الزامات و بسترهای خلق حماسه اقتصادی

گفتگو با حجت الاسلام دکتر علی معصومی نیا
از آنجا که امسال از سوی مقام معظم رهبری به عنوان سال حماسه‌ی سیاسی و حماسه‌ی اقتصادی نام‌گذاری شده است، جهت تبیین موضوع در حوزه‌ی اقتصاد گفت‌وگویی را با حجت‌الاسلام دکتر علی معصومی‌نیا، پژوهشگر اقتصاد اسلامی و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اقتصادی انجام داده‌ایم. در این گفت‌وگو دکتر معصومی‌نیا ضمن بیان اهمیت راهبردی این نام‌گذاری با توجه به شرایط واقعی اقتصاد کشور، به برخی از جنبه‌های خلق حماسه‌ی اقتصادی و بسترها و الزامات مورد نیاز برای خلق این حماسه اشاره می‌کنند.

با توجه به این نکته که در پنج سال گذشته نام‌گذاری سال‌ها از سوی مقام معظم رهبری با محوریت موضوع اقتصاد و تأکید روی تولید ملی بوده است، دلیل نام‌گذاری امسال را چه می‌دانید؟

همان طور که فرمودید، رهبر عزیز ما برای چند سال گذشته نام‌های اقتصادی را برگزیده‌اند و به نظرم این سنت نام‌گذاری برای سال، بسیار پسندیده است و به نوعی باعث می‌شود همت همه‌ی مسئولان و مردم در جهت تحقق شعار آن سال قرار گیرد.
در رابطه با شعارهایی که مقام معظم رهبری در سال‌های گذشته فرمودند، تلاش‌هایی صورت گرفت؛ ولی احساس می‌شود که متأسفانه آن نتایج مطلوب به طور کامل محقق نشده است و نیاز به همت بیشتری وجود دارد. مضافاً بر اینکه در یکی دو سال اخیر، فشارهای خارجی بر اقتصاد ما بسیار زیاد شده است.اگرچه از اول انقلاب ما با تحریم‌هایی از سوی کشورهای قدرت‌طلب و سلطه‌جو و در رأس آن‌ها آمریکا، مواجه بوده‌ایم؛ ولی در این دو سال اخیر تحریم‌ها بسیار تشدید شده است. هرگز ما با تحریم بانک مرکزی مواجه نشده بودیم، اما این بار چنین اتفاقی افتاد. در خصوص تحریم‌های نفتی هم وضعیت به همین گونه است. بنابراین فشار خارجی شدید شده و به همین خاطر، درآمد‌های ما بسیار کاهش پیدا کرده است و علاوه بر آن، فشارهای زیادی در عرصه‌های مختلف وجود دارد.
اتفاق دیگری که در دو سال اخیر افتاد هدفمندی یارانه‌ها بود. به فرموده‌ی مقام معظم رهبری، گرچه بخشی از مشکلاتی که در این زمینه بروز پیدا کرد به فشارها و تحریم‌های خارجی برمی‌گردد؛ ولی قسمتی از این مسائل ناشی ازسوءتدبیر و سهل‌انگاری‌های مسئولین بوده است. به عنوان مثال، قرار بود که به بخش تولید کمک بایسته‌ای شود تا وقتی آزادسازی قیمت حامل‌های انرژی صورت می‌گیرد، تولید آسیب نبیند، ولی متأسفانه بخش تولیدآسیب زیادی دیده و این موضوع ناشی ازغفلتی است که در این خصوص صورت گرفته است.
از سویی دیگر، پرداخت نقدی یارانه‌ها نیز عوارضی را برای اقتصاد ما به همراه داشت که از جمله‌ی آن‌ها می‌توان به افزایش نقدینگی و تورم نسبتاً بالا اشاره کرد. این مجموعه از مسائل، شرایطی را برای ما ایجاد کرده است که با یک حرکت عادی نمی‌توانیم بر آن فائق شویم ونیازمند حرکتی خارق‌العاده هستیم. حماسه ویژگی‌هایی دارد و برای خلق حماسه، باید آمادگی بالایی وجود داشته باشد وهمه‌ی ظرفیت‌ها به کار گرفته شود. در واقع کارهایی که در حالت عادی، نشدنی به نظر می‌رسند، با خلق حماسه، شدنی خواهند بود.
بنابراین برای فائق آمدن بر مشکلات خارجی و پیامدهایی منفی اقتصاد در داخل، نیازمند یک حرکت حماسی هستیم. اوایل جنگ تحمیلی که عراقی‌ها آبادان را به طور کامل محاصره و خرمشهر را اشغال کردند، با یک فکر معمولی، اصلاً در ذهن انسان نمی‌گنجید که بتوانیم خط‌ را بشکنیم و دشمن را عقب برانیم. من یادم می‌آید وقتی در منطقه‌ی دارخوین، استحکامات دشمن را می‌دیدیم، اصلاً فکر نمی‌کردیم امکان داشته باشد که بتوانیم خط را بشکنیم؛ ولی بچه‌های ما با دست خالی توانستند خط را بشکنند و خرمشهر را آزاد کنند. این را می‌گویند حماسه. کاری که در شرایط عادی و با امکانات معمولی به نظر دست‌نیافتنی می‌آید، به راحتی با روحیه‌ی حماسی، شدنی خواهد بود.
اگر چنین حالتی در اقتصاد ما ایجاد نشود، ما نمی‌توانیم مشکلات را پشت سربگذاریم. به همین جهت است که مقام معظم رهبری مسئله‌ی حماسه را مطرح کرده‌اند. واقعاً هم شعاری که پارسال ایشان فرمودند بسیار دقیق بود و هم حماسه‌ای که امسال در حوزه‌ی اقتصاد و سیاست مطرح کرده‌اند بسیار نغز و بااهمیت است.
بنده با یقین عرض می‌کنم تا زمانی که حماسه‌ای در اقتصاد ما صورت نگیرد، نمی‌توانیم بر مشکلات توفق پیدا کنیم. این مسئله نیازمند همت همه‌ی افراد جامعه است تا تحرک اجتماعی تازه‌ای در جامعه ایجاد شود و حماسه‌ای در عرصه‌ی اقتصاد، همانند حماسه‌ی جنگ تحمیلی اتفاق بیفتد.امروز واقعاً نیازمند یک حرکت تاریخی برای گذر از شرایط فعلی هستیم.

