نقض بی طرفی ایران در جنگ جهانی اول و اشغال بوشهر توسط قوای انگلیس
(8 اوت 1915 م / 26 رمضان 1333 ه.ق)
تاریخ جدید بوشهر، با پادشاهی نادرشاه افشار (1747-1736 م / 1160-1149 ه.ق) آغاز می شود. سیاست دریایی نادر در مبارزه با عثمانی ها و گسترش قلمرو دریایی در خلیج فارس موجب توجه به این بندر و توسعه ی آن گردید.
بوشهر، در طول سلطنت کریم خان زند (1779-1757 م / 1193-1171 ه.ق) بر بندرعباس و بندر ریگ، دو رقیب عمده خویش، برتری یافت و تا پایان قرن هجدهم با تصرف بصره توسط قوای زندیه، بندر اصلی و عمده سراسر خلیج فارس گردید. از آنجا که ترقی بوشهر در اواخر قرن هجدهم، با گسترش مطامع استعماری انگلستان در خیلج فارس همزمان بود، لذاموقعیت ممتاز و بی نظیر بوشهر از نظر سیاسی، نظامی و اقتصادی مورد توجه انگستان قرار گرفت. (1)
انگلیسی ها در سال 1812 م نمایندگی سیاسی خود را در بوشهر تأسیس کردند و از آن پس تا حدود یک قرن به طور مستمر به افزایش نفوذ خود در خلیج فارس مشغول بودند. (2)
کم کم شیخ نشین های ساحل جنوبی خلیج فارس تابع انگلستان شدند و این در حالی بود که دولت وقت ایران به دلیل ضعف روزافزون کمتر به خلیج فارس توجه می نمود. لذا سیاست و تجاوز انگلستان در بخش اعظم قرن نوزدهم در خلیج فارس جریان داشت و مرکز هدایت آن نیز بوشهر بود.
در اواسط قرن نوزدهم دو تحول عمده اوضاع خلیج فارس را به آرامی دگرگون ساخت. اول تأسیس حکمرانی بنادر و جزایر خیلج فارس با مرکزیت بوشهر بود که به دولت ایران امکان نظارت مستقیم تری بر سواحل خود در خلیج فارس می داد؛ دوم به قدرت رسیدن مدحت پاشا در عراق که از جمله اقدامات او توسعه و تقویت دریانوردی و بازرگانی بصره بود، که اگر چه می توانست به گسترش تجارت انگلستان در بین النهرین منجر شود، اما به دلیل آنکه سرانجام در اواخر قرن نوزدهم میلادی دولت عثمانی به سمت امپراطوری آلمان گرایش نشان داد، به ضرر انگلستان تمام شد.
تا اوایل قرن بیستم، نفوذ سیاسی و اقتصادی آلمان از طریق عثمانی و بندر بصره در خلیج فارس گسترش فوق العاده ای یافت، آنچنان که آلمانی ها درصدد احداث راه آهن برلین - بغداد و ادامه آن به بصره و کویت برآمدند. (3)
همچنان که بصره در اواخر قرن نوزدهم توسعه یافت، بوشهر نیز ترقیات اقتصادی و فرهنگی قابل ملاحظه ای می نمود. در سراسر این قرن، بوشهر مقام خود را به عنوان بندر اصلی ایران حفظ کرد. بوشهر در حقیقت دروازه جنوبی ایران بود و انگلستان در شرایط سیاسی حاد با فشار آوردن بر آن، دولت قاجاریه را به تمکین در برابر خواست های خود وادار می نمود؛ رخدادهای سال های 1838 م (درگیری سرهنگ هنل قنسول انگلیس با مردم بوشهر) (4) و 1856 م (مسئله هرات و لشکرکشی انگلیس به بوشهر) از نمونه های بارز آن است. (5) با این حال انگلیسی ها همچنان به بهره برداری از موقعیت تجاری و ارتباطی بوشهر ادامه دادند، چنان که در دهه 1860 م خط تلگراف هند و اروپا را از طریق بوشهر احداث کردند که در طول سالیان طولانی فعالیت این خط، بوشهر از مهمترین پایگاه های آن بود. این امر بر اهمیت خلیج فارس برای انگلیسی ها افزود و در همین ایام افتتاح کانال سوئز هم، امکان دسترسی انگلیسی ها به بازار خلیج فارس را افزایش داد.
