نویسنده: سید هادی خسروشاهی
به تصدیق تاریخ نویسان و پژوهشگران معاصر، بی تردید سید جمال الدین حسینی اسدآبادی، معرف به افغانی، نه تنها نقش پیشتازی را در بیداری مشرق زمین بعهده داشته است بلکه بنیان گذار حرکت های اسلامی و جنبش های ضداستعماری ملل مسلمان، در یک قرن اخیر بوده است...
شخصیت هائی چون: شهید استاد مطهری، استاد سید محمد محیط طباطبائی، در ایران و دهها نفر دیگر از اساتید غیرایرانی، این حقیقت را بیان داشته اند که سید با توجه به امتیازات ذاتی و اکتسابی، تأثیر عمیق و همه جانبه ای در سرزمین های اسلامی و بلاد مشرق زمین، از خود بیادگار گذاشته است، تا آنجا که اگر به دقت بررسی و مطالعه شود، درهر جنبش و حرکت اسلامی و آزادیخواهانه ای در این بلاد، یکی از شاگردان یا تربیت شدگان مکتب وی، پیشتاز جریان و طلیعه دار حرکت بوده است.
البته یکی از عمده ترین روش های سید در بیدار ساختن ملتها و رهبری آنها، تماس مستقیم و ارتباط پی گیر با علماء و روشنفکران و سخنرانیهای آموزنده در مساجد و محافل عمومی و مراکز علمی- فرهنگی، در کشورهای مختلف بوده است... اما آنچه که بیشتر ازخطابه ها و سخنرانیهای وی، در ایجاد حرکت و بیداری ملتها و استمرار آن نقش و تأثیرداشته آثار فکری- فرهنگی او: رساله ها، مقالات و یا تقریرات درسها و بیانات وی در زمینه های گوناگون: علمی، فرهنگی، مذهبی، سیاسی، اجتماعی است، که در طول اقامت در کشورهای: ایران، هند، افغانستان، مصر، ترکیه، فرانسه و انگلستان آنها را از خود بیادگار گذاشته است.
دراینجا باید اشاره نمود آنچه که همه اکنون از سید بیادگار داریم، کمتر از آن مقداری است که توسط خود او تحریر و یا بوسیله دوستانش تقریر یافته است، زیرا که بعلت درگیری و برخورد مستمر سید با استعمار و دستگاههای حکومتی وابسته، بخشی از آثار سید، بویژه آنهائیکه با نام مستعار یا بدون نام وی منتشر شده است، هم اکنون در اختیار عموم نیست!...و یا چون مخلوط بوده، بدنبال تبعیدها و آوارگی ها و سفرهای غیراختیاری سید، یا در نزد افراد مکتوم مانده و یا بتدریج ازبین رفته است!...در عین حال باید گفت که آثار قلمی باقیمانده از سید، بیش از آنست که تاکنون تصور می شد و خوشبختانه در سالهای اخیر، بهمت جمعی از پژوهشگران، بخش دیگری از آثار سید کشف و یا از زبانهای دیگر به عربی ترجمه شده که بسیار قابل توجه است.
...بطور کلی نوشته ها و آثار سید جمال الدین حسینی را می توان به چند نوع تقسیم کرد:
1- مقالات و رساله هائی که در دوران اقامت در هند و ایران نوشته، مانند: رساله حقیقت مذهب نیچری، یا مقالات تربیتی و اخلاقی و فرهنگی که بیشتر در مجله «معلم شفیق»و دیگر مطبوعات هند و ایران در آن دوران چاپ شده و سپس تحت عنوان مقالات جمالیه منتشر شده است.
2- تعلیقات، مقالات و رساله های کلامی- فلسفی- عرفانی که بیشتر آنها محصول دوران اقامت سید در افغانستان و مصر و تدریس در الازهر است مانند: رسالة مراة العارفین، الواردات، فلسفه التربیة، العلم و تأثیره فی الاراده و الاختیار و التعلیقات علی شرح العقائد العضدیة.
3- مقالات و رساله های اجتماعی- سیاسی که بیشتر آنها محصول دوران اقامت در مصر یا اروپا است و اغلب آنها در جرائد مصر، پاریس و لندن منتشر شده است.
4- نامه ها و مکتوباتی که در هر برهه ای و در هر کشوری، به تناسب مسائل روز، و اوضاع جاری نوشته شده اند... اغلب این برنامه ها و مکتوبات، حتی اگر جنبه شخصی هم داشته، شامل مسائل سیاسی- اجتماعی خاصی است و می توان از مجموعه آنها، اندیشه های سید را در مسائل مطرح شده بدست آورد.
اینجاست با استفاده از منابع موجود چاپ شده، و منابع مخلوط در بلاد متفرقه، از ایران تا ترکیه، از پاریس تا لندن و قاهره، کوشیده ام مجموعه کاملی از آثار سید را گردآوری و تنظیم و یا ترجمه کنم و در مواردی هم به تحقیق و بررسی آن ها بپردازم و اکنون مجموعه ای ده جلدی، تحت عنوان کلی «الائار الکاملة»- یا مجموعه آثار - آماده چاپ و نشر شده است.
این مجموعه عبارتند از:
1- العروة الوثقی- با همکاری الشیخ محمد عبده.
2- رسائل فی الفلسفه و العرفان.
3- التعلیقات علی شرح العقائد العضدیة.
4- ضیاء الخافقین- با همکاری دیگران.
5- تاریخ مختصر ایران و تتمه البیان فی تاریخ الافغان.
6- رسائل و مقالات- بزبان عربی.
7- مجموعه مقالات- بزبان فارسی.
8- نامه ها و اسناد سیاسی سید.
9- اسلام و علم - به ضمیمه رساله قضا و قدر، و چند بحث دیگر.
10- مقالات و مکتوبات لم تنشر حتی الیوم.
و اینک به معرفی اجمابلی این آثار می پردازیم:
این مجله با روش فرهنگی- سیاسی- اجتماعی، در راستای نشر اندیشه اصیل اسلامی زیرنظر مستقیم سید منتشر می شد و«محرر اول»یا باصطلاح «سردبیر»آن، شیخ محمد عبده بود. مجموعه کامل این نشریه توسط اشخاص و یا ناشرین متعددی، در عراق، لبنان، مصر، ایران و اروپا بارها چاپ شده است و هم اکنون بمناسبت کنگره جهانی سید در تهران، از طرف مجمع التقریب با مقدمه ای مشروح در 516 صفحه تجدید چاپ می شود.