برای خلق حماسه‌ قطعاً پیش‌نیازها و بسترهایی لازم است. در دوران جنگ نیز هرچند امکانات ما بسیار محدود بود، ولی ایمان و تقوای جوانان باعث شد حماسه‌ی دفاع مقدس به وجود آید. به نظر شما، برای خلق حماسه‌ی اقتصادی، چه بسترها و پیش‌نیازهایی لازم است تا آن حماسه بتواند اتفاق بیفتد؟

در درجه‌ی اول به یک باور ملی نیاز داریم؛ یعنی همه‌ی مردم ما باید ضرورت این قضیه را بپذیرند. تا زمانی که همه‌ی مردم به ضرورت خلق حماسه‌ی اقتصادی نرسند، موفق نمی‌شویم. علاوه بر این، باید همه‌ی افراد جامعه به این باور برسند که امکان خلق حماسه وجود دارد. ما باورهای دینی عمیقی برای مواجهه با شرایط سخت و مشکلات پیش رو داریم، در حالی که در برخی از جوامع، با وجود اینکه چنین اعتقاداتی ندارند، از جمله ژاپن و کره‌ی جنوبی، وقتی مردم به این باور رسیدند که باید یک حرکت جمعی و خیزش ملی ایجاد شود، توانستند مشکلات اقتصادی‌شان را حل کنند.چه رسد به اینکه ما دست‌مایه‌های اسلامی قدرتمندی داریم. بنابراین اولین پیش‌نیاز، باور عمومی به ایجاد حماسه و همچنین امکان تحقق آن است.
مسئله‌ی دیگر اینکه باید مردم را وارد صحنه‌ی اقتصاد کرد؛ یعنی باید از پتانسیل‌های عمومی استفاده کنیم. تا امروز ما در این جهت، موفقیت لازم را نداشته‌ایم. یکی از اصلی‌ترین مشکلات اقتصاد ما تصدی بسیار بالای دولت در آن است. متأسفانه قسمت عمده‌ای از اقتصاد در اختیار دولت است و از پتانسیلی که مردم دارند استفاده نمی‌شود. مسئولین و بالاخص مسئولین اجرایی، باید به این نتیجه برسند که بیشتر از اینکه متصدی باشند، باید ناظر باشند. بنده به عنوان یک طلبه که سال‌های زیادی است در این زمینه مطالعه می‌کنم و در عرصه‌ی اقتصاد هم مطالعات زیادی داشته‌ام، معتقدم واقعاً از تعالیم اسلامی برنمی‌آید که دولت در عرصه‌ی اقتصاد، به صورت وسیع ورود پیدا کند. اسلام می‌خواهد که مردم خودشان کارهای اقتصادی را بر عهده داشته باشند و دولت نظارت کند.
در طول چهار سال و نه ماهی که امیرالمؤمنین علیه السلام خلیفه بودند، چقدر سراغ دارید که دولت ایشان متصدی کارهای اقتصادی شده باشد؟ این در حالی است که نقل‌های بسیار زیادی داریم که ایشان بر امور اقتصادی ناظر بودند. مثلاً اول صبح به بازارها می‌رفتند، نظارت و نصیحت می‌کردند، جایی که لازم بود مجازات می‌کردند و بعد می‌آمدند به کارهای حکومتی می‌پرداختند. این شکل مطلوب اسلام است. البته در برخی قسمت‌ها چاره‌ای جز تصدی دولت نیست که در این فرصت کوتاه نمی‌‌توان این موضوع را تشریح کرد، ولی در بسیاری از بخش‌های اقتصاد، دولت باید مردم را هدایت کند که خودشان در عرصه‌ی اقتصاد حضور داشته باشند.
