نویسنده: دکترمحمد علی رضایی اصفهانی
دانشیار جامعه ی المصطفی العالمیه
دانشیار جامعه ی المصطفی العالمیه
چکیده
گرایش تفسیری، تأثیر عقاید، نیازها، ذوق و تخصص مفسران در تفسیر قرآن است. مفسران شیعه نیز همچون دیگر مفسران قرآن، دارای گرایش های فقهی، کلامی، فلسفی، اجتماعی و ادبی بوده اند؛ هر چند مفسران شیعه همه ی این گرایش ها را در چارچوب مذهب اهل بیت(علیه السلام)تعریف کرده اند. در این نوشتار به صورت مبسوط تاریخچه، ویژگی ها، موضوعات گرایش های تفسیری و مهم ترین تفاسیر شیعه در هر مورد، معرفی شده است.نیز یادآوری شده است: گرایش های تفسیری دیگری مثل گرایش عرفانی، حدیثی و علمی در میان شیعه وجود داشته است. در دهه ی اخیر نیز گرایش های میان رشته ای در تفاسیر، مثل تفسیر تربیتی، مدیریتی، سیاسی و... در مورد قرآن مطرح شده است.
کلید واژه ها:
قرآن، تفسیر، مفسران، شیعه، گرایش.مقدمه
گرایش های تفسیری از دیرباز، در عرض روش های تفسیری مطرح بوده است و نقش این مبحث در تاریخ تفسیر و شناخت تفاسیر و مفسران شیعه، مهم است؛ زیرا در دوره های مختلف تفسیر شیعه، به گرایش های متعددی برمی خوریم و درصد سال اخیر این گرایش ها از تنوع بیشتری برخوردار شده است و زمینه ساز پیدایش تفاسیر متعددی در شیعه گشته است. توجه به گرایش مفسر، ما را به شناخت مبانی و منابع و جهت گیری های او در تفسیر رهنمون می سازد؛ ضمن آنکه در فهم بهتر موضع گیری های مفسران شیعه به ما کمک می کند.مقصود از «گرایش» تأثیر باورهای مذهبی، کلامی، جهت گیری های عصری و علمی در تفسیر قرآن است که براساس عقاید، نیازها و ذوق و تخصص علمی مفسر شکل می گیرد(رضایی اصفهانی، 1385، ص328).
گرایش های تفسیری قرآن را به شیوه های فلسفی، کلامی، فقهی، ادبی، اجتماعی و... تقسیم کرده اند(همان، ص 32-34).
گفتنی است در مورد گرایش های تفسیری، از نام هایی همچون مذاهب، مکاتب، سبک ها، جهت گیری ها، الوان و اتجاهات تفسیری نیز استفاده شده است؛ ضمن آنکه تقسیم های متعددی در گرایش های تفسیری موجود است (معرفت، 1380/صغیر، 1412ق، ص36). گاهی نیز از این نام ها به جای همدیگر استفاده شده، گاهی بین روش و گرایش خلط گشته است؛ در حالی که روش تفسیر عبارت است از: شیوه ی استناد مفسر به منبع خاص، مثل روش تفسیر قرآن به قرآن، روایی، عقلی (رضایی اصفهانی، همان، ص 20-30)؛ ولی گرایش تفسیر وابسته به عقاید و تخصص و ذوق مفسر است.
پیشینه
سرچشمه های گرایش های تفسیری را می توان در صدر اسلام جستجو کرد؛ زمانی که اختلافات مذهبی و کلامی بین مسلمانان شکل گرفت و در تفسیر آیات قرآن اثر کرد و به دنبال آن، شیعه نیز در جایگاه یکی از مذاهب مهم فقهی و کلامی، گرایش خاصی در تفسیر بنیانگذاری و پیگیری کرد؛ هرچند مفسران شیعه تحت تأثیر اندیشه های اهل بیت(علیه السلام)قرار داشتند.از قرن دوم به بعد، با ترجمه ی آثار و نفوذ افکار و علوم یونانیان و ایرانیان در بین مسلمانان، گرایش های دیگری نیز پدید آمد. از اینجا بود که بحث های کلامی و فلسفی پیدا شد و کم کم گرایش های تفسیری کلامی شکل گرفت (طباطبایی، 1393ق، ج1، ص5) و هر کدام از فرقه های اسلامی، از جمله شیعه و... آیات قرآن را بر اساس دیدگاه های کلامی خود تفسیر می کردند.
