بررسی منابع و پژوهشهای تاریخ کوشانیان

درآمد

امپراتوری کوشان یکی از قدرتهای بزرگ جهان باستان به شمار می رفت که قلمرو وسیعی شامل بخش هایی از روسیه، افغانستان و هند امروز را در بر می گرفت. خاستگاه این سلسله ناحیه ای است که در حال حاضر آسیای مرکزی خوانده می شود و شالوده آن به دست مردمانی کوچ رو بنا گردید که در تایخ به نام یوئه چی (Yueh-chih) شناخته شده اند. بر اساس منابع چینی در اوایل قرن دوم پیش از میلاد، یونه چی ها از همسایه شرقی مجاور خود قبیله هیونگ - نو (Hiung-no) یا هسیونگ - نو (Hsiung-nu) هزیمت یافتند و از سرزمین خود واقع در ایالت کانسو در چین رانده شدند. پس از نزاعهای متعدد، در حدود سال 129 پ. م. یوئه چی ها به همراه چندین قوم مهاجم دیگر بر باختر تاختند و شاهنشاهی یونانی آن را مضمحل نمودند. سپس قلمرو باختر را به پنج شاه نشین تقسیم کردند. (1)مقارن با آغاز عصر مسیحی، رئیس شاه نشین کویی شوانگ، کوجولاکدفیسس (kujula kadphises حدود 100-50 م. ) سایرین را مطیع ساخت و سلسله خویش را با نام کوشانیان بنیاد نهاد.
موسس سلسله کوشانی که بر روی سکه های آغازین خود عنوان، یاووگا (یابگو) داشت، پس از کسب پیروزیهای بزرگ عناوین