مسئله‌ی دیگر همان نکته‌ای است که مقام معظم رهبری سال‌هاست بر آن تأکید می‌کنند و آن اینکه ما باید وابستگی‌مان را به درآمدهای نفتی کم کنیم. در طول سال‌های گذشته که درآمدهای نفتی ما نسبتاً خوب بود، هرچند برخی از مصارف این درآمدها در امور ضروری بود، ولی قطعاً بخشی از این درآمدها می‌توانست ذخیره شود و صرف کارهای غیرضروری نشود. متأسفانه ما عادت کرده‌ایم از راه درآمد نفت ارتزاق کنیم و دولت را اداره کنیم. این مسئله باعث وابستگی ما به درآمدهای نفتی شده است. تا وقتی که با یک خیزش عمومی، وابستگی اقتصاد را به نفت قطع نکنیم، هرگز نمی‌توانیم حماسه خلق کنیم.
مسئله‌ی دیگر این است که باید فرهنگ کار در عموم جامعه نهادینه شود. از این جهت، به نظر بنده، کارنامه‌ی ما اصلاً مقبول نیست. با کمال تأسف باید گفت که ما عادت به کار کردن نداریم. این موضوع را مقام معظم رهبری هم مطرح کرده‌اند. عموم جامعه‌ی ما در همت کار کردن ضعیف هستند. برای مثال، چه ضرورتی وجود دارد که با وجود این شرایط سخت اقتصادی، تعطیلات طولانی عید را داشته باشیم و یک ماه مملکت را تعطیل کنیم. مسئولین ما باید به مردم بگویند اگر می‌خواهید مملکت از این مشکلات خارجی و داخلی رهایی یابد، باید کار کنیم و به جای دو هفته تعطیلی، چهار روز تعطیلی داشته باشیم. مایه‌ی اصلی این مسئله در آموزه‌های اسلامی ریشه دارد. امام باقر، امام صادق و باقی ائمه علیهم السلام خیلی اوقات نیاز مادی هم نداشتند، ولی می‌رفتند عرق می‌ریختند و کار می‌کردند.
تا وقتی که خیزشی عمومی برای کار و فعالیت اقتصادی به وجود نیاید، خلق حماسه از حد یک شعار فراتر نمی‌رود و در آخر سال، ما شرمنده‌ی مقام معظم رهبری خواهیم بود. باید فرهنگ کار به جامعه تزریق شود و این مصرف‌گرایی موجود تغییر کند.
نکته‌ی دیگر این است که مسئولین ما باید وضعیت فعلی را برای مردم تشریح کنند. چرا به مردم واقعیت‌ها را نمی‌گوییم؟ باید واقعیت‌ها را به مردم گفت. آن اوایل که اقتصاد مقاومتی از سوی مقام معظم رهبری مطرح شد، خود من در بعضی از نشست‌هایی که در دانشگاه‌ها برگزار می‌شد، عرض می‌کردم که اقتصاد مقاومتی به معنای ریاضت نیست؛ ولی امروز از این عقیده برگشته‌ام و معتقدم اقتصاد مقاومتی قرین با ریاضت است. ما باید به مردم بگوییم که اگر می‌خواهید حماسه خلق کنید، باید یک دوره‌ی ریاضت را پشت سر بگذارید. چرا ما این را به مردم نمی‌گوییم؟باید بی‌پرده، واقعیت‌ها را به مردم بگوییم. اگر آینده‌ی خوبی برای مملکت می‌خواهیم، باید یک دوره سختی و صرفه‌جویی را پشت سر بگذاریم. چرا بی‌رویه خرج می‌کنیم؟ باید در یک دوره، تلاش فراوان کنیم و مصرفمان را به شدت کاهش دهیم. باید یک سری تلخی‌ها و سختی‌ها را تحمل کنیم.