در مجموع موقعیت برتر انگلیسی ها در خلیج فارس در نیمه دوم قرن نوزدهم اساساً متکی به توسعه بندر بوشهر بود و این شهر بندری نیز به واسطه برقراری ارتباط تجاری میان نواحی داخلی ایران و خلیج فارس توسعه طبیعی خود را طی می کرد.
در مقابل این اقدامات انگلستان همچنان به حفظ موقعیت خود در بوشهر امید بسته بود. در هیچ جای خلیج فارس بندری وجود داشت که در دسترسی به بازارهای وسیع داخلی ایران مانند بوشهر از امکانات ارتباطی و مواصلاتی جدید برخوردار باشد.
بصره نیز در دست جبهه مقابل و مخالف انگلستان قرار داشت. به همین سبب در اوایل قرن بیستم در پشت ظاهری آرام، بوشهر و مناطق اطراف آن به خصوص در امتداد جاده تجاری بوشهر - شیراز، عرصه رقابت میان نیروهای مختلف داخلی و خارجی شد. انگلستان در این میان آلمان را رقیب اصلی خود می دید و نیروهای بومی نیز با محاسبه منافع محلی یا اندیشه های ملی خود به تعیین مواضع خویش مشغول شدند.
آن دو با اطلاع از مواضع ملی تجار ایرانی درصدد تسلط بر گمرک برآمدند، اما انگلیسی ها درآمد گمرکات جنوب را در قبال مطالبات خود از دولت ایران در گرو خود داشتند، درصدد مقابله برآمدند و حتی تهدید به استفاده از نیروی نظامی علیه بوشهر نمودند.
ایستادگی انگلستان در برابر نیروهای ملی و اسلامی در رخدادهای مشروطه خواهی بوشهر، آنان را به سرعت در موضع مخالف با انگلستان قرار داد. تجار ساکن بوشهر که در این زمان آگاه تر شده بودند، با نیروهای اصیل مردمی - مذهبی مانند رئیسعلی دلواری و آیت الله سید عبدالله بلادی (10) (صاحب اثر ارزشمند لوایح و سوانح) ارتباط نزدیکتری برقرار ساختند و نیروهای قابل توجه فرهنگی بوشهر که محصول «مدرسه سعادت» و گسترش فعالیت های مطبوعاتی و فکری مانند روزنامه مظفری و انجمن های سیاسی در بوشهر بود، نیز به نحو مؤثری قدم در میدان تلاش نهاد. مقابله سیاسی - اقتصادی نیروهای ملی و اسلامی بوشهر با استعمار در آستانه جنگ جهانی اول، با فعالیت های گسترده تر نمایندگی آلمان به خصوص واسموس مقارن گشت و نامبرده با فراست دریافت که بوشهر از کانون های مهم ضد استعماری ایران، و منازل اصلی ارتباطی آن با شیراز، برازجان، کازرون و نواحی اطراف یعنی تنگستان و دشتی است. پیدایش این کانون های فعالیت ضد استعماری به هیچ وجه حاصل اقدامات آلمانی ها نبود، اما شکی نبود که آنان می توانستند در محاسبات خود بر آن انگشت گذارند.
با شروع جنگ جهانی اول و پیوستن عثمانی به اتحاد مثلث، انگلستان در خلیج فارس وضع را در خلیج فارس بسیار خطرناک یافت. از یک سو مواضع خط مقدم مرزهای عثمانی به منابع نفتی خوزستان، که انگلستان دارای امتیاز بهره برداری آنها بوده و در چنین شرایطی برای تأمین سوخت نیروی دریایی خود سخت بدان احتیاج داشت، نزدیک بود؛ و از سوی دیگر بوشهر به عنوان باارزش ترین نقطه ارتباطی، اقتصادی و سیاسی خلیج فارس کانون فعالیت های شدید ضد انگلیسی شده بود.