در همین راستا، اختلافات مذهبی که از قرن اول شروع شده بود، با اختلافات مذاهب فقهی همراه و در تفسیر آیات فقهی قرآن، تأثیر گذاشت. مفسران شیعه نیز بر اساس مبانی فقهی مذهب اهل بیت(علیه السلام)به تفسیر قرآن پرداختند.
محدثان شیعه نیز که به نقل احادیث اکتفا می کردند، گرایش تفسیر روایی را شکل دادند که در مرحله ی اول (در قرن های سوم و چهارم) تفاسیری همچون : عیاشی و قمی شکل گرفت و در مرحله ی دوم (در قرن دهم تا یازدهم) تفاسیری همچون: البرهان و نورالثقلین ظهور کرد.
در میان دو دوره تفسیرهای روایی، تفاسیر فقهی شروع شد که نوعی تفسیر موضوعی قرآن با گرایش «آیات الاحکام» بود. احکام القرآن راوندی (م 573ق) و زبده البیان مقدس اردبیلی (993ق) از آن نمونه است.
برخی از فلاسفه، مثل ملاصدرا (م1050ق) تفسیر قرآن کریم را نوشتند و گرایش فلسفی تفسیر را شکل دادند. در قرن اخیر نیز گرایش های دیگری همچون گرایش اجتماعی و گرایش های میان رشته ای به وجود آمد و رشد کرد.
از مهم ترین تألیفات در زمینه گرایش های تفسیری در شیعه، می توان به مقدمه تفسیر المیزان، و کتاب التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب علامه محمدهادی معرفت و نیز روش های تفسیری دکتر سیدرضا مؤدب، کتاب روش ها و گرایش های تفسیری حسین علوی مهر و منطق تفسیر قرآن (2)، نوشته محمد علی رضایی اصفهانی - که در بخشی از آنها گرایش های تفسیر علمی، اجتماعی، فقهی، کلامی، فلسفی و... مورد بررسی قرار گرفته است - و برخی کتاب های دیگر که به یک گرایش خاص پرداخته اند، مثل درآمدی بر تفسیر علمی قرآن، نوشته ی محمد علی رضایی اصفهانی و فقه القرآن تفسیر تطبیقی آیات الاحکام محمد فاکر میبدی اشاره کرد.
مهم ترین گرایش های تفسیری مفسران شیعه
1. گرایش فقهی
گرایش تفسیر فقهی، به رویکرد تفاسیری گفته می شود که رویکرد اصلی آنها، توضیح آیات الاحکام باشد؛ یعنی مفسر براساس علاقه به فقه یا تخصص فقهی خود به آیات الاحکام توجه وافر نماید یا فقط به تفسیر این دسته از آیات بپردازد.قرآن کریم آیات متعددی درباره ی احکام تکلیفی انسان دارد که پانصد آیه و بیشتر و کمتر از آن گفته شده است (فاضل مقداد، 1315ق، ج1، ص5/ابن عربی، 1392ق، ج4، ص 208-209). در زمان پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)به این آیات عمل می شد و موارد ابهام، از ایشان پرسیده می شد. در عصر صحابه نیز از این آیات استنباط می شد و بدان ها عمل می شد و گاهی صحابه در مورد آیات الاحکام اختلاف می کردند که اختلاف امام علی(علیه السلام)و عمر در مورد أقل مدت حمل و استناد امام به آیات قرآن (بقره: 233/احقاف: 15) و تعیین مدت شش ماه، مشهور است (خضری، 1417ق، ص 113/ذهبی، 1396ق، ج2، ص 433).
در این میان، روایت های پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)و اهل بیت(علیه السلام)راه گشای فقهای صحابه و تابعین شد و در حقیقت، روایات فقهی، نوعی تفسیر موضوعی قرآن شد که بعدها علم فقه و فقه القرآن در دامان آن رشد کرد و مفسران و فقیهان شیعه، بر اساس دیدگاه های فقهی اهل بیت(علیه السلام)به تفسیر آیات الاحکام پرداختند.
