغات سوء معاویه شرایط نامراد و دشواری را برای صحابی و تابعین فراهم آورده بود. بی درایتی وی در انتخاب یزید این مخنث تاریخ اموی و اعلان ولایت عهدی وی که ناشایستی و بی لیاقتی اش بر هیچ مورخی پوشیده نیست، موجب اعتراض اندرزگویان معاصر و فرهیختگان مستقبل شد.
مشکله یزید در احراز مشروعیت لازم و عدم توفیق در کسب مقبولیت مورد نیاز بسرعت جامعه اسلامی را به سوی بخش بندی و جبهه گیری سیاسی- مذهبی سوق داد. بخشی از جامعه تحت ظلم اموی و تابع سیاست خفقان، مرعوب و متزلزل تسلیم و دنباله روی را پیشه کرده علی رغم وقوف به ناتوانی یزید، از ابراز هرگونه مخالفت ابا کردند و راه انفعال، انزوا و قعود را پذیرا شدند. عده ای دیگر به طمع دنیا خواهی برگرد بیرق ابن زبیر جمع شده مکه را کانون فعالیت مخالفت خود قرار دادند و اما جماعتی اندک با انگیزه ظلم ستیزی و با اعلام مخالفت علنی و به تبع دعوت کوفیان خسته از ظلم اموی، هجرت را پذیرفتند و راهی کوفه شدند.
بی تردید تنها راه حل یزید برای کسب مشروعیت اجبار کانونهای مخالف برای اخذ بیعت بود. (ابن خلدون، 1363 ج 22، 2- 21 اخبار الطوال، 326، 1371) در منظر او مهمترین عنصر مخالف و البته نافذترین آنها حسین بن علی (ع) بود. خواسته های مردم کوفه و دعوت ایشان از امام (ع) و حتی اعلام حمایت عبدالله بن زبیر از جریان
ابا عبدالله، مؤید نارضایتی عمومی و عدم مشروعیت یزید و حق دانستن حرکت حسین بن علی (ع) است.
نامه ها و خطبه های امام حسین (ع) در آستانه رخداد عاشورا آیینه تمام نمای خط مشی مخالف امام (ع) و جبهه گیری او برعلیه نظام فاسد اموی است. اختیار امام (ع) در گزینش شمشیرهای آخته و یا تن به خواری سپردن در برابر ظلم و تأکید وی براینکه: خدا و رسول (ص) او خواری را بر ما نمی پسندد و مؤمنان و دامن های پاکی که ما را پرورانده اند بدان رضا نمی دهند و جوانمردان غیرتمند و بلند آوازگان والامرتبه ننگ دارند که ما اطاعت پلیدان را برمرگ شرافتمندانه ترجیح دهیم،» مؤید موضع سریع و روشن او در برابر حاکمیت اموی و انحرافات اساسی از اصول اسلامی است. پس بهترین فرصت برای امام (ع) به عنوان رهبر ایدئولوژیک و کاریزماتیک جریان مخالف اموی، پذیرش طریق هجرت و استجابت دعوت کوفیان بود.
بدین ترتیب امام (ع) با امتناع از بیعت با یزید و به رسمیت نشناختن حکومت وی مخالفت خود را علنی نمود و با هجرت شبانه و مخفیانه از مدینه به مکه نخستین گام مبارزاتی خود را برداشت. امام (ع) با اعزام نماینده ویژه خود مسلم بن عقیل به کوفه، وضعیت شیعیان کوفی را بررسی نمود و در خلال اقامت چهارگانه در مکه،به تبلیغات مؤثر جهت روشنگری اذهان مردم علیه یزید مبادرت کرد. واپسین اقدام انقلابی امام پیش از رخداد کربلا حرکت از مکه به سوی عراق برای به دست گرفتن رهبری نهضت و پیوستن به انقلابیون کوفه بود. اما عدل وصول بموقع اخبار کوفیان و تحرک عمال اموی و اطراق اجباری کاروان امام (ع) در صحرای کربلا و قرار گرفتن در محاصره نیروهای دشمن و سرانجام شهادت امام(ع) و اصحاب وی در حماسه بزرگ روز عاشورا موجب شد تا درآن مقطع زمانی به ظاهر قیام امام (ع) به نتیجه آنی نرسد. هرچند اثرات تخریبی آن بر پیکره حاکمیت اموی بدرستی نمایان بود.