برای آنکه وضع خلیج فارس بیش از این برای منافع بریتانیا خطرناک نگردد و نیز به عنوان بخشی از عملیات علیه عثمانی در بین النهرین، انگلیسی ها به فاو حمله ور شدند و سرانجام بصره را تصرف کردند و به پیشروی در خاک عثمانی ادامه دادند. عملیات در بین النهرین از مرکز فرماندهی و تدارکاتی بوشهر هدایت می شد و انگلیسی ها به شدت محتاج تسلط بر اوضاع بوشهر و کنترل آن بودند. اما چون فتاوای علمای عراق در برانگیختن مردم مسلمان علیه بریتانیا در بوشهر انعکاس وسیعی می یافت، از این بابت سخت در هراس و عذاب به سر می بردند. لذا علی رغم آنکه دولت ایران بی طرفی خود را در 12 ذی الحجه 1332 / اول نوامبر 1914 اعلام کرده بود، مکرراً با دخالت در امور اداری و انتظامی بوشهر آن را نقض می کردند، زیرا به خوبی می دانستند که تسلط بر خلیج فارس یعنی تسلط بر بوشهر؛ آنچنان که می توان گفت اولین مورد نقض بی طرفی ایران در بوشهر صورت گرفت و بالطبع نیروهای ملی و مذهبی منطقه را به واکنش شدید واداشت. مشکل انگلیسی ها در مورد بوشهر فقط سکنه شهرنشین و جمعیت تاجر و روشنفکر و ساخلوی ژاندارم آنجا نبود، بلکه روستاهای مرکزی و جنوبی شبه جزیره و به خصوص حومه آن (ری شهر و بهمنی) که خطوط تلگراف و پادگان انگلیسی در آنجا واقع بود، مشکل اساسی به شمار می آمد. لذا با اقدامی علیه حاج علی تنگکی (11) کدخدای حومه بوشهر سعی نمودند، کنترل شبه جزیره را به دست آوردند. (12) از آنجا که حاج علی با رئیسعلی و رؤسای تنگستان پیوند داشت، با استفاده از امکانات او حملاتی علیه انگلیسی ها صورت می گرفت. در مقابل حمله به حاج علی تنگکی و اسارت او بعد از مقاومت شجاعانه اش در محله امام زاده بوشهر، رئیسعلی و دیگر رؤسای وطنخواه جنوب اعتراض کردند و به عملیات تلافی جویانه متوسل شدند. این اقدامات چون با واقعه تعقیب واسموس و همراهش لیندرز و دستگیری دو تن از اتباع آلمان از جمله دکتر لیسترمن کنسول آلمان و آیزنهوت در بوشهر همراه شد، واکنش های شدیدتری را به دنبال آورد. اقدامات انگلستان علیه مأموران آلمانی با اعتراض دولت ایران مواجه شد، اما در هیچ کجا مانند بوشهر اعتراضات وسیع و پیگیرانه ای در پی نداشت.
پس از اسارت کنسول و تاجر آلمانی مردم بوشهر در اجتماعی پرشور به نقض حاکمیت و بی طرفی ایران اعتراض کردند و خواهان اقدامات جدی و فوری دولت شدند.
موقرالدوله حاکم وقت بوشهر در تلگرافی به تاریخ 25 ربیع الثانی 1333 ه.ق به تهران، نظریات بوشهریان را چنین گزارش کرد:
الساعه که نیم ساعت به ظهر مانده از مسجد نو بوشهر برگشتم، هیجان عمومی به درجه ای است که فوق تصور است. چنین ازدحامی در بوشهر هرگز دست نداده بود و کل علما و عموم طبقات اهالی حضور داشته، ملخص خطابه علما این بود که سه سال است بدون اینکه هیچ ضرر مالی و جانی از بنادر به انگلیس رسیده باشد در آنجا اخلال کرده و عده قشون نگاه داشته و حالا هم هتک حرمت و نقض بی طرفی دولت را کرده.