فقه القرآن یا آیات الاحکام، در حقیقت نوعی تفسیر موضوعی قرآن است که به صورت یک گرایش تفسیری، از قرن های اولیه ی اسلام تاکنون ادامه داشته و ده ها کتاب در این زمینه نگارش یافته است - که در ادامه می آید - اما با پیدایش مذاهب فقهی از قرن دوم به بعد، پیروان مذهب حنفی، مالکی، شافعی و حنبلی نیز به تفسیر آیات الاحکام و تألیف در این زمینه پرداختند؛ با این همه تفاسیر فقهی شیعه که ریشه در روایات فقهی اهل بیت(علیه السلام)داشت، کم کم به صورت مجموعه های تفسیری و فقهی سامان یافت.
مهم ترین تفاسیر فقهی شیعه، عبارتند از:
- احکام القرآن (فقه القرآن)، راوندی (م 573ق)؛
- زبده البیان فی الحکام القرآن، مقدس اردبیلی (م993ق)؛
- کنزالعرفان فی فقه القرآن، سیوری معروف به فاضل مقداد (م 826ق)؛
- تفسیر آیات الاحکام، سید محمد حسین طباطبایی یزدی (م1386ق)؛
- تفسیر شاهی، سید امیر ابوالفتوح حسینی جرجانی (م976ق)؛
- مسالک الافهام الی آیات الاحکام، جواد کاظمی (قرن یازدهم هجری)؛
- فقه پژوهی، سید محمد علی ایازی (معاصر)؛
- تفسیر آیات الاحکام، زین العابدین قربانی (معاصر)؛
- فقه القرآن (تفسیر تطبیقی آیات الاحکام)، محمد فاکر میبدی (معاصر).
ویژگی ها: مفسر در گرایش فقهی، به عناصر زیر توجه بیشتری می کند:
الف) به تفسیر آیاتی می پردازد که در مورد زندگی بشر احکام فقهی دارد و تکلیف انسان را به صورت واجب، مستحب، حرام، مکروه و مباح در ابواب عبادات و معاملات و ... بیان می کند.
ب) همت مفسر به استنباط احکام شرعی، فرعی عملی از آیات قرآن است.
ج) معمولاً مفسر آیات الاحکام، شخصی مجتهد در فقه است و در نهایت، فتوای خویش را بیان می کند.
د) معمولاً مفسر در این گرایش با روش فقهی، مسائل را تجزیه و تحلیل می کند و در این راه از کتاب، سنت، عقل و اجماع بهره می برد.
هـ) تفسیر فقهی براساس مبانی ای که مفسر در فقه و اصول مذهب خویش برگزیده است، متنوع می شود و نتایج مختلف می دهد؛ برای مثال اگر مفسر فقیه، اجماع و خبر واحد و ظواهر کتاب را حجت بداند یا نداند، چهره ی آیات الاحکام او متفاوت می شود (رضایی اصفهانی، 1385، ص 331-330).
البته فقهای شیعه که بر اساس مذهب اهل بیت(علیه السلام)حرکت می کنند و آیات الاحکام را با استفاده از روایات پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم )و اهل بیت(علیه السلام)تفسیر می کنند، در این راه از قرائن عقلی و آیات دیگر نیز استفاده می نمایند.
موضوعات : برخی از مهم ترین آیات مورد اختلاف در گرایش فقهی تفسیر، عبارتند از: آیه ی متعه (نساء: آیه ی وضو (مائده: 20)؛ آیه ی خمس (انفال: 41)؛ حج تمتع و ... .
البته آیات الاحکام براساس تقسیمات فقه، به عبادات (مانند صلوه و صوم و...)، عقود (مانند نکاح و...)، ایقاعات (مانند طلاق و...) و احکام قضایی (مانند قصاص و...) تقسیم می شود و برخی، احکام حکومتی (مانند ولایت، جهاد و...) و احکام اجتماعی (مانند ارث، وصیت و...) را بدان اضافه کرده اند (فاکر میبدی، [بی تا]).
منبع: نشریه شیعه شناسی، شماره30.