با بررسی فرایند شکل گیری جریان عاشورا از همان آغاز می توان وقوع یک حرکت انقلابی را بازشناسی نمود و عناصر اساسی و لازم تحقق آن را معرفی کرد. نخست عنصر مقتدر و هوشمند رهبری است که با دارا بودن ویژگی های خارق العاده و با نفوذ و موقعیت کاریزماتیک علاوه بر اثر گذاری آنی به دوام جریان
فرهنگی آن کمک مؤثری نمود. دوم. ارتباط وثیق و مستحکم و وفادارانه پیروان و اتباع با رهبری است ؛سوم، ایدئولوژی و تفکر اصیل اسلامی است ؛ چهارم. فرصت، (5) مجال و وقت مناسب، سرانجام آخرین و پنجمین عنصر، سازماندهی است که همگی این عناصر درعین هماهنگی بخوبی دراین جریان قابل تشخیص بوده و آن را به انقلابی مهم و الگو ساز مبدل نموده است.
افزون براین معرفی انگیزه های این حرکت انقلابی نیز در تبیین جریان فرهنگی و آرمان گرایانه عاشورا مهم و تعیین کننده است. دریک دسته بندی کلی می توان اهم این انگیزه ها و علل را این چنین فهرست نمود:
1- انحرافات دینی، فساد اخلاقی و احیای فرهنگ جاهلی
2- اسلام زدایی و تحریف معارف اسلامی توسط بنی امیه
3- مسؤولیت و تعهد امام حسین (ص) در برابر جامعه اسلامی
4- الزام نهی از منکر و لزوم امر به معروف
5- وجود فرهنگ جبر و ترویج عنصر سکوت و تسلیم و گاه انزوا و انفعال مسلمین
6- غارت بیت المال مسلمانان و صرف آن در راه منافع و امیال شخصی
7- رشد تبلیغات دروغین و تخطئه اهل بیت بویژه عداوت با علی (ع) و اولاد او
8- اعلام آمادگی کوفیان برای یاری امام در نهضت.
هرچند می توان بدین فهرست موارد دیگری را نیز افزود، اما به رسم اختصار و صرفاً با انگیزه تبیین اهداف متعالی رهبری این قیام بدین مختصر بسنده می شود.
اهداف فرهنگی (کوتاه مدت و بلند مدت) امام حسین (ع):
1- زنده کردن اصول اسلامی و احیای ارزش ها و هنجارهای اسلامی،
2- بیدار کردن مسلمانان و افشای چهره فاسد حاکمیت اموی،
3- احیای سنت فراموش شده نبوی و سیره علوی،
4- اصلاح جامعه و به حرکت درآوردن امت اسلامی،
5- ازبین بردن سلطه استبدادی بنی امیه برجهان اسلام.
6- آزادسازی اراده ملت از محکومیت سلطه و زور،
7- تحقق حاکمیت حق و اعطای فرصت به رهروان حقیقت،
8- تحقق حاکمیت عدل و تأمین قسط و اجرای قوانین اسلامی،
9- فروپاشی بدعتها وسامان دهی کجروی ها دینی و اخلاقی،

انگاره های فرهنگی انقلاب حسینی (ع)

حماسه بزرگ عاشورا و صحنه های شگرف و تکان دهنده آن زائیده مقاومت و تقابل اهداف آرامانخواهانه جماعتی اندک در برابر خیل عظیمی از اشرار دست نشانده، دست نشانده، فریب خورده و بندگان زر و زور و تزویر بود. این واقعه جانگداز که محرک عاطفه و عقلانیت آدمی است، تجلی از خود گذشتگی، ایثار و استقامت و اخلاص بی بدیل و همت این جماعت کم شمار دربرابر سپاه پر شمار اموی بود که جلوه های زیبای رشادت های آن همچون چشمه زلال و جوشان قرنهاست تشنگان معرفت را سیراب کرده، در طول تاریخ دست مایه و الهام بخش نهضت هایی شده است که تمامی باطل را نشانه گرفته، آرزوی نشاندن حاکمیتی حق گستر را در سر پرورانده اند.
آنچه دراین عرصه بوقوع پیوست، بروز فرهنگ عالی،رشد مفاهیم متعالی و ایجاد ارزش ها و هنجارهایی بود که همچون الگو و سرمشقی ماندگار جریان های منفعل مذهبی را از کنج انزوا به مبارزه ای جدی و تأثیر گذار علیه ظلم و ستم سوق داد و مجموعه ای متفاوت از ارزش های چند بعدی را به نام «فرهنگ عاشورایی شیعه» بوجود آورد.
مواریث گرانبهای برجای مانده از عاشورا در قالب خطبه ها و سخنرانی های شورانگیز امام حسین(ع) ، شعارهای پرمعنا، گفتگوهای پرمحتوا و رجزهای زیبای وی و یارانش که قرائتی متفاوت از حیات و ممات هدفدار، پیروزی و فتح معنا دار را به جهانیان عرضه کرد و عاصیان از ظلم و ستم را هرچند اندک به چالش در برابر طاغوت ها و زورمداران زمان فراخواند، به روشنی خط مشی «حیات در عین عزت
و گریز از ذلت «را به عنوان مانیفست شیعه طراحی نمود.