در مورد چگونگی تهیه مطالب «العروة الوثقی»شکیب ارسلان از شیخ رشید رضا نقل می کند که شیخ محمد عبده می گفت: «همه اندیشه ها و افکار از سید بود، ولی تحریر آن بعهده من بود»احمد امین نیز همین نظریه را در کتاب خود نقل کرده است.
اهداف اساسی ناشران، در نخستین شماره مجله به تفصیل آمده است و با مطالعه آن می توان با نوع تفکر سیاسی سید، بیشتر آشنا شد.
در مورد دو رساله اول، بی مناسبت نیست که توضیح بیشتری ارائه شود:
موضوع این مقاله، همانطور که از نام آن پیدا است، صرفاً یک بحث فلسفی- عرفانی در تفسیر و تبیین مفاهیم سوره فاتحه و بسم الله است این رساله، همانطور که در اول آن آمده، در پاسخ شخصی بنام زین العابدین تألیف شده است.
عبده در مقدمه کوتاه خود می نویسد: «وقتی من با شوق و شعف بدنبال علوم حقیقیه بودم گروهی می گفتند که باین ها نپردازم که حرام است و در این بین ناگهان خورشید حقایق درخشید و نکته های باریک حقایق را روشن ساخت و آن حضرت الحکیم الکامل و الحق القائم استادنا السید جمال الدین الافغانی بود که به درخواست من، پاسخ مثبت داد و این در سال 1290 بود و من مختصری ازآن را می آورم...»!
رشید رضا این بحث را در چاپ اول کتاب«تاریخ الاستاذ الامام»چاپ شده در تاریخ 1322 ه می آورد ولی درچاپ دوم کتاب، که بسال 1344 ه ق منتشر شده است می نویسد: «وقد حذفنا منها رسالة الواردات لقلة من یفهمها!»... ولی ما این رساله را بدلیل اینکه «وقلیل من عبادی الشکور»بدست چاپ می سپاریم. بامید آنکه مورد توجه و استفاده قرار گیرد.
کتاب ارزشمند«تعلیقات»که، یکی دو بار درمصر بنام شیخ محمد عبده چاپ شده و تاریخ تحریر آن، از قول مؤلف 1292 ه یعنی هنگام اقامت سید در مصر و تدریس فلسفه از سوی وی، قید شده است. در حالیکه همه می دانیم شیخ محمد عبده در آن تاریخ، هنوز از طلاب الازهر بشمار می رفت و از شاگردان ممتاز سید بود و باورکردنی نیست که طلبه ای آنهم در سنین 22 سالگی کتاب معتبر و مهمی آنهم در این سطح از محتوا، تألیف نماید.
خود محمد عبده همانطور که در جلد اول «تاریخ الاستاذ الامام»آمده، می گوید که: اشارات و حکمة العین و حکمه الاشراق و عقاید جلال الدین دوانی را نزد شیخ تلمذ کرده است... و به این ترتیب تصریح دارد که رابطه وی با این کتاب، رابطه ای در سطح تلمذ در نزد سید است، و معقول بنظر نمی رسد که این همه تعلیقات از خود شیخ باشد.
جالب آنکه در بعضی موارد، شیخ محمد عبده با امضای خود، بر مطالب متن «تعلیقات »پاورقی زده و این هم بعید است که مؤلف مجدداًًً و با امضای خود، حاشیه ای بر تعلیقات خود بنویسد.
از همه مهمتر آنکه: در ضمن تعلیقه شماره 48 درضمن بحث از علم خداوند، می نویسد: «این مسئله نیاز به تفصیل دارد که ما در رساله مسئله الواردات خود بآن پرداخته ایم»و البته می دانیم که رساله الواردات از سید جمال الدین حسینی است و شیخ محمد عبده آنرا تقریر نموده است.
و عجیب تر از همه آنکه در جای جای این کتاب از کلمات و لغات: ترکی، فارسی، هندی، فرانسوی و انگلیسی استفاده شده است که می دانیم شیخ محمد عبده با هیچ یک از این زبانها آشنا نبود، بلکه استاد وی جمال الدین الحسینی بود که با این زبانها آشنائی داشت.
مثلاًًً در کتاب آمده است: «الوجود، المعبر عنه فی الفارسیه ب هستی! العالم ما یعبر عنه فی الفارسیه ب دانا و الله فی الفرانسویه دیو، و ایزد و یزدان فی الفارسیه وخود آینده معناها الموجود بذاته. خود بالفارسیه: النفس و آینده، النفس و آینده اسم فاعل من آمدن، یعنی المجیء...»
و البته خود شیخ از این نکته که کتاب فقط بنام او منتشر خواهد شد، خبر نداشت زیرا که چاپ اول کتاب در سال 1323 ه یعنی پس از وفات شیخ منتشر شده است و اگر در زمان حیات خود وی چاپ می شد، به یقین، و طبق معمول وی، بدون ذکر نام استاد خود اجازه نشر نمی داد.
بی مناسبت نیست اشاره شود که تعلیقات سید بر شرح عقائد عضدیه دوانی در شماره 222 متوقف می گردد و اگر توجه بکنیم که مسائل مطروحه بعد از این شماره، مربوط به مسائل عمیق فلسفی و بحث های مختلف و متفاوت عقیدتی است مانند»معاد روحانی، مسئله صراط و میزان، خلود در بهشت یا جهنم، بعد مسئله عصمت و امامت پس از پیامبر، کاملاً روشن می گردد که چرا سید بحث را خاتمه می دهد؟
یعنی پس از مطرح ساختن مسئله معادجسمانی، ناگهان تعلیقات با این جملات پایان می پذیرد:
«...الی هنا انتهی بنا سیر الفکر، فوقف القلم، و الحمدالله، حیث بالخیر تمم... و کان ذلک فی اواخر ذی الحجه الحرام، سنه اثنتین وتسعین و ماتین و الف من الهجرة المحمدیة، صلی الله و سلم علی مفتح تاریخها و علی آله و اصحابه».
در واقع باید گفت که استاد شیخ، یعنی سید جمال الدین برای احتراز ازاو ورود در مسائل خلافی، بویژه مسئله خلافت و امامت، از ادامه بحث خودداری کرده است و گرنه برای شیخ محمد عبده، با توجه به معتقدات وی، ورود در این مباحث بسیار مسهل و آسان بود؟!...
این کتاب در متجاوز 500 صفحه آماده چاپ است.