با چنین اوضاعی انگلستان بوشهر را بسیار خطرناک یافت. صرفنظر کردن از بوشهر در این زمان به معنای به خطر افتادن منافع سیاسی و اقتصادی انگلستان بود. در مورد اوضاع عمومی فارس و مواضع دولت ایران نیز انگلستان ناامید بود. لذا در تاریخ 8 اوت 1915 م مطابق با 26 رمضان 1333 ه.ق بوشهر را اشغال کرد و روز بعد اعلامیه ای بدین گونه در شهر بوشهر منتشر شد:
دولت اعلیحضرت بریتانیا دستوراتی صادر کرده است که نیروهای حاضر در بوشهر بلافاصله شهر را اشغال کنند، اداره امور شهر را به عهده گیرند و ادارات گمرک را به کنترل درآوردند.
این اقدام توسط دولت اعلیحضرت صورت گرفته آن هم به علت ضرورتی که کراهتاً مجبور به انجام آن شده است. زیرا دولت ایران نمی تواند بیش از این نظم و امنیت را در شهر بوشهر و حوالی آن تأمین کند. ضرورتی که به واسطه حمله اسفبار اخیر ایلات به بوشهر که در آن دو افسر انگلیسی کشته و سه سرباز مجروح شدند، مجدداً تأیید شده است.
شرایط آنچنان است که دولت بریتانیا نمی تواند آن را تحمل کند و ناگزیر به چنین اقدامی مبادرت ورزید که ممکن است برای حفظ منافع ضروری باشد، و اشغال بوشهر تا زمانی که دولت ایران تعهد غرامت کامل را از دسته های مقصر در حمله ی اخیر مطالبه کرده و سایر تقاضاهای دولت بریتانیا را اجابت کند، ادامه خواهد یافت.
طبق دستورات صادره از طرف دولت بریتانیا، اهالی جزیرة [شبه جزیر] بوشهر و مناطق اطراف بایستی توجه داشته باشند که از امروز شخصاً تمام امور حکومتی را از طرف دولت بریتانیا به عهده می گیرم.
سرگرد ا. پ. ترِوِر Major A.P.Trever فرمانده حکومت نظامی از طرف دولت بریتانیا (14)
عملیات اشغال بوشهر از زمین و دریا با حمایت توپخانه ناوگان دریایی صورت گرفت. ناوچه توپدار مظفری و دو قایق مسلح آذربایجان و مازندران ضبط گردیدند. اولین اقدام انگلیسی ها انتشار تمبری بود که روی آن این جمله چاپ شده بود: «بوشهر در تصرف بریتانیا» شهر اشغال شد و ضمن خلع سلاح نیروی نظامی محلی عملیات گسترده ای برای دستگیری رهبران آزادیخواه و وطن دوست بوشهری صورت گرفت.
انگلستان از اشغال بوشهر اهداف متعددی را تعقیب می کرد. از جمله آنها تحقق کامل اهداف استعماری انگلستان در خلیج فارس به خصوص انحصار تجارت جنوب ایران، همچنین وارد ساختن فشار اقتصادی بر تجار محلی و نیروهای مقاوم تنگستانی، چاه کوتاهی و برازجانی بود زیرا ممر اصلی اقتصاد مردم این نواحی از تجارت بوشهر بود.