وجود محرک های فرهنگی و ایدئولوژیکی غنی به همراه جوهره سیاسی - فرهنگی پرمایه مبارزاتی واصلاح طلبانه از مهمترین ویژگی ها و ممیزاتی است که حرکت انقلابی امام حسین (ع) را به حماسه ای پرشور و بی نظیر و سمبلی مانا و ارجمند مبدل کرده است. فهرست گزیده انگاره های فرهنگی پرمایه این قیام عبارتند از :
* آزادی و آزادگی
* شهادت و شهادت طلبی و ارزش های وابسته بدان
* ایثار، گذشت و فداکاری
* مودت و برادری
* ایمان ؛تقوا و اخلاص
* فداکاری و جهاد در راه خدا،عقیده و مرام
* مقاومت، صلابت و پایمردی در برابر ظلم
* عدالت و برابری و مضامین والای آن
* حق گرایی و خداجویی
* دعوت به رهبری ائمه
* توکل به خدا و رضا و تسلیم در برابر خواست او
* صبر بر مصائب
* عمل بر محور حق
* شجاعت، شهامت عزت و شرافت انسان
* ظلم ستیزی وافشاگری ستم جائران
* وحدت و انسجام، تجانس و همبستگی اجتماعی
* ذلت ناپذیری و عزت نفس
* احیاگری دین و سنت های اسلامی
* رسوا سازی باطل و مبارزه با بدعت
* احیاء فریضه امر به معروف و نهی از منکر
* اصلاح جامعه و پیکار با مفاسد
* باور به جاودانگی نام حسین (ع) و شهدای کربلا
* احترام به اهل بیت (علیهم السلام) و عترت رسول اکرم(ص) و گرامی داشت مظلومیت ایشان
* پاسداشت حماسه پیروزی خون بر شمشیر
* اعتقاد به شهادت با افتخار در برابر زندگی ذلیلانه
احیا و یا شکل گیری این همه باورها و ارزش ها و مفاهیم والا و پرمایه که تنها در مظلومیت قیام امام حسین (ع) و شهادت وی و یارانش خلاصه نمی شد، بلکه پیام رسانی و آگاهی بخشی بازماندگان و حاملان رسالت عاشورایی نیز درپس این قیام، بر بروز تحول روحی و خوددرگیری اخلاقی در جامعه پس از این قیام نیز مؤثر بود و چون خوابی ناتمام جان جماعت خفته آن روز را آشفته کرد و در درازنای تاریخ چون الگویی مؤثر در تصمیم گیری های سرنوشت ساز جوامع شیعی متجلی شد.

بازشناسی انگاره های فرهنگی انقلاب حسینی(ع) در نهضت خمینی (ره)

با اندک تأملی در تاریخ سیاسی اسلام می توان بدرستی دریافت کمتر شورش آرمانگرا و یا انقلاب دینی و یا تحول مذهبی است که نام و نشان فرهنگ عاشورایی را در خود نداشته باشد، به تبع همه جریان های موجود شیعی که با نگاه اصلاح طلبانه و انقلابی پا گرفته اند، پیروزی بزرگ جریان انقلاب اسلامی ایران نیز به رهبری کاریزماتیک امام خمینی(ره) مرهون نام و منطق حسین (ع) و فرهنگ عاشورایی اوست.
بی تردید معرفی صحیح و بی کم و کاست رخداد عاشورا و تفسیر و ترسیم درست و واقعی منطق حسین (ع) و انتقال مفاهیم و پیام های آن توسط مورخان و محققان برجسته، عالمان دین و رهبری مقتدر و فهیم انقلاب اسلامی نقش مهمی در شکل گیری انقلاب و ایدئولوژی این نهضت بر عهده داشت. با کمی تأمل در
تاریخ معاصر ایران اسلامی احترام و قداست مفاهیم عاشورایی و پاسداشت فرهنگ و ارزش های آن، در جای جای صحنه ها و عرصه های مختلف این جریان مردمی مشهود است.
