گرایش های تفسیری مفسران شیعه (2)

2. گرایش کلامی

واژه «کلام»، به معنای گفتار است، اما در اصطلاح، به «علم عقاید» گفته می شود. گرایش کلامی تفسیر قرآن، در مورد رویکرد تفاسیری اطلاق می شود که رویکرد اصلی آن، توضیح آیات عقاید باشد؛ یعنی مفسر بر اساس علاقه یا وابستگی به یک مکتب کلامی، آیات عقایدی را براساس آن مکتب کلامی تفسیر کند یا به آیات العقاید بیشتر بپردازد.
در عصر پیامبر(صلی الله علیه و آلهو سلم)، عقاید مسلمانان همگون بود؛ اما پس از ایشان در مورد برخی از مسائل عقیدتی، همچون امامت، اختلاف پیدا شد و کم کم دایره ی اختلافات به مسائل عقیدتی دیگر، همچون صفات خدا و پیامبران کشیده شد و در اواخر قرن اول و اوایل قرن دوم هجری، علم کلام شکل گرفت که مهم ترین مکتب در علم کلام، مکتب اهل بیت(علیه السلام)بود که از صدر اسلام شکل گرفت. سپس مکتب معتزله توسط واصل بن عطاء (80-131ق) به وجود آمد. در ادامه و در اواخر قرن سوم و اواخر قرن چهارم، مکتب اشاعره توسط ابوالحسن اشعری (م حدود 330ق) پایه گذاری شد و سپس مکتب ماتریدی (م 333ق) پدید آمد.
مکتب کلامی شیعه که عقاید خاصی در مسئله ی امامت و عصمت و مانند آن داشت و از احادیث اهل بیت(علیه السلام)سرچشمه می گرفت، در قرن های بعدی، توسط شیخ مفید (336-413ق) نظام مند گشت.
مکاتب کلامی در جهان اسلام، به سراغ تفسیر قرآن نیز آمدند و آیات موافق مکتب خویش را قبول کرده، آیات مخالف را به حق یا ناحق، تأویل یا توجیه می کردند؛ از این رو گرایش کلامی تفسیری با گونه های مختلف به وجود آمد.
از مهم ترین تفسیرهایی که با گرایش کلامی شیعه، نوشته شده است، موارد ذیل است:
الف) غرر الفوائد و دررالقلاید (امالی سید مرتضی)، شریف مرتضی (م436ق) که بین ظاهر و باطن قرآن جمع کرده است.
ب) تفسیر تبیان، ابوجعفر شیخ طوسی (م460ق).
ج) تفسیر مجمع البیان، ابوعلی طبرسی (م548ق).
دو تفسیر فوق، هر چند از تفاسیر جامع اند، اما به مباحث کلامی توجه وافر داشته اند.
د) متشابه القرآن و مختلفه، ابن شهر آشوب مازندرانی (م583ق). این تفسیر، به صورت موضوعی است.
هـ) حدائق ذات بهجه، ابو یوسف عبدالسلام قزوینی (م 488ق). این کتاب دربر دارنده ی تمام آیات قرآن است و تا زمان صفویه وجود داشته است (زرکلی، [بی تا]، ج4، ص7، حاجی حلیفه، 1387ق؛ ج1، ص 634).
و) بلابل القلاقل، ابومکارم محمد بن محمد حسنی (قرن هفتم). این تفسیر، آیاتی را آورده است که با واژه ی «قل» شروع می شوند.
ز)دقائق التأویل و حقایق التنزیل، ابومکارم محمد بن محمد حسنی، این تفسیر آیاتی را تفسیر کرده است که عبارت «یایها الذینءامنوا...» و «ان الذینءامنوا» و «آلم تر» داشته اند.
ح) جلاء الاذهان و جلاء الاحزان، ابو محاسن حسین بن حسن جرجانی (قرن هشتم). این اثر تا حدودی برگرفته از تفسیر ابوالفتوح رازی است.
ط) لوامع التنزیل و سواطع التأویل، ابوالقاسم رضوی لاهوری(م1324ق). ایشان از علمای هند است.
ی) آلاء الرحمن، محمد جواد بلاغی نجفی (1282-1352ق). این تفسیر تا آیه ی 57 سوره ی نساء است. او در مسائل کلامی بین ادیان، بیشتر قلم زده است.
ک) المیزان فی تفسیر القرآن، محمد حسین طباطبایی (1321-1402ق). وی به مباحث اعتقادی - به ویژه در جلدهای ابتدایی تفسیر - توجه بسیاری کرده است. هرچند روش او تفسیر قرآن به قرآن است، اما مباحث فلسفی و کلامی بسیاری دارد.
ل) تفسیرنمونه، آیت الله مکارم شیرازی و همکاری (معاصر). هرچند گرایش این تفسیر بیشتر اجتماعی است، اما به مباحث کلامی شیعه توجه خاص دارد.