همچنین تأمین امنیت فرماندهی خلیج فارس از جمله اهداف آن بود. مورد اخیر با حملات پی در پی رئیسعلی دلواری و سپس نیروهای تنگستانی، دشتستانی و دشتی و داوطلبان ژاندارم دچار نابسامانی بسیار شد. انگلیسی ها با اشغال سراسیمه شبه جزیره بوشهر و مسدود ساختن گلوگاه ورودی آن با سیم خاردار و پست نگهبانی، کوشیدند امنیت نیروهای خود را تأمین کنند، اما حملات شبانه به آنان ادامه یافت. در مقابل خط تلگرافی بوشهر به شیراز نیز توسط نیروهای ملی قطع گردید. شیخ حسین چاه کوتاهی، میرزا محمد خان برازجانی و زائر خضرخان اهرمی نیز با استقرار نیروهای خود در چغادک عملاً انگلیسی ها را در بوشهر محصور و محدود نمودند. انگلیسی ها صرفاً با آتش مسلسل و قدرت توپخانه در پشت سنگرهایی که با نورافکن و سیم خاردار حفاظت می شد قادر به ایستادگی شدند. (16)
با اشغال بوشهر برای مدتی کانون سازماندهی مقاومت به برازجان منتقل شد. امکانات ارتباطی و توان اقتصادی دشتستان این امکان را می داد که فعالیت های مبارزان جنوب از آنجا به شیراز و تهران مخابره شود و مشکلات مسدود بودن راه تجاری بوشهر نیز تا حدودی قابل تحمل گردد. مجاهدان داوطلب شیرازی به رهبری آیت الله محلاتی و نیز نیروهای ژاندارم به همراه دیگر نیروهای محلی در آنجا اجتماع کرده آماده حمله به بوشهر می شدند. فشارهای نیروهای محلی و مشکلات انگلیسی ها در اداره و کنترل بوشهر آنان را واداشت که سرانجام از ادامه اشغال بوشهر صرف نظر کنند. آنان در همان زمان اعتراف کردند که حسابشان در مورد اشغال بوشهر اشتباه از آب درآمده و اکنون ناچارند که به حاکمیت دولت ایران اعتراف نمایند.
این امر ممکن نبود مگر به واسطه مقاومت گسترده و مستمر نیروهای وطن خواه بوشهر، دشتستان، تنگستان و دشتی. در نتیجه مدتی پس از اشغال بوشهر، به ناچار طی توافقی با دولت ایران و ایالت فارس با انتصاب حکمرانی ایرانی برای بوشهر موافقت کردند. پرچم ایران در اکتبر 1915 م در بوشهر برافراشته شد و حاکمیت ایران بار دیگر بر این خاک ارجمند و عزیز برقرار گشت.
منابع
1- برومند، صفورا، سرکنسولگری بریتانیا در بوشهر، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت خارجه ایران، چاپ اول، 1381.
2- مشایخی، عبدالکریم، عیسویان در بوشهر، انتشارات بوشهر، چاپ اول، 1382.
3- ذوقی، ایرج، ایران و قدرت های بزرگ در جنگ جهانی دوم، انتشارات پاژنگ، چاپ اول، 1368.
- حسینی فسایی، میرزا حسن، فارسنامه ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، انتشارات امیرکبیر، تهران، چاپ اول، 1367، ج 1.
- داد، گرنی، لشکرکشی انگلیس به ایران، ترجمه حسن زنگنه، چاپخانه علوی بوشهر، 1373؛ هنت، ج.ا.چ، جنگ ایران و انگلیس، ترجمه حسین سعادت نوری، به کوشش عباس اقبال، دنیای کتاب، تهران، 1362.
- سدید السلطنه، محمدعلی (کبابی)، بندرعباس و خلیج فارس، دنیای کتاب، تهران، چاپ اول، 1363.
- گرکه، اولریخ، پیش به سوی شرق، ترجمه پرویز صدری، چاپ رامین، تهران، چاپ اول، 1377.
- گزارش های سالانه سر پرسی کاکس سرکنسول انگلیس در بوشهر، ترجمه حسن زنگنه، به کوشش عبدالکریم مشایخی، انتشارات پروین، چاپ اول، 1377.
- اسناد جنگ جهانی اول در جنوب ایران، کاوه بیات، مؤسسه فرهنگی همسایه با همکاری بوشهرشناسی، چاپ اول، 1377.