آموزه های شیعی فرهنگ عاشورایی همچون ابزاری کارآمد زنده و پویا در تمامی فرایند انقلاب اسلامی به مبارزات مردمی سمت وسویی جهت دار و پرمحتوا بخشیده، ضمانت بقای انقلاب و نظام برخاسته از آن را فراهم آورده است. برهمین اساس امام امت فرمود: «این محرم وصفر است که اسلام را زنده نگه داشته است.» و درجایی دیگر با تأکید بر بعد انقلاب آفرینی عاشورا چنین افزود: «واقعه عظیم عاشورا از سال 61 هجری تا خرداد 42 و از آن زمان تا قیام حضرت بقیه الله ارواحنا لمقدمه الفداه در هر مقطعی انقلاب ساز است.» (صحیفه نور، ج 16،ص 179)
با مروری مختصر از وضع عمومی جامعه عصر اموی و عوامل پیش گرفته در انقلاب حسینی(ع) شاید بتوان نمودهای فرهنگی حاکم برآن عصر چون انحرافات اخلاقی، تحریفات دینی و نگرش ای سطحی و تفسیرهای غلط و برداشت های ناصواب از آن، آسیب های جدی و خرابی های معنوی؛ سکوت و سکون توده های مردمی آن عصر را جستجو و نمودها و انگاره های فرهنگی آن را با فضای فرهنگی حاکم در عصر پهلوی مقایسه کرد و از خلال این قیاس به عمق تأثیرگزاری انگاره های فرهنگی عاشورایی دست یافت.
انحرافات دینی و اخلاقی، ظلم و ستم، پا گرفتن ارزش های ضد دینی در سایه حکومت جور واستیلاء حاکمیت خود کامه ی شاهانه پهلوی و البته وابسته به عناصر بیگانه خارجی، موجب شد تا امام خمینی (ره) به عنوان رهبر پر نفوذ جریان مخالف رژیم پهلوی با تمسک به آموزه های عاشورایی و انگاره های فرهنگی آن به احیای امر به معروف و نهی از منکر مبادرت نموده روحیه ی مقاومت ؛ پایمردی، پشتکار در مسیر مبارزه (فاستقم کما امرت) (هود /112) و ایمان به جهاد فی سبیل الله و احیای روح مجاهده (به مصداق آیه ی «قل انما اعظکم بواحده ان تقوموا لله») (سبا : 46) را در میان امت مسلمان ایرانی بدمد و آن را تقویت نماید. وی در جمله ای روشن استراتژی خود را مبنی بر اصلاح مبانی اسلامی، تبیین آموزه های آن و ابهام
زدایی از اسلام مشخص می سازد: ما موظفیم ابهامی را که نسبت به اسلام به وجود آورده اند برطرف سازیم تا این ابهام را از اذهان نزداییم هیچ کاری نمی توانیم انجام دهیم: (امام خمینی، 1360،ص 173)
با استناد به منابع تاریخی معاصر ایران و بررسی شعارهای برخاسته از شعور عمومی در بحبوحه ی انقلاب اسلامی و نیز جان گرفتن مفاهیمی چون آزادی و آزدگی و قوام فرهنگ حریت و همچنین ظلم ستیزی و مقابله با ستم و ظلم جائران، شهادت و شهادت طلبی در عین معنا یافتن حیات معنادار و مرگ هدفدار، رضای الهی و تن سپردن به فضا و قدر و مشیت الهی، نفی سلطه ی زور، مبارزه تا آخرین نفس، ایستادگی، مقاومت و پایمردی در برابر ستمگران، تقوا و جهاد در راه خدا، ایثار و از خود گذشتگی در راه خدا و قیام فی سبیل الله و هزاران مفهوم والای پرمعنای دیگری مؤید نفوذ فرهنگ عاشورایی درمیان ایرانیان مسلمان است. این کلام امام مهر تأییدی است براین مدعا، چنانکه فرمودند: امام حسین به ما آموخت، در حالی که ستمگران زمان به مسلمین حکومت می کنند در مقابل او اگر چه قوای شما ناهماهنگ باشد به پاخیزید و استنکار کنید. اگر کیان اسلام را در خطر دیدید فداکاری کنید و خون نثار نمایید. (امام خمینی، 1373، ص 55)
گفتنی است این تنها عرصه ی پیروزی انقلاب اسلامی نبود که وام دار «فرهنگ مانا و نامیرای عاشورایی» بود، بلکه صحنه های هشت سال دفاع مقدس و حماسه های جاودانه ی آن مجال و فرصتی دیگر برای تجلی و بروز انگاره های فرهنگی عاشورا نیز بود. با تأمل و ژرف نگری در همه جلوه ها، یادها و یادگاری ها؛ درس ها و عبرت ها، آموزه های عاشورایی چون فداکاری و ایثار، صبر و استقامت، شهادت وشجاعت ؛ تعهد و مسؤولیت ؛صداقت و وفاداری، قاطعیت در راه هدف،دفاع از امامت و ولایت، دفاع و پاسداری از دین و ارزش ها،تولی و تبری، ستیز با ستم و ستمگران، مبارزه با فساد و مفسدان، دستور به نیکی ها،پرهیز از بدی ها و زشتی ها، انس با قرآن، ترویج فرهنگ نماز، نهراسیدن از نیروی دشمن، پرهیز از سستی و تنبلی در برابر تجاوز به ارزش ها، افشای چهره دشمنان اسلام، توجه به معنویات در جبهه ی جنگ و جهاد، نفی نژادپرستی و پرهیز از قوم گرایی، توبه، دعا، استغفار، تسلیم در
برابر خدا، قیام برای خدا، بخشی دیگری از انگاره های فرهنگی عاشورا است که در ادبیات حماسی ادوار مختلف انقلاب اسلامی بویژه دفاع مقدس در نهایت زیبایی کلام منعکس و متجلی است.