حماسه عجین با سختی است. در جنگ تحمیلی هم ما شهید و مجروح می‌دادیم و رزمنده‌ها بعضاً شب‌ و روز نمی‌خوابیدند؛ تا اینکه توانستیم حماسه خلق کنیم. نمی‌توانیم راحت و تنبل باشیم، یک ماه مملکت را تعطیل کنیم و در عین حال، حماسه هم خلق کنیم. عقیده‌ی شخصی بنده این است که مسئولین و دولتمردان باید واقعیت را با مردم در میان بگذارند و به آن‌ها بگویند که باید یک دوره سختی را تحمل کنیم.
من احساسم این است که بدنه‌ی مسئولین جامعه‌ی ما آن طور که باید و شاید، در این زمینه همگام با رهبری پیش نمی‌روند. اگر فرمایشات ایشان را کنار هم بگذارید، می‌بینید که ایشان حکیمانه نکات را متذکر می‌شوند؛ ولی متأسفانه بسیاری از ما این واقعیت‌ها را به مردم نمی‌گوییم. بدون یک خیزش عمومی و تحمل سختی‌های مقطعی، نمی‌توانیم حماسه خلق کنیم. باید بیشتر کار کنیم و کمتر مصرف کنیم. استراحت به معنای راحت‌طلبی را باید از زندگی‌مان بیرون کنیم. فقط در این صورت است که می‌توانیم پیشرفت کنیم.
همان طور که عرض کردم، کشورهایی مثل چین، کره‌ی جنوبی، ژاپن، برزیل و... که به موفقیت‌هایی رسیده‌اند، این مراحل سختی را به نحوی پشت سر گذاشته‌اند و تا حد زیادی این مسائل را رعایت کرده‌اند. این در حالی است که به نظر بنده، ما کارنامه‌ی درخشانی در این زمینه نداریم.
نکته‌ی آخر در این خصوص این است که باید شرایط و وضعیت انقلاب در جهان را برای مردم تشریح کنیم. به صورت مختصر باید بگویم که آمریکایی‌ها توانسته‌اند به هر نحو ممکن در تمامی نهضت‌های اسلامی یا غیراسلامی دخالت کنند. تنها کشوری که به طور کامل و با کمال سرافرازی و استقلال در مقابل آمریکا ایستاده جمهوری اسلامی است و این هم به برکت تفکرات حضرت امام و شخص مقام معظم رهبری و فرهنگ غنی تشیع است که دست‌مایه اصلی امام و رهبری محسوب می‌شود. این واقعیتی است که در دنیا وجود دارد.
آمریکایی‌ها اگر بتوانند ما را شکست دهند، به همه‌ی اهدافشان دست می‌یابند. این مسئله را باید مرتب برای مردم تشریح کرد. متأسفانه سخنران‌ها و استادان مسائل را آن طور که باید به مردم منتقل نمی‌کنند. به اعتقاد من، هیچ کس به خوبی خود مقام معظم رهبری مسائل را برای مردم تبیین نمی‌کند.
اگر فرمایشات نوروزی ایشان را ملاحظه کنید، می‌بینید واقعاً به بهترین نحو ایشان بیان فرمودند که ما باید این واقعیت‌ها را به مردم بگوییم تا مردم شرایط فعلی را درک کنند تا ان‌شاءالله همت برای خلق حماسه در بین ملت ایجاد شود. باید به مردم گفت که ما در قله ایستاده‌ایم و تنها انقلاب اسلامی در قله ایستاده است و ما باید هزینه‌ی لازم را بپردازیم تا بتوانیم آن حماسه را خلق کنیم.

در فرمایشاتتان به موانع خلق این حماسه هم اشاره فرمودید. سوال بعدی این است که ما از حماسه‌ی اقتصادی چه نمودهای عینی را انتظار داریم؟ در واقع چه نتایجی باید حاصل شود تا بگوییم که حماسه‌ی اقتصادی خلق شده است؟

به عقیده‌ی بنده، یکی از اصلی‌ترین نتایج حماسه‌ی اقتصادی، استقلال اقتصادی است. استقلال موضوع ظریفی است که باید به معنای آن دقت کنیم. ممکن است ما در تولید یک کالا مزیت نسبی نداشته باشیم، ولی استقلال اقتصادی به این معناست که ما باید قدرت تأمین نیازهایمان را داشته باشیم. در چنین شرایطی، اگر دشمن ما را در زمینه‌هایی که مزیت نسبی نداریم، تهدید کند، می‌توانیم خودمان تولید کنیم. یکی از دستاوردهای اصلی حماسه‌ی اقتصادی عبارت است از استقلال اقتصادی؛ یعنی ما باید به مرحله‌ای برسیم که قدرت تأمین نیازهایمان را داشته باشیم تا آن‌ها نتوانند دست روی نقطه‌ضعف ما بگذارند. به همین دلیل، باید وابستگی‌مان را به درآمدهای نفتی کاهش دهیم و به صفر برسانیم.
دوم اینکه اگر بتوانیم نیازهای داخلی‌مان را خودمان تأمین کنیم، آن‌ها نمی‌توانند به ما فشاری وارد کنند. متأسفانه در این زمینه ما کارنامه‌ی قابل قبولی نداریم و روز‌به‌روز واردات ما افزایش پیدا کرده است. چرا باید این طور باشیم؟ آن‌ها از همین ناحیه به ما ضربه می‌زنند. یکی از نقاط ضعف مهم ما این است که خیلی از کالاهای واسطه‌ای که در تولید کالاهای نهایی مصرف می‌شوند وارداتی هستند. به همین دلیل، وقتی ما را تحریم می‌کنند، کارخانه‌هایمان آسیب می‌بینند. ما باید در این زمینه استقلال پیدا کنیم و تا وقتی به این مرحله نرسیم، نمی‌توانیم بگوییم حماسه خلق کرده‌ایم.
با توجه به اعتقادات مذهبی‌ مردم، استعداد بالای نیروهای جوان و معادن بسیار غنی کشور، استقلال اقتصادی برای ما دست‌یافتنی است و وظیفه‌ی همه ماست که به این سمت حرکت کنیم. البته حماسه‌ی اقتصادی دستاوردهای دیگری هم دارد که شرح آن‌ها مفصل است.

در پایان اگر نکته‌ی خاصی باقی مانده است، بفرمایید.

اگر در طول این سال‌ها با توجه به نام‌گذاری‌های مقام معظم رهبری، همت بایسته را به کار برده بودیم، امروز وضعیت بسیار بهتری داشتیم؛ ولی به دلیل راحت‌طلبی و عمل نکردن به شعارهای رهبری، امروز با نقطه‌ی مطلوب خیلی فاصله داریم. باید همه‌ی اندیشمندان و اساتید ما، به فکر یک برنامه‌ی جامع اقتصادی و برنامه‌‌های عملیاتی متناسب با آن باشند. همچنین باید قوانین عملیاتی مورد نیاز، در مجلس تهیه شود. همه‌ی مسئولین باید بر اساس قانون و با توجه به مصالح مملکت عمل کنند، نه مصالح جناحی. متأسفانه یکی از دردهای اصلی جامعه‌ی ما این است که همه چیز را جناحی می‌بینیم. این در حالی است که حماسه‌ی اقتصادی، بدون وجود یک همت ملی و فراجناحی و در نظر گرفتن مصالح مملکت در سطح کلان، دست‌یافتنی نیست. راهی جز این نداریم که به برنامه‌ی درست بپردازیم و همان طور که عرض کردم، وابستگی‌مان را به درآمدهای نفتی کاهش دهیم و از ظرفیت‌هایمان درست استفاده کنیم. در واقع به یک برنامه‌ی جامع هماهنگ نیاز داریم که هم در مقام نظر و هم در مقام عمل، آن را به کار ببریم.
نکته‌ی پایانی که لازم می‌دانم عرض کنم در رابطه با یارانه‌ی نقدی است. برخی بی‌مهابا به یارانه‌ی نقدی حمله می‌کنند، در حالی که واقعاً برخی از آثار هدفمندی یارانه‌ها از ابتدا مشخص نبود. امروز که پیامدهای منفی این اقدام و تورم حاصل از آن آشکار شده است، باید در این زمینه با توجه به تجربیات گذشته، تجدید نظر کنیم. به جای اینکه مجریان را ملامت کنیم، باید ارزیابی دقیقی از این تجربه داشته باشیم و سعی کنیم نقاط ضعف را مرتفع کنیم.
همان طور که عرض کردم، بدون هماهنگی و همکاری جمعی، به جز شرمندگی جلوی رهبری، دستاوردی نخواهیم داشت. با توجه به اینکه امسال انتخابات ریاست‌جمهوری را نیز در پیش داریم، با یک خیزش عمومی، باید در عرصه‌ی سیاست هم حماسه خلق کنیم تا زمینه‌ی برطرف شدن مشکلات فراهم شود. باید یک همت عمومی وجود داشته باشد تا استهلاک نیروها در عرصه‌ی سیاست باعث نشود اقتصاد کشور آسیب ببیند.
منبع: سایت برهان