از این مجله بیش از پنج شماره منتشر نگردید و طبق اظهار نظر تقی زاده و استاد محیط طباطبائی، اصرار دولت ایران باعث شد که دولت انگلیس ناشر و چاپخانه فشار بیاورد تا از ادامه نشر آن خودداری کنند.
دراین مجله، که بخش انگلیسی آن بعد بطور مستقل چاپ شده، مقالاتی به زبان ترکی و اردو نیز درج می شد.
و با اینکه حضور سید در آن کاملاً روشن است و مقالات بسیاری با امضای صریح مانند: - شیخ جمال الدین الافغانی- جمال الدین، السید، السید الحسینی و یا امضای مستعار: «کهف، قسط»یا «طالب علم»درآن منتشر ساخته است، اما افراد دیگری- اعم از انگلیسی یا از شهروندان دیگر بلاد شرق- در آن مقالاتی دارند و محتوای بعضی از مقالات، از جمله مقاله «الحق المر»که دفاع از سیاست انگلیس است، بخوبی نشان می دهد که نویسنده آنها، کسانی دیگری بوده اند...
اما همین دفاع ظاهری از سیاست انگلیس هم نتوانست مجله را از تعطیل اجباری، باز دارد و سرانجام، پس از پنج شماره مجله برای همیشه تعطیل گردید.
البته همانطور که اشاره شد، برخلاف نوشته بعضی از محققان معاصر، از این نشریه تنها دو شماره منتشر نشده، بلکه جمعاً 5 شماره از آن منتشر شده است و ملکم خان یا افراد ایرانی دیگر هرگز در نشر آن هیچگونه دخالتی نداشته اند.
مجموعه شماره های آن در 244 صفحه از سوی ما منتشر خواهد شد.
از جمله آثار سید که تقریر گفته های او است، «تاریخ اجمالی ایران»است که متأسفانه تاکنون محققان به آن توجهی نکرده اند، تاریخ مختصر ایران را سید در سال 1303 ه در شیراز بیان نموده و فرصة الدوله شیرازی آن را تقریر نموده است.
سید نصیرالدین فرصه الدوله شیرازی درمقدمه دیوان «دبستان الفرصة»که نخستین بار در هند و سپس در تهران چاپ شده است، می گوید: «شبی جماعتی حاضر بودند و سخن از اصالت ایران بود و استفسار از آن می نمودند که جناب سید تفصیلی بیان فرمودند، خلاصه اش اینست که مرقوم می دارم».
وی سپس تاریخ اجمالی ایران را، بنقل از بیانات سید، بطور ملخص نقل می کند... ما بیاری خدا، متن آن را بهمراه تاریخ الافغان سید که تألیف خود او است و بخشی از مخطوط آن، در کتابخانه مجلس نگهداری می شود، در یک جلد در 200 صفحه منتشر می سازیم.
کریدلی دراین مقدمه خود، تصریح دارد که نسخه ای از کتاب سید را بدست آورده که قبلاًًً یکبار بچاپ رسیده ولی نسخه های آن کمیاب و یا نایاب شده است.
علاوه بر مقدمه ناشر چاپ دوم کتاب، استاد سید محمدرشید رضا که به جمع آوری و چاپ و نشر آثار و مقالات استاد خود- شیخ محمد عبده و جمال الدین- همت گماشته بود، درشماره 38 روزنامه «مصر»مورخ 9 ینایر 1879 میلادی، صفحه 3 ضمن وعده نشر مستقل کتاب سید درباره تاریخ افغان، می نویسد: «کتاب شامل تاریخ و احوال افغانی ها است و این بحث درچند بخش بدست ما رسیده که شامل یک مقدمه و چند فصل است و در واقع مجموعه آن یک کتاب می گردد و ما هم اکنون چاپ مستقل آن را آغاز نموده ایم و امیدواریم که بزودی در شکل زیبائی و در نزدیک به یک صد صفحه، منتشر گردد».
این خبر، بخوبی نشان می دهد که کتاب یکبار در زمان حیات خود سید و در ایام اقامت وی درمصر، بچاپ رسیده و سپس نسخه آن بتدریج کمیاب شده و نسخه ای که بدست کریدلی رسیده، با حذف یکی دو مقاله- که در آنها سید به شدت به سیاست انگلیس درافغانستان حمله نموده است- مجدداً در قاهره تجدید چاپ شده است.(1)
درمجموعه آثار و اسناد سید که در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می شود، صفحاتی از این کتاب بخط خود سید، و نسخه ای از چاپ اول آن که متأسفانه فاقد صفحات اولیه است، موجود است و اخیرا نیز این کتاب در مصر و لبنان تجدید چاپ شده است و نسخه ای که ما بدست چاپ می سپاریم، شامل بخش حذف شده آن، تحت عنوان: البیان فی الانجلیز والافغان است که در چاپهای بعدی دیده نمی شود.
بعضی از این رساله ها مانند پاسخ به رنان، یا رساله قضا و قدر، توسط اینجانب به فارسی ترجمه شده که بطور مستقل تحت عنوان «اسلام وعلم»بارها چاپ شده است...
توضیح این نکته ضروری است که در این مجموعه، قصه های استاد نیز نقل شده است که برای نخستین بار توسط مرحوم ابوالفضل قاسمی چاپ شد و نسخه خطی آن دربین اسناد سید در مجلس نگهداری می شود، ولی هیچ یک از این قصه ها، بخط خود سید نیست و ظاهراًً آنها را سید در اوقات فراغت! و برای نوعی اشتغال ذهنی، بیان می کرده و یکی از شاگردان وی می نوشته است؟! البته در یکی مورد هم محتوای آن با اندیشه های کلی سید سازگار نمی تواند باشد، و بهرحال ما آن قصه ها را هم در این مجموعه آورده ایم...
اینجانب ازمیان این نامه ها واسناد 50 نامه و سند تاریخی سید، بزبانهای عربی، ترکی و فارسی را انتخاب و در مواردی همراه با توضیحاتی، گردآوری نموده ام که هم اکنون در 350 صفحه آماده چاپ شده است.
از جمله این کتابها است: مطول تفتازانی چاپ تهران، فرائد الاصول شیخ انصاری، چاپ تبریز، خلاصة الحساب شیخ بهائی و هیأت قوشچی چاپ تهران، حاشیه سید علی برشرح شمسیه، شرح جامی، شرح چغمینی، اخلاق ناصری خواجه نصیر، اشارات ابن سینا چاپ تهران که در این کتاب سید تعلیقات کوتاهی دارد و در آخر آن نوشته که در 1291ه آنرا در مصرتدریس می کرده است...