بدین ترتیب اصلی ترین عامل فرهنگی محرک تأثیرگذار بر انقلاب اسلامی ایران ایدئولوژی انقلابی شیعه مبتنی بر «فرهنگ عاشورایی» بود که توانست ضمن تخریب نظام سیاسی پهلوی در طول دهه های نخست انقلاب اسلامی چارچوب های مناسب پایه های ارزشی جامعه مطلول دینی متکی بر عناصر اخلاقی را ترسیم نموده، در ادوار بعدی فرهنگ انقلاب اسلامی را دائماً تغذیه نماید.

نقش امام خمینی (ره) در گسترش انگاره های فرهنگی و تمعیق فرهنگ عاشورایی

بی تردید عنصر رهبری مهمترین مؤلفه ی کلیدی وقوع، پیروزی و جهت دهی به یک جنبش و یا انقلاب بشمار می آید. (باقی، 1379، 26) زیرا با نقش آفرینی و القاء سلوک و مسیر جنبش و طراحی شیوه های رفتاری، تصمیم گیری و الگوسازی، شفاف کردن دورنمای جنبش و محوریت وحدت مردم و ممانعت آنها از سرگردانی، نقش مهمی را در سامان دهی جریان نهضت بر عهده دارد.
بدین ترتیب امام خمینی (ره) به عنوان مصلح کاریزماتیک عصر خویش با خصوصیاتی فوق العاده و نفوذی چشمگیر درمیان اتباع و یاران و با تمسک به آموزه های قرآنی و توسل به سیره نبوی ائمه اطهار(علیهم السلام) و الهام از فرهنگ عاشورایی، پایه های قیام خود را علیه ظلم و جور پهلوی بنا نهاد و برهمین اساس فرمود: انقلاب اسلامی پرتویی از عاشورا و انقلاب عظیم الهی آن است دراین طریق با «انگیزه امر به معروف و نهی از منکر» به عنوان کارآمدترین ابزار فرهنگی جهت «نجات اسلام و احیای سیره ی محمد (ص) و «درمان واصلاح جامعه» مبادرت کرد. در طی این تلاش وی با نگاهی نکته سنج ضمن آسیب شناسی جامعه پیش از انقلاب، خودخواهی و ترک قیام برای خدا را دلیل جدی سیاه روزی ایرانیان می داند. (صحیفه نور،ج1، ص 165)و برتقویت روحیه ذلت و سلطه پذیری و بی
تفاوتی سیاسی و فرهنگی درمیان ایرانیان صحه گذارده، برآسیب جدی تخریب فرهنگی و عدم ترمیم آسان آن تأکید می ورزد. (صحیفه نور، ج7، 23)
افزون بر این وی با رویکردی تاریخی به ریشه یابی انحرافات دینی جوامع اسلامی پرداخته ضمن اشاره به موضوع مهم جدایی دین از سیاست به عنوان عامل اصلی این انحرافات، ریشه های تاریخی این تفکر را «به عصر بنی امیه و بنی عباس» رسانیده، طرح ریزی این نقشه شیطانی را از برنامه های آنان دانسته است (صحیفه نور،ج 16، ص 232) و رواج این سیاست را در ادوار بعدی همچون آفتی بزرگ برای عقب ماندگی جوامع اسلامی معرفی می کند. او می کوشد با تبیین سیاست غلط حاکمان اسلامی ابعاد تخریبی این سیاست را به بهترین وجه و نیکوترین بیان معرفی و تشریح نماید.