- سپهر، احمدعلی (مورخ الدوله)، ایران در جنگ بزرگ (18-1914 م)، چاپخانه طوفان، تهران، چاپ دوم، 1362.
- مجموعه مقالات کنگره رئیسعلی دلواری، مقاله بوشهر در تصرف انگلیسی ها، دکتر تنهاتن ناصری، به کوشش سید محمد حسن نبوی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1377.
- رکن زاده آدمیت، محمد حسین، دلیران تنگستانی، انتشارات اقبال، تهران، چاپ نهم، 1370.
- مابرلی، جیمز، عملیات در ایران، ترجمه کاوه بیات، انتشارات رسا، چاپ اول، 1369.
پی نوشت ها :
1. برومند، صفورا، سرکنسولگری بریتانیا در بوشهر، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت خارجه ایران، چاپ اول، 1381، ص 41.
2. مشایخی، عبدالکریم، عیسویان در بوشهر، انتشارات بوشهر، چاپ اول، 1382، ص 27.
3. ذوقی، ایرج، ایران و قدرت های بزرگ در جنگ جهانی دوم، انتشارات پاژنگ، چاپ اول، 1368، ص 12.
4. حسینی فسایی، میرزاحسن، فارسنامه ناصری، به کوشش منصور رستگارفسایی، انتشارات امیر کبیر، تهران، چاپ اول، 1367، ج 1، ص 776.
5. در این زمینه ر. ک: داد، گرنی، لشرکشی انگلیس به ایران، ترجمه حسن زنگنه، چاپخانه علوی بوشهر، 1373؛ هنت، ج.اچ، جنگ ایران و انگلیس، ترجمه حسین سعادت نوری، به کوشش عباس اقبال، دنیای کتاب، تهران، 1362.
6. سدیدالسلطنه، محمدعلی (کبابی)، بندرعباس و خلیج فارس، دنیای کتاب، تهران، چاپ اول، 1363، ص 627.
7. گرکه، اولریخ، پیش به سوی شرق، ترجمه پرویز صدری، چاپ رامین، تهران، چاپ اول، 1377، ص 35.
8. سید مرتضی فرزند سید جعفر فرزند سید میر باقر از آزادی خواهان و مجتهدین معاصر ملقب به علم الهدی در اهرم (تنگستان) متولد و نشو و نما یافته است. او علوم دینی را در محضر علماء و مراجع بزرگ نجف از جمله آخوند ملامحمد کاظم خراسانی به اتمام رسانده و به درجه اجتهاد نائل آمده و به بوشهر بازگشت. در سال های استبداد صغیر (محمدعلی شاه) رهبری مخالفین و مردم بوشهر را با استناد به توصیه سید عبدالحسین مجتهد لاری به عهده گرفت. با همکاری آزادی خواهان و حمایت شهید رئیسعلی دلواری اداره شهر بوشهر به دست سید و یارانش افتاد. دولت، احمدخان دریابیگی را مأمور قلع و قمع سید کرد. او با عده ای سرباز به خانه سید حمله و پس از دستگیری او را به عتبات تبعید کردند. سید پس از عزل محمدعلی شاه به بوشهر مراجعت کرد و همچنان به مبارزه با دولت انگلیس و اعوان و انصارش ادامه داد.
سید مرتضی علم الهدی در سال 1315 شمسی دعوت حق را لبیک گفت.
9. گزارش های سالانه سر پرسی کاکس سرکنسول انگلیس در بوشهر، ترجمه حسن زنگنه، به کوشش عبدالکریم مشایخی، انتشارات پروین، چاپ اول، 1377، همچنین: مشایخی، عبدالکریم، بوشهر در انقلاب مشروطیت، معاصر پژوهان با همکاری بنیاد ایران شناسی شعبه بوشهر، چاپ اول، 1381.