این مجموعه، بهمراه مکتوبات و مقالات کوتاه دیگری که از سید باقیمانده است، تحت عنوان : «آثار و نوشته های چاپ نشده سید»انشاء الله تعظیم و بعنوان آخرین جلد از مجموعه آثار سید، منتشر خواهد شد.
البته در دفترهای یادداشت باقیمانده دربین مجموعه اسناد سید مطالب گوناگون و اشعار وی، اعم از تک بیتی، رباعی، مثنوی یا غزل بیادگار مانده است که نشان دهنده تنوع ذوقی سید است و انشاء الله در آخرین مجموعه، گردآوری و منتشر خواهد شد..
...اینجانب در حد توان فردی، به جمع آوری، تنظیم و تحقیق این آثار پرداخته ام و امیدوار بودم که در کنگره جهانی سیدجمال الدین اسدآبادی همه آنها را آماده چاپ و نشر بود، به خیل عظیم دوستان و علاقمندان سید، بویژه به اساتید بزرگوار حوزه ها و دانشگاهها، عرضه و تقدیم بداریم، اما متأسفانه در آخرین فرصت ها! بورکراسی حاکم بر بعضی ادارات، مانع از تحقق این نیت خیر گردید...بامید آنکه که درآینده، بنحو دیگری این نقیصه جبران شود.
البته اینجانب عقیده دارم که اگر علماء محققین ما تأملی در همه آثار سید بنماید بویژه آثاری که تاکنون در دسترس آنان نبوده است، ابعاد گوناگون شخصیت سید روشنتر و آشکارتر خواهد شد.
استاد شهید، آیت الله مطهری پس از آگاهی از این نکته که سید در علوم عقلی، از شاگردان آخوند ملاحسینقلی همدانی در جزینی شوندی، فیلسوف و عارف بزرگ حوزه نجف بوده و با حکیم و عارف و مجاهد بزرگ همدوره و رفیق بوده اند، می نویسند «این بنده از وقتی که به این نکته در زندگی سید پی بردم، شخصیت سید در نظرم بعد دیگر و اهمیت دیگری پیدا کرد».
و من فکر می کنم که اگر شهید مطهری از دیگر آثار فلسفی، عرفانی سید هم آگاه می شدند، ارادتشان به سید و اعتقادشان بر وی، بیشتر و افزونتر می گردید.
و اکنون وظیفه ما است که در شناخت و شناسائی این شخصیت برجسته اسلامی مجهول القدر و مظلوم الدهر، بکوشیم و نسل کنونی و آینده را در رابطه با بهره گیری از اندیشه های وی، آگاه تر و آماده تر سازیم بمنه و توفیقه.
شخصیت هائی چون: شهید استاد مطهری، استاد سید محمد محیط طباطبائی، در ایران و دهها نفر دیگر از اساتید غیرایرانی، این حقیقت را بیان داشته اند که سید با توجه به امتیازات ذاتی و اکتسابی، تأثیر عمیق و همه جانبه ای در سرزمین های اسلامی و بلاد مشرق زمین، از خود بیادگار گذاشته است، تا آنجا که اگر به دقت بررسی و مطالعه شود، درهر جنبش و حرکت اسلامی و آزادیخواهانه ای در این بلاد، یکی از شاگردان یا تربیت شدگان مکتب وی، پیشتاز جریان و طلیعه دار حرکت بوده است.
البته یکی از عمده ترین روش های سید در بیدار ساختن ملتها و رهبری آنها، تماس مستقیم و ارتباط پی گیر با علماء و روشنفکران و سخنرانیهای آموزنده در مساجد و محافل عمومی و مراکز علمی- فرهنگی، در کشورهای مختلف بوده است... اما آنچه که بیشتر ازخطابه ها و سخنرانیهای وی، در ایجاد حرکت و بیداری ملتها و استمرار آن نقش و تأثیرداشته آثار فکری- فرهنگی او: رساله ها، مقالات و یا تقریرات درسها و بیانات وی در زمینه های گوناگون: علمی، فرهنگی، مذهبی، سیاسی، اجتماعی است، که در طول اقامت در کشورهای: ایران، هند، افغانستان، مصر، ترکیه، فرانسه و انگلستان آنها را از خود بیادگار گذاشته است.
دراینجا باید اشاره نمود آنچه که همه اکنون از سید بیادگار داریم، کمتر از آن مقداری است که توسط خود او تحریر و یا بوسیله دوستانش تقریر یافته است، زیرا که بعلت درگیری و برخورد مستمر سید با استعمار و دستگاههای حکومتی وابسته، بخشی از آثار سید، بویژه آنهائیکه با نام مستعار یا بدون نام وی منتشر شده است، هم اکنون در اختیار عموم نیست!...و یا چون مخلوط بوده، بدنبال تبعیدها و آوارگی ها و سفرهای غیراختیاری سید، یا در نزد افراد مکتوم مانده و یا بتدریج ازبین رفته است!...در عین حال باید گفت که آثار قلمی باقیمانده از سید، بیش از آنست که تاکنون تصور می شد و خوشبختانه در سالهای اخیر، بهمت جمعی از پژوهشگران، بخش دیگری از آثار سید کشف و یا از زبانهای دیگر به عربی ترجمه شده که بسیار قابل توجه است.
...بطور کلی نوشته ها و آثار سید جمال الدین حسینی را می توان به چند نوع تقسیم کرد:
1- مقالات و رساله هائی که در دوران اقامت در هند و ایران نوشته، مانند: رساله حقیقت مذهب نیچری، یا مقالات تربیتی و اخلاقی و فرهنگی که بیشتر در مجله «معلم شفیق»و دیگر مطبوعات هند و ایران در آن دوران چاپ شده و سپس تحت عنوان مقالات جمالیه منتشر شده است.
2- تعلیقات، مقالات و رساله های کلامی- فلسفی- عرفانی که بیشتر آنها محصول دوران اقامت سید در افغانستان و مصر و تدریس در الازهر است مانند: رسالة مراة العارفین، الواردات، فلسفه التربیة، العلم و تأثیره فی الاراده و الاختیار و التعلیقات علی شرح العقائد العضدیة.