جوشش و تجلی روح آزادگی، ظلم ستیزی و حق گرایی امام حسین (ع) در کالبد امام خمینی (ره) دست مایه ی وی برای ایستادگی، سازی ناپذیری و نشانه گرفتن مشروعیت نظام شاهنشاهی و به طور اخص بسیج عمومی جامعه ایرانی شد. وی در جمله ای ساده و زیبا عبرت گیری و درس آموزی از مکتب عاشورایی ار این چنین بیان فرمود: حضرت سیدالشهداء به همه آموخت که در مقابل ظلم، در مقابل ستم در مقابل جائر چه باید کرد؟(امام خمینی (ره) 1373، ص 55) وی در ادامه فداکاری، شهادت و نثار خون در راه کیان اسلام را نیز درسی دیگر از مکتب حسین (ع) میداند و برآن تأکید می ورزد (پیشین ). امام (ره) هرگز دراین میانه بی توجه به نقش مردم نیست. وی بارها ضمن تأکید بر حضور و مشارکت مردمی بر ترویج عنصر بیداری و آگاهی مردم اهتمام ورزیده، پیروزی و شکست نظام سیاسی- فکری پهلوی و تداوم جریان انقلاب را در گرو این عنصر می داند. (امام خمینی، 1360، ص 173)
رهبری انقلاب با درک شرایط سیاسی و فرهنگی جامعه مسلمان ایرانی در آستانه انقلاب اسلامی و عدم تطبیق و یا تناسب آن با ضوابط و اصول اخلاقی اسلامی، حکومت فاسد و وابسته شاهنشاهی را طرد و امتیازات اجتماعی که منجر به فاصله های طبقاتی، بهره کشی های طبقه مرفه از اقشار و طبقات آسیب پذیر و محرومان و مستضعفان شده بود را نفی می کند. وی دراین طریق وظیفه خود وامتش را
نجات مظلومان و محرومان می داند از مردم می خواهد تا پشتیبان مظلومین و دشمن ظالمان باشند. (امام خمینی، 1360، ص 42- 43) وی دراین طریق با استفاده از دو شیوه رسمی وغیررسمی تلاش مستمر خود را جهت احیاء و گسترش فرهنگ شیعه متکی بر انگاره های عاشورایی و هنجارهای تازه شکل گرفته در جامعه اسلامی ایران آغاز کرد. روح بلند و کلام مسیحایی،و خلوص و بردباری ستوده وی به انضمام شجاعت، درایت و تیزبینی که لازمه حرکت فرهنگی است نقش مؤثری در اصلاح فرهنگی جامعه و طرد هنجارهای ناپسند و تعمیق باورهای مذهبی داشت.

پیامدهای فرهنگی عاشورایی در نهضت خمینی (ر]

حرکت انقلابی- اصلاحی، و مبارزه مکتبی امام حسین (ع) تلاشی مقدس و تأثیرگذار بود که پیامدهای گوناگون پیدا و پنهان بسیاری را در عرصه های مختلف سیاسی -اجتماعی، فرهنگی در پی داشت. نخستین پیامد درونی انقلاب عاشورا، الهام بخشی، اثرگذاری، الگوپردازی، ارزش آفرینی و هنجارسازی آن بودکه منجر به انقلاب دروین وایجاد تحول روحی در جوامع اسلامی شد.تغییرات درونی و تحولات روحی خود زمینه ساز پیامدهای بیرونی بود و به رخدادهای انقلابی، تشکیل حرکتها و جنبش های سیاسی منجر شد و به انگاره هایی چون مبارزه و تسلیم ناپذیری در برابر ظلم دامن زند. چنان که امام راحل فرمود: «کربلا، کاخ ستمگری را با خون درهم کوبیدو کربلای ما، کاخ سلطنت شیطانی را فرو ریخت «درجایی دیگر نیز بیان داشت حجت ما در نزاغ با دستگاه جبار پهلوی، مبارزات حضرت امیر(ع) و حضرت سیدالشهداست.» (علی دوانی، امام خمینی و عزاداری امام حسین (ع)».
مهمترین نتیجه اثر بخش و تأثیرگذار این رخداد، تبدیل قیام عاشورا به الگویی بی نظیر بود و با مجموعه ای از هنرهای جاودانه انسانی و ظهور کمالات معنوی و تبلیغ عملی رسالت الهی، به جهانیان عرضه شد. جلوه های محیرالعقول، پیام های ناب فراوان خود تفسیر بارزی از اندیشه متعالی حقیقت گرا در برابر تفکر مصلحت اندیشانه و دنیاگرانه ای بود که تقابل دین محوری با حکومت خواهی و سیاست
زدگی و قدرت طلبی، رویارویی رهبری دینی با اشرافیت قبیلگی و امارت دنیوی (عرفی) را فراهم می کرد.