م) تفسیر کلامی قرآن مجید، محمد حسین روحانی، هرچند گرایش تفسیری آن اجتماعی است و به صورت تفسیر جامع نگارش یافته است، اما به مباحث عقیدتی شیعه و دفاع از آنها پرداخته است.
ویژگی ها: مفسران در گرایش کلامی تفسیر، به عناصر زیر توجه بیشتری می کنند:
الف) به تفسیر آیات عقاید (توحید، نبوت، عدل، امامت و معاد) توجه می کنند.
ب) غالباً آیات مشابه قرآن را پیگیری می کنند.
ج) پس از تفسیر آیه، به اثبات عقیده ی خویش و نفی دیگران می پردازند.
د) انگیزه ی مفسر، دفاع از عقاید مسلمانان یا دفاع از مکتب کلامی خاص است.
هـ) در تفسیر کلامی، بیشتر از روش تفسیر اجتهادی و عقلی و شیوه ی استدلالی استفاده می شود؛ هرچند از روایات و آیات دیگر قرآن نیز استفاده می شود (رضایی اصفهانی، همان، ص 335).
از این رو، گاهی تفسیر کلامی، دارای روش ها یا گرایش های متعدد است.
شیعیان (اثنی عشری یا امامیه)، پیروان امامان دوازده گانه - از امام علی تا امام مهدی(علیه السلام)- هستند (گروه های دیگر شیعه، مثل اسماعیلیه و زیدیه نیز در اکثر عقاید با شیعه مشترک هستند، ولی در مورد امامت برخی امامان متأخر، اختلاف نظر دارند. (ر.ک به: سبحانی، 1427ق) که در سه قرن اول از محضر اهل بیت(علیه السلام)استفاده کرده اند و عمده ی مسائل کلامی خویش را از آنان گرفته اند.)
بعد از غیبت امام عصر (329ق)، عالمان بزرگ شیعه، همچون شیخ طوسی، شیخ مفید، سیدمرتضی، خواجه نصرالدین طوسی و... کلام شیعی را بارورتر کرده اند.
شیعیان معتقد به توحید صفاتی و افعالی و عدل الهی هستند و به عقل و نقل، هر دو اهمیت می دهند و حسن و قبح عقلی را قبول دارند و انسان را آزاد - نه مجبور و نه آزاد مطلق، بلکه به صورت الامر بین الامرین - می دانند و تکلیف به مالایطاق را جایز نمی دانند و خدا را با چشم سر قابل رؤیت نمی دانند.
از مهم ترین مسائل کلامی شیعه، اعتقاد به امامت علی بن ابی طالب(علیه السلام)و یازده فرزند او، و اعتقاد به عصمت پیامبران و امامان است. گرایش تفسیری شیعه، به ظاهر و باطن قرآن توجه دارد.
موضوعات: برخی از مهم ترین موضوعات و آیاتی که در تفسیرهای کلامی مورد بحث و رد و اثبات قرار گرفته اند، عبارتند از: توحید صفاتی، توحید افعالی، عصمت و پیامبران، عدل الهی، امامت و جانشینی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)، هدایت و ضلالت و رابطه ی آن با آزادی و اختیار انسان، دیدن خدا با چشم سر و رابطه ی آن با مسئله تجسیم و تشبیه.
برای مثال در آیه ی شریفه «وجوه یومئذ ناضره الی ربها ناظره» (قیامه: 22-23) نیز اختلاف شدیدی پیش آمد و برخی مفسران بر آن شدند در قیامت، خدا دیده می شود. روایات صحیح بخاری نیز آن را تأیید می کرد (صحیح بخاری، 1411ق)، کتاب التوحید، باب قوله تعالی: «وجوه یومئذ ناضره...»، ولی معتزله، ظاهر این آیه را با آیه «لا تدرکه الابصر و هو یدرک الابصار» (انعام: 103) معارض می دیدند و دیدن خدا را در رستاخیز به صورت مجازی می دانستند (البخار، 1995م، ص 125-127).
علامه طباطبایی (ره) درمورد آیه ی فوق می نویسد:
«والمراد بالنظر الیه تعالی لیس هو النظر الحسی المتعلق بالعین الجسمانیه المادیه التی قامت البراهین القاطعه علی استحالته فی حقه تعالی بل المراد النظر القلبی و رؤیه القلب بحقیقه الایمان علی ما یسوق الیه البرهان و یدل علیه الاخبار المأثور عن اهل العصمه(علیه السلام)» (طباطبایی، 1393ق، ج20، ص198): و مقصود از نگاه به سوی خدا، نگاه حسی - که با چشم جسمانی مادی انجام می شود - نیست که برهان های قطعی بر محال بودن آن دلالت دارد، بلکه مقصود نگاه قلبی است. نگاه قلبی با حقیقت ایمان براساس آنچه برهان و روایات اهل بیت(علیه السلام)ما را به سوی آن سوق می دهد.
منبع: نشریه شیعه شناسی، شماره30.