3- مقالات و رساله های اجتماعی- سیاسی که بیشتر آنها محصول دوران اقامت در مصر یا اروپا است و اغلب آنها در جرائد مصر، پاریس و لندن منتشر شده است.
4- نامه ها و مکتوباتی که در هر برهه ای و در هر کشوری، به تناسب مسائل روز، و اوضاع جاری نوشته شده اند... اغلب این برنامه ها و مکتوبات، حتی اگر جنبه شخصی هم داشته، شامل مسائل سیاسی- اجتماعی خاصی است و می توان از مجموعه آنها، اندیشه های سید را در مسائل مطرح شده بدست آورد.
اینجاست با استفاده از منابع موجود چاپ شده، و منابع مخلوط در بلاد متفرقه، از ایران تا ترکیه، از پاریس تا لندن و قاهره، کوشیده ام مجموعه کاملی از آثار سید را گردآوری و تنظیم و یا ترجمه کنم و در مواردی هم به تحقیق و بررسی آن ها بپردازم و اکنون مجموعه ای ده جلدی، تحت عنوان کلی «الائار الکاملة»- یا مجموعه آثار - آماده چاپ و نشر شده است.
این مجموعه عبارتند از:
1- العروة الوثقی- با همکاری الشیخ محمد عبده.
2- رسائل فی الفلسفه و العرفان.
3- التعلیقات علی شرح العقائد العضدیة.
4- ضیاء الخافقین- با همکاری دیگران.
5- تاریخ مختصر ایران و تتمه البیان فی تاریخ الافغان.
6- رسائل و مقالات- بزبان عربی.
7- مجموعه مقالات- بزبان فارسی.
8- نامه ها و اسناد سیاسی سید.
9- اسلام و علم - به ضمیمه رساله قضا و قدر، و چند بحث دیگر.
10- مقالات و مکتوبات لم تنشر حتی الیوم.
و اینک به معرفی اجمابلی این آثار می پردازیم:
1- العروة الوثقی
«العروة الوثقی»بعنوان مجله ای از پاریس منتشر می گردید. نخستین شماره آن در 15 جمادی الاولی 1304 ه ق- 13 مارس 1884 م- از پاریس انتشار یافت و تا ذیحجه 1302 ه اکتبر 1884 م نشر آن ادامه یافت و جمعاً 18 شماره از آن منتشر گردید.این مجله با روش فرهنگی- سیاسی- اجتماعی، در راستای نشر اندیشه اصیل اسلامی زیرنظر مستقیم سید منتشر می شد و«محرر اول»یا باصطلاح «سردبیر»آن، شیخ محمد عبده بود. مجموعه کامل این نشریه توسط اشخاص و یا ناشرین متعددی، در عراق، لبنان، مصر، ایران و اروپا بارها چاپ شده است و هم اکنون بمناسبت کنگره جهانی سید در تهران، از طرف مجمع التقریب با مقدمه ای مشروح در 516 صفحه تجدید چاپ می شود.
در مورد چگونگی تهیه مطالب «العروة الوثقی»شکیب ارسلان از شیخ رشید رضا نقل می کند که شیخ محمد عبده می گفت: «همه اندیشه ها و افکار از سید بود، ولی تحریر آن بعهده من بود»احمد امین نیز همین نظریه را در کتاب خود نقل کرده است.
اهداف اساسی ناشران، در نخستین شماره مجله به تفصیل آمده است و با مطالعه آن می توان با نوع تفکر سیاسی سید، بیشتر آشنا شد.
2- رسائل فی الفلسفة و العرفان
این مجموعه در 184 صفحه شامل 6 رساله در فلسفه و عرفان است. از دو رساله اول تحت عنوان «مراة العارفین»و «الواردات»دو نسخه خطی در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، موجود است. رساله «القضاء و القدر»نخست در «العروة الوثقی»و سپس به طور مستقل در قاهره تجدید چاپ شده است. رساله چهارم«فلسفة التربیة و فلسفة الصناعة»تقریر بحثهای سید توسط شیخ محمد عبده است. و رساله «العلم و تأثیره فی الارادة و الاختیار»با عنوان مستعار«بقلم یکی از متفکرین علوم عقلی»در روزنامه «الوقائع»چاپ مصر، درج شده و توسط سید رشید رضا جمع آوری شده است رساله ششم، ترجمه عربی رساله «نیچریه »سید است که توسط شیخ محمد عبده و به کمک ابوتراب عارف افندی، از فارسی ترجمه شده و بارها بطور مستقل درقاهره چاپ شده است.در مورد دو رساله اول، بی مناسبت نیست که توضیح بیشتری ارائه شود:
مراة العارفین فی ملتمس زین العابدین
این رساله در 22 صفحه کوچک با خط خود سید تألیف شده که سید در آخر آن می نویسد: «کتبه عبدالله جمال الدین الافغانی الکابلی فی بلدة قندهار فی یوم الاحد 2 شهر ذی الحجه الحرام 1283».موضوع این مقاله، همانطور که از نام آن پیدا است، صرفاً یک بحث فلسفی- عرفانی در تفسیر و تبیین مفاهیم سوره فاتحه و بسم الله است این رساله، همانطور که در اول آن آمده، در پاسخ شخصی بنام زین العابدین تألیف شده است.
رسالة الواردات فی سر التجلیات
مخلوط این رساله در کتابخانه مجلس، بخط ابراهیم اللقائی، در 53 صفحه کوچک موجود است. این رساله فلسفی تقریرات بحث سید توسط شیخ محمد عبده است.عبده در مقدمه کوتاه خود می نویسد: «وقتی من با شوق و شعف بدنبال علوم حقیقیه بودم گروهی می گفتند که باین ها نپردازم که حرام است و در این بین ناگهان خورشید حقایق درخشید و نکته های باریک حقایق را روشن ساخت و آن حضرت الحکیم الکامل و الحق القائم استادنا السید جمال الدین الافغانی بود که به درخواست من، پاسخ مثبت داد و این در سال 1290 بود و من مختصری ازآن را می آورم...»!
رشید رضا این بحث را در چاپ اول کتاب«تاریخ الاستاذ الامام»چاپ شده در تاریخ 1322 ه می آورد ولی درچاپ دوم کتاب، که بسال 1344 ه ق منتشر شده است می نویسد: «وقد حذفنا منها رسالة الواردات لقلة من یفهمها!»... ولی ما این رساله را بدلیل اینکه «وقلیل من عبادی الشکور»بدست چاپ می سپاریم. بامید آنکه مورد توجه و استفاده قرار گیرد.
3- التعلیقات علی شرح العقاید العضدیة
«عقاید عضدیه»تألیف عبدالرحمن بن احمد بن عبدالغفار، عضد الدین الایجی متوفی بسال 756 ه ازعلمای بزرگ کلام است که کتاب «المواقف»نیز از مؤلفان او است. جلال الدین دوانی نیز که از علماء معروف در فلسفه و کلام است. شرحی برآن کتاب نوشته که یکی از کتابهای مهم در علوم الهی، در نزد اهل سنت است.کتاب ارزشمند«تعلیقات»که، یکی دو بار درمصر بنام شیخ محمد عبده چاپ شده و تاریخ تحریر آن، از قول مؤلف 1292 ه یعنی هنگام اقامت سید در مصر و تدریس فلسفه از سوی وی، قید شده است. در حالیکه همه می دانیم شیخ محمد عبده در آن تاریخ، هنوز از طلاب الازهر بشمار می رفت و از شاگردان ممتاز سید بود و باورکردنی نیست که طلبه ای آنهم در سنین 22 سالگی کتاب معتبر و مهمی آنهم در این سطح از محتوا، تألیف نماید.
خود محمد عبده همانطور که در جلد اول «تاریخ الاستاذ الامام»آمده، می گوید که: اشارات و حکمة العین و حکمه الاشراق و عقاید جلال الدین دوانی را نزد شیخ تلمذ کرده است... و به این ترتیب تصریح دارد که رابطه وی با این کتاب، رابطه ای در سطح تلمذ در نزد سید است، و معقول بنظر نمی رسد که این همه تعلیقات از خود شیخ باشد.
جالب آنکه در بعضی موارد، شیخ محمد عبده با امضای خود، بر مطالب متن «تعلیقات »پاورقی زده و این هم بعید است که مؤلف مجدداًًً و با امضای خود، حاشیه ای بر تعلیقات خود بنویسد.
از همه مهمتر آنکه: در ضمن تعلیقه شماره 48 درضمن بحث از علم خداوند، می نویسد: «این مسئله نیاز به تفصیل دارد که ما در رساله مسئله الواردات خود بآن پرداخته ایم»و البته می دانیم که رساله الواردات از سید جمال الدین حسینی است و شیخ محمد عبده آنرا تقریر نموده است.
و عجیب تر از همه آنکه در جای جای این کتاب از کلمات و لغات: ترکی، فارسی، هندی، فرانسوی و انگلیسی استفاده شده است که می دانیم شیخ محمد عبده با هیچ یک از این زبانها آشنا نبود، بلکه استاد وی جمال الدین الحسینی بود که با این زبانها آشنائی داشت.
مثلاًًً در کتاب آمده است: «الوجود، المعبر عنه فی الفارسیه ب هستی! العالم ما یعبر عنه فی الفارسیه ب دانا و الله فی الفرانسویه دیو، و ایزد و یزدان فی الفارسیه وخود آینده معناها الموجود بذاته. خود بالفارسیه: النفس و آینده، النفس و آینده اسم فاعل من آمدن، یعنی المجیء...»
و البته خود شیخ از این نکته که کتاب فقط بنام او منتشر خواهد شد، خبر نداشت زیرا که چاپ اول کتاب در سال 1323 ه یعنی پس از وفات شیخ منتشر شده است و اگر در زمان حیات خود وی چاپ می شد، به یقین، و طبق معمول وی، بدون ذکر نام استاد خود اجازه نشر نمی داد.
بی مناسبت نیست اشاره شود که تعلیقات سید بر شرح عقائد عضدیه دوانی در شماره 222 متوقف می گردد و اگر توجه بکنیم که مسائل مطروحه بعد از این شماره، مربوط به مسائل عمیق فلسفی و بحث های مختلف و متفاوت عقیدتی است مانند»معاد روحانی، مسئله صراط و میزان، خلود در بهشت یا جهنم، بعد مسئله عصمت و امامت پس از پیامبر، کاملاً روشن می گردد که چرا سید بحث را خاتمه می دهد؟
یعنی پس از مطرح ساختن مسئله معادجسمانی، ناگهان تعلیقات با این جملات پایان می پذیرد:
«...الی هنا انتهی بنا سیر الفکر، فوقف القلم، و الحمدالله، حیث بالخیر تمم... و کان ذلک فی اواخر ذی الحجه الحرام، سنه اثنتین وتسعین و ماتین و الف من الهجرة المحمدیة، صلی الله و سلم علی مفتح تاریخها و علی آله و اصحابه».
در واقع باید گفت که استاد شیخ، یعنی سید جمال الدین برای احتراز ازاو ورود در مسائل خلافی، بویژه مسئله خلافت و امامت، از ادامه بحث خودداری کرده است و گرنه برای شیخ محمد عبده، با توجه به معتقدات وی، ورود در این مباحث بسیار مسهل و آسان بود؟!...
این کتاب در متجاوز 500 صفحه آماده چاپ است.
4- ضیاء الخافقین
ماهنامه عربی- انگلیسی «ضیاء الخافقین»پس از تبعید ناجوانمردانه سید از ایران در رجب 1309- فوریه 1892، در لندن پایه گذاری شد. این مجله را یک شرکت مطبوعاتی- تجاری انگلیس بنام کیلبرت در لندن منتشر می کرد که چاپخانه ای مستقل، با امکانات چاپ به زبانهای مشرق زمین را داشت.از این مجله بیش از پنج شماره منتشر نگردید و طبق اظهار نظر تقی زاده و استاد محیط طباطبائی، اصرار دولت ایران باعث شد که دولت انگلیس ناشر و چاپخانه فشار بیاورد تا از ادامه نشر آن خودداری کنند.
دراین مجله، که بخش انگلیسی آن بعد بطور مستقل چاپ شده، مقالاتی به زبان ترکی و اردو نیز درج می شد.
و با اینکه حضور سید در آن کاملاً روشن است و مقالات بسیاری با امضای صریح مانند: - شیخ جمال الدین الافغانی- جمال الدین، السید، السید الحسینی و یا امضای مستعار: «کهف، قسط»یا «طالب علم»درآن منتشر ساخته است، اما افراد دیگری- اعم از انگلیسی یا از شهروندان دیگر بلاد شرق- در آن مقالاتی دارند و محتوای بعضی از مقالات، از جمله مقاله «الحق المر»که دفاع از سیاست انگلیس است، بخوبی نشان می دهد که نویسنده آنها، کسانی دیگری بوده اند...
اما همین دفاع ظاهری از سیاست انگلیس هم نتوانست مجله را از تعطیل اجباری، باز دارد و سرانجام، پس از پنج شماره مجله برای همیشه تعطیل گردید.
البته همانطور که اشاره شد، برخلاف نوشته بعضی از محققان معاصر، از این نشریه تنها دو شماره منتشر نشده، بلکه جمعاً 5 شماره از آن منتشر شده است و ملکم خان یا افراد ایرانی دیگر هرگز در نشر آن هیچگونه دخالتی نداشته اند.
مجموعه شماره های آن در 244 صفحه از سوی ما منتشر خواهد شد.
5- تاریخ اجمالی ایران و تاریخ افغان
همانطور که می دانیم، بیشتر آثار سید، «تقریرات»است. یعنی غیراز چند رساله مانند: رساله نیچریه و تاریخ الافغان و تعدادی مقاله، در واقع بیشتر آثار سید را دیگران تحریر و یا تقریر نموده اند که در رأس آنها، شیخ محمد عبده قرار دارد.از جمله آثار سید که تقریر گفته های او است، «تاریخ اجمالی ایران»است که متأسفانه تاکنون محققان به آن توجهی نکرده اند، تاریخ مختصر ایران را سید در سال 1303 ه در شیراز بیان نموده و فرصة الدوله شیرازی آن را تقریر نموده است.
سید نصیرالدین فرصه الدوله شیرازی درمقدمه دیوان «دبستان الفرصة»که نخستین بار در هند و سپس در تهران چاپ شده است، می گوید: «شبی جماعتی حاضر بودند و سخن از اصالت ایران بود و استفسار از آن می نمودند که جناب سید تفصیلی بیان فرمودند، خلاصه اش اینست که مرقوم می دارم».
وی سپس تاریخ اجمالی ایران را، بنقل از بیانات سید، بطور ملخص نقل می کند... ما بیاری خدا، متن آن را بهمراه تاریخ الافغان سید که تألیف خود او است و بخشی از مخطوط آن، در کتابخانه مجلس نگهداری می شود، در یک جلد در 200 صفحه منتشر می سازیم.
... اما تاریخ الافغان
تتمة البیان فی تاریخ الافغان درسال 1901 م، بشکل کتابی مستقل چاپ و منتشر گردید که در روی جلد آن چنین آمده است«اعتنی بتصحیحه و طبعه علی نفقته، علی یوسف الکریدلی، صاحب و محرر حریدة العلم العثمانی». درمقدمه این کتاب، کردیلی شرحی بقلم خود درباره امیر عبدالرحمن خان آورده و او را مورد تمجید قرار داد، و سپس می نویسد «رابطه ما با مردم مسلمان افغانستان که حدود شش میلیون نفوس دارد، رابطه دینی است و همواره این ملت دارای فضائل امت محمدی بوده است، اما متأسفانه تاریخ روشنی از آن در دسترس نبود تا اینکه به یک کتاب پرارزشی دراین زمینه بنام «تتمة البیان فی تاریخ الافغان»برخورد نمود که از تألیفات: مبهط اسرار الحکمه، فیلسوف الاسلام و المسلمین، السید جمال الدین الافغانی الشهیر رحمه الله رحمة واسعة، بود... و من تصمیم گرفتم که برای خدمت به فرهنگ و علوم و نشان دادن فضائل این امت اسلامی بزرگ و برای جاودانه ساختن نام مؤلف بزرگوار، اسکنه الله فرادیس الجنان بالفضل و الرحمة- آن را چاپ و دراختیار عموم قرار دهم».کریدلی دراین مقدمه خود، تصریح دارد که نسخه ای از کتاب سید را بدست آورده که قبلاًًً یکبار بچاپ رسیده ولی نسخه های آن کمیاب و یا نایاب شده است.
علاوه بر مقدمه ناشر چاپ دوم کتاب، استاد سید محمدرشید رضا که به جمع آوری و چاپ و نشر آثار و مقالات استاد خود- شیخ محمد عبده و جمال الدین- همت گماشته بود، درشماره 38 روزنامه «مصر»مورخ 9 ینایر 1879 میلادی، صفحه 3 ضمن وعده نشر مستقل کتاب سید درباره تاریخ افغان، می نویسد: «کتاب شامل تاریخ و احوال افغانی ها است و این بحث درچند بخش بدست ما رسیده که شامل یک مقدمه و چند فصل است و در واقع مجموعه آن یک کتاب می گردد و ما هم اکنون چاپ مستقل آن را آغاز نموده ایم و امیدواریم که بزودی در شکل زیبائی و در نزدیک به یک صد صفحه، منتشر گردد».
این خبر، بخوبی نشان می دهد که کتاب یکبار در زمان حیات خود سید و در ایام اقامت وی درمصر، بچاپ رسیده و سپس نسخه آن بتدریج کمیاب شده و نسخه ای که بدست کریدلی رسیده، با حذف یکی دو مقاله- که در آنها سید به شدت به سیاست انگلیس درافغانستان حمله نموده است- مجدداً در قاهره تجدید چاپ شده است.(1)
درمجموعه آثار و اسناد سید که در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می شود، صفحاتی از این کتاب بخط خود سید، و نسخه ای از چاپ اول آن که متأسفانه فاقد صفحات اولیه است، موجود است و اخیرا نیز این کتاب در مصر و لبنان تجدید چاپ شده است و نسخه ای که ما بدست چاپ می سپاریم، شامل بخش حذف شده آن، تحت عنوان: البیان فی الانجلیز والافغان است که در چاپهای بعدی دیده نمی شود.
6- رسائل و مقالات
این مجموعه که در متجاوز از 200 صفحه آماده شده است، شامل 22 مقاله و رساله سید به زبان عربی است که یا خود سید آنها را نوشته و یا اخیرا از زبانهای دیگر، به عربی ترجمه شده است مانند: رساله درباره المهدیه، الشرق و الشرفیین، الرد علی رینان و... که بعضی از این مقالات در سالهای اخیر، برای نخستین بار در مجله «الیوم السابع»چاپ پاریس و مجله «العالم»چاپ لندن، چاپ شده است.بعضی از این رساله ها مانند پاسخ به رنان، یا رساله قضا و قدر، توسط اینجانب به فارسی ترجمه شده که بطور مستقل تحت عنوان «اسلام وعلم»بارها چاپ شده است...
7- مقالات سید به فارسی
مجموعه مقالات و رسائل فارسی، شامل بیش از سی رساله و مقاله از سید است که بخشی از آنها را خود سید نوشته و بخشی دیگر توسط سید بیان شده و محمدحسن آقا امین الضرب ثانی، آنها را تقریر و بخط خود نوشته است...تعدادی از مقالات فارسی همانهائی است که تحت عنوان «مقالات جمالیه»چاپ شده است و بخشی دیگر، مانند رساله نیچریه و یا قصه های استاد، بطور مستقل و یا درجرائد و مجلات، قبلاً چاپ شده است که مجموع کامل آنها را در یکجا گرد آورده ایم و پس از تحقیق و بررسی در 350 صفحه، در اختیار علاقمندان قرار می گیرد.توضیح این نکته ضروری است که در این مجموعه، قصه های استاد نیز نقل شده است که برای نخستین بار توسط مرحوم ابوالفضل قاسمی چاپ شد و نسخه خطی آن دربین اسناد سید در مجلس نگهداری می شود، ولی هیچ یک از این قصه ها، بخط خود سید نیست و ظاهراًً آنها را سید در اوقات فراغت! و برای نوعی اشتغال ذهنی، بیان می کرده و یکی از شاگردان وی می نوشته است؟! البته در یکی مورد هم محتوای آن با اندیشه های کلی سید سازگار نمی تواند باشد، و بهرحال ما آن قصه ها را هم در این مجموعه آورده ایم...
8- نامه ها و اسناد سیاسی- تاریخی سید
دربین اوراق و اسناد بجای مانده از سید، دهها نوشته و نامه از سید که در تهران، کرمانشاه، بغداد، بصره، پطرزبورغ، مسکو، استانبول، پاریس، لندن و غیره نوشته شده موجود است که اغلب آنها محتوائی سیاسی یا انتقادی دارد...اینجانب ازمیان این نامه ها واسناد 50 نامه و سند تاریخی سید، بزبانهای عربی، ترکی و فارسی را انتخاب و در مواردی همراه با توضیحاتی، گردآوری نموده ام که هم اکنون در 350 صفحه آماده چاپ شده است.
9- حاشیه ها و مکتوبات دیگر
در اوراق مجموعه پانصد و اندی کتاب چاپی و خطی که متعلق به سید بوده و اکنون در کتابخانه مجلس نگهداری می شود. اغلب کتابهائی که مورد مطالعه سید قرار گرفته- اعم از خطی و چاپی- شامل حواشی و توضیحات مبسوط یا کوتاهی از سید است که در زمان تدریس در مصر، و یا بهنگام آنها را یادداشت کرده است... و البته استخراج همه آن حواشی و تبویب و نشر آنها، نیازمند همتی والا و فرصتی دیگر است که انشاء الله بیاری حق روزگاری به این مهم باید پرداخت!از جمله این کتابها است: مطول تفتازانی چاپ تهران، فرائد الاصول شیخ انصاری، چاپ تبریز، خلاصة الحساب شیخ بهائی و هیأت قوشچی چاپ تهران، حاشیه سید علی برشرح شمسیه، شرح جامی، شرح چغمینی، اخلاق ناصری خواجه نصیر، اشارات ابن سینا چاپ تهران که در این کتاب سید تعلیقات کوتاهی دارد و در آخر آن نوشته که در 1291ه آنرا در مصرتدریس می کرده است...
این مجموعه، بهمراه مکتوبات و مقالات کوتاه دیگری که از سید باقیمانده است، تحت عنوان : «آثار و نوشته های چاپ نشده سید»انشاء الله تعظیم و بعنوان آخرین جلد از مجموعه آثار سید، منتشر خواهد شد.
البته در دفترهای یادداشت باقیمانده دربین مجموعه اسناد سید مطالب گوناگون و اشعار وی، اعم از تک بیتی، رباعی، مثنوی یا غزل بیادگار مانده است که نشان دهنده تنوع ذوقی سید است و انشاء الله در آخرین مجموعه، گردآوری و منتشر خواهد شد..
...اینجانب در حد توان فردی، به جمع آوری، تنظیم و تحقیق این آثار پرداخته ام و امیدوار بودم که در کنگره جهانی سیدجمال الدین اسدآبادی همه آنها را آماده چاپ و نشر بود، به خیل عظیم دوستان و علاقمندان سید، بویژه به اساتید بزرگوار حوزه ها و دانشگاهها، عرضه و تقدیم بداریم، اما متأسفانه در آخرین فرصت ها! بورکراسی حاکم بر بعضی ادارات، مانع از تحقق این نیت خیر گردید...بامید آنکه که درآینده، بنحو دیگری این نقیصه جبران شود.
البته اینجانب عقیده دارم که اگر علماء محققین ما تأملی در همه آثار سید بنماید بویژه آثاری که تاکنون در دسترس آنان نبوده است، ابعاد گوناگون شخصیت سید روشنتر و آشکارتر خواهد شد.
استاد شهید، آیت الله مطهری پس از آگاهی از این نکته که سید در علوم عقلی، از شاگردان آخوند ملاحسینقلی همدانی در جزینی شوندی، فیلسوف و عارف بزرگ حوزه نجف بوده و با حکیم و عارف و مجاهد بزرگ همدوره و رفیق بوده اند، می نویسند «این بنده از وقتی که به این نکته در زندگی سید پی بردم، شخصیت سید در نظرم بعد دیگر و اهمیت دیگری پیدا کرد».
و من فکر می کنم که اگر شهید مطهری از دیگر آثار فلسفی، عرفانی سید هم آگاه می شدند، ارادتشان به سید و اعتقادشان بر وی، بیشتر و افزونتر می گردید.
و اکنون وظیفه ما است که در شناخت و شناسائی این شخصیت برجسته اسلامی مجهول القدر و مظلوم الدهر، بکوشیم و نسل کنونی و آینده را در رابطه با بهره گیری از اندیشه های وی، آگاه تر و آماده تر سازیم بمنه و توفیقه.
پی‌نوشت‌ها:
1- سلسله الاعمال المجهوله، جمال الدین الافغانی، تحقیق دکتر علی شلش، چاپ لندن، 1986 م. ص141.
منبع:خسروشاهی، سید هادی؛ (1383) سید جمال الدین اسدآبادی و نهضت بیداری اسلامی (مجموعه مقالات)، تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی/ج