بدین ترتیب دریک برآورد کلی می توان بارزترین پیامد معنوی( روحی و اخلاقی) انگاره های فرهنگی عاشورایی در انقلاب اسلامی را تجلی اخلاق عزت و سرافرازی در برابر اخلاق ذلت و تسلیم پذیری، همبستگی و انسجام در برابر تفرق و جدایی، گسترش عشق و ایثار، گذشت و فداکاری برشمرد( آیه الله شمس الدین، 1420،ج2، صص 422- 423) این همه تحول روحی که در گیرودار گرامی داشت مراسم عاشورا، عزاداری و سوگواری بر مظلومیت شهدا، نشستن پای منابر وعظ و خطابه رخ می داد ضمن تقویت و تعمیق فرهنگ عاشورایی، ارزش ها و هنجارهای سنتی آن را به اعماق لایه های زیرین جامعه می کشاند و دیدگاه آدمی را به دنیا و زندگی و دلبستگی های آن دگرگون می ساخت. امام راحل (ره) درباره عظمت تأثیر عزاداری بر مصائب سید الشهداء زنده نگه داشته است . سیدالشهدا -سلام الله علیه- ... همه جوانان خودش را، همه مال و منال،هرچه بود،هرچه داشت ... در راه خدا داد و برای تقویت اسلام، و مخالفت با ظلم، قیام کرد... ما که دنبال او هستیم و مجالس عزا را از آن وقت به امر امام صادق- سلام الله علیه - و به سفارش ائمه هدی - علیهم السلام- ما به پا می کنیم این مجالس عزا را ... ما که دنبال او هستیم و مجالس عزا را از آن وقت به امر امام صادق- سلام الله علیه - و به سفارش ائمه هدی -علیهم السلام- ما به پا می کنیم این مجالس عزا را ... اینها را باید حفظ کنید؛ اینها شعائر مذهبی ماست که باید حفظ بشود، اینها یک شعائر سیاسی است که باید حفظ بشود. بازی تان ندهند این قلم فرساها، بازیتان ندهند این اشخاصی که با اسماء مختلفه و با مرام های انحرافی می خواهند همه چیز را از دستتان بگیرند و اینها می بینند که این مجالس، مجالس روضه، ذکر مصائب مظلوم در هر عصری مقابل ظالم قرار می دهد»(صحیفه نور،ج10، صص 30- 32). هم ایشان درجایی دیگر تأکید براین مطلب پیامد مجالس سوگواری و تبلیغ و وعظ را پیروزی قیام ملت ایران دانسته می فرمایند:» اگر قیام حضرت سیدالشهداء نبود؛ امروز هم ما نمی توانستیم پیروز شویم،تمام این وحدت کلمه ای که مبدا پیروزی ما شد، برای خاطر این مجالس سوگواری و این مجالس بزرگداشت سید مظلومان و سرور
آزادگان، که مجالس غلبه سپاه عقل بر جهل، و عدل بر ظلم، و امانت بر خیانت، و حکومت اسلامی بر حکومت طاغوت است، بهتر است محرک هرچه با شکوهتر و فشرده تر برپا شود و بیرق های خونین عاشورا به علامت حلول روز انتقام مظلوم از ظالم؛ هرچه بیشتر افراشته شود. و درجایی دیگر ضمن تأکید برانجام عزاداری عمومی به حفظ مواریث مکتبی اشاره کرده می فرمایند: الان 81400 سال است 8 این سینه زنی ها ما را حفظ که با این منبرها با این روضه ها و با این مصیبت ها و با را، این مصیبت ها و کرده اند. سیدالشهدا را این گریه ها حفظ کرده است مکتبش حفظ کرده ... هیاهو داد و قالها حفظ کرده، این سینه زنی ها و این دستجات ... اینها مکتبی تا پایش سینه می خواهد، هرمکتبی هیاهو می خواهد، باید پایش سینه بزنند، هر نباشد حفظ نمی شود زن نباشد، تا پایش گریه کن نباشد، تا پایش توی سر و سینه زدن ... این گریه ها مکتب سیدالشهدا را زنده نگه داشته باور امام راحل براین بود که ما ملتی هستیم که با همین گریه ها یک قدرت 82500 ساله را از بین بردیم بدین 8 ترتیب قدر مسلم آن است که این همه اهتمام امام به گرامی داشت یاد شهدای کربلا و بزرگداشت یاد و خاطره ایشان ضمن عمومیت یافتن فرهنگ عاشورایی و تعمیق انگاره های فرهنگی شکل گرفته در جامعه می توانست جامعه را از بنیاد اصلاح و ویرانی های فرهنگی آن را سامان بخشد.

نتیجه:

این تلاش علمی تنها دستمایه ای است برای بررسی مقدماتی «بازشناسی انگاره های فرهنگی عاشورا در فرهنگ سازی انقلاب اسلامی ایران که با اتکال به حضرت حق مقرر است در مجالی فراهم فرصت تکمیل بیابد، اما آنچه از این پژوهش حاصل شد عبارت است:
1- آموزه های شیعی مأخوذ از فرهنگ عاشورایی هم چون ابزاری کار آمد، زنده و پویا در تمامی فرایند انقلاب اسلامی به گونه ای چشمگیر به مبارزات مردمی سمت و سو و جهت بخشید و ضمانت بقای انقلاب و نظام برخاسته از آن را فراهم آورد.
2- عامل فرهنگی محرک انقلاب اسلامی که به تخریب نظام سیاسی پهلوی
انجامید و چارچوب های مناسب تکوین پاهی های ارزشی جامعه مطلوب را ترسیم نمود همان ایدئولوژی انقلابی شیعه بود که بر پایه فرهنگ عاشورایی و انگاره های آن استوار شده بود.