10. آیت الله سیدعبدالله مجتهد بلادی بوشهری فرزند سلطان العلماء حاج سید ابوالقاسم بوشهری از فقها و دانشمندان برجسته منطقه جنوب کشور قبل از ظهر پنجشنبه دوم جمادی الثانی 1291 ه.ق در نجف اشرف متولد شد. آموزش های اولیه را نزد پدرش و خواندن قرآن را نزد زنی به نام ملامعصومه فرا گرفت. در سال 1300 ه.ق در حالی که 9 سال بیشتر نداشت به بوشهر آمد و دروس مقدماتی و حوزوی را دنبال کرد و علاوه بر آنها، علم طلب و ریاضیات و پزشکی و زبان انگلیسی را نیز نزد استادان فن آموخت. مجدداً برای ادامه تحصیل به نجف رفت و نزد علمای طراز اول شیعه دروس سطح و دوره خارج فقه را طی کرد.
هنگام اشغال بوشهر در سال 1333 ه.ق با رئیسعلی دلواری و سایر مبارزان علیه هجوم انگلیسی ها همکاری کرد و پس از این که از طرف آنان تحت فشار قرار گرفت به شیراز رفت و به مدت 7 سال در آن شهر ماند و ضمن ادامه فعالیت های سیاسی خود به تألیف کتاب و نوشتن مقاله پرداخت. برخی از کتاب های بلادی در مخالفت با مظالم حکومت های قاجار و پهلوی و کشف حجاب می باشد. آیت الله بلادی پس از عمری تلاش و مجاهده بر اثر ابتلاء به بیماری آنفولانزا در روز دوشنبه 23 محرم الحرام سال 1372 ه.ق برابر 21 مهرماه 1331 ه.ش بر اثر سکته قلبی در شهر بوشهر درگذشت.
بلادی از علمای فعال، مجاهد و پرکار بود. او در عمر 81 ساله خود بالغ بر 60 جلد کتاب و رساله به رشته تحریر درآورد. وی هر ده سال یک عکس می گرفته و هم اکنون عکس های سنین 17 تا 77 سالگی وی موجود است.
11. حاج علی ری شهری تنگکی، مشهور به کلانتر، کدخدای تنگک دوم از مجاهدان و مبارزانی است که به دنبال اشغال بوشهر توسط قوای انگلیس در سال 1333 ه.ق با کمک همراهان خود به مبارزه با آنان پرداخت و ارتباط های تنگاتنگی با مبارزان دشتی و تنگستانی داشت. روحیه ظلم ستیزی او سبب گردید که نیروهای انگلیسی به روستای تنگک هجوم برده و بعد از چند ساعت جنگ، سرانجام او را زخمی کرده و پس از دستگیری در محله امام زاده بوشهر به شهر تانه هندوستان تبعید نمایند.
حاج علی به مدت یک سال در تبعید به سر برد. سرانجام ضمن توافقنامه ای که بین تریور بالیوز انگلیس با زائر خضرخان و شیخ حسین چاه کوتاهی منعقد شد، با گروگان های انگلیسی مبادله و سرانجام به زادگاه خود بوشهر مراجعت نمود.
12. اسناد جنگ جهانی اول در جنوب ایران، کاوه بیات، مؤسسه فرهنگی همسایه با همکاری بوشهرشناسی، چاپ اول، 1377، ص 100.
13. سپهر، احمدعلی (مورخ الدوله)، ایران در جنگ بزرگ (18-1914 م)، چاپخانه طوفان، تهران، چاپ دوم، 1362، ص 97.
14. مجموعه مقالات کنگره رئیسعلی دلواری، مقاله بوشهر در تصرف انگلیسی ها، دکتر تنهاتن ناصری، به کوشش سید محمد حسن نبوی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1377، ص 86.
15. رکن زاده آدمیت، محمد حسین، دلیران تنگستانی، انتشارات اقبال، تهران، چاپ نهم، 1370، ص 100.
16. مابرلی، جیمز، عملیات در ایران، ترجمه کاوه بیات، انتشارات رسا، چاپ اول، 1369، ص 138.
منبع: فصلنامه مطالعات تاریخی، شماره ی 32