3- امام راحل (ره) به عنوان رهبری کاریزماتیک نقشی مؤثر در گسترش فرهنگ عاشورایی و هنجارهای تازه شکل گرفته و تقویت انگاره های فرهنگی عاشورایی برعهده داشت.
4- یکی از مهمترین کارکردهای انگاره های فرهنگی قیام عاشورا انتظام بخشیدن به جامعه وجهت دادن به رفتارهای جمعی و صورت های اجتماعی در ایران بود.

پی‌نوشت‌ها:

1- عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه الزهرا
2- به نظر چاز تیلی این چهار جزء عبارتند از 1. سازمان. 2. بسیج 3. منافع مشترک 4. فرصت هر جریان وحرکتی دارای این چهار عمل جمعی باشد می توان به آن انقلاب را اطلاق کرد.
3- تنوع و گستردگی معنایی این واژه تا حدی است که برخی از محققان 164 تعریف و عده ای دیگر 250، 300 و حتی 400 تعریف متفاوت از آن ارائه کرده اند.
4- Super Organic
5- Opportunity

کتابنامه
قرآن کریم
آشوری، داریوش (1379) تعریف مفهوم فرهنگ، تهران: آگاه.
ابن الاثیر، عزالدین ابوالحسن علی بن محمد الجزری(م 630)، (1409) . اسدالغبه فی معرفه الصحابه. بیروت: دارالکفر.
امام خمینی (ره) صحیفه نور، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول.
---- (1360). ولایت فقیه. تهران : انتشارات امیر کبیر.
----(1373). قیام عاشورا درکلام و پیام امام خمینی (ره). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول.
ابن خلدون، عبدالرحمن (1363 ش).العبر تاریخ ابن خلدون .ترجمه: عبدالمحمد آیتی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی؛چ اول.
ابن عبدالبر،ابو عمر یوسف بن عبداللاه بن محمد(م 463)، (1412/ 1992) .الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت: دارالجیل، ط الاولی.
باقی، عمادالدین (1379) .جامعه شناسی قیام امام حسین (ع) ومردم کوفه.تهران: نشرنی.
جان احمدی، فاطمه (1386) تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی .قم: نشر معارف.
دنیوری،ابو حنیفه احمد بن داود(م 283)، (1371 ش).اخبار الطوال.ترجمه : محمود مهدوی دامغانی. تهران: نشر نی، چ چهارم.
دوانی، علی، امام خمینی و عزاداری امام حسین (ع) .مجموعه مقالات کنگره امام و فرهنگ عاشورا، درج در سایت اینترنتی www.tooba-ir.org
شمس الدین، آیه الله محمد مهدی،عاشورا مجموعه محاضرات 1420- 1413(1420) بیروت: المؤسسه الدولیه للدراسات والنشر.
الطبری، ابوجعفر محمد بن جریر(م 310) (1387 / 1967).تاریخ الامم و الملوک.تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم .بیروت: دارالتراث، ط الثانیه.
عیوضی، محمد رحیم (1378) رشد مبانی فکری و تحول فرهنگ سیاسی در انقلاب اسلامی تهران: انتشارات بین المللی الهدی.
لاور، رابرت اچ (1373) .دیدگاه هایی درباره دگرگونی اجتماعی .ترجمه کاووس سیدامامی.
تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
کوزر، لویس و برنارد روزنبرگ( 1378) .نظریه های بنیادی جامعه شناسی ترجمه :فرهنگ ارشاد . نشر نی .
مندراس، هانری و ژرژگورویچ (1384) .مبانی جامعه شناسی .ترجمه: باقر پرهام، تهران: امیر کبیر.
المسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین بن علی (م 364)، (1409).مروج الذهب و معادن الجوهر.تحقیق اسعد داغر، قم : دارالهجره،چ دوم.
مسکویه الرازی،ابوعلی (م 421)، (1379 ش) تجارب الامم.تحقیق ابوالقاسم امامی. تهران: سروش، ط الثانیه.
مهاجرانی، سید عطاءالله (1374) .انقلاب عاشورا، تهران: اطلاعات
ندوشن، محمد علی اسلامی .(1354) فرهنگ و شبه فرهنگ، تهران: انتشارات توسل،
Tikky، charles 1978: from Mobilization to Revolution
(Reading Mass :Addisonwesley)
سایت های مرتبط:
www.Fasleno .com
www2.irna.ir/fa/news
www.hawzah.net
http:/ mouood.org/content/view
www.qomicis.com
منبع مقاله :نشریه مجموعه مقالات دومین کنگره سراسری عاشورا پژوهی عاشورا، انقلاب، انتظار، جلد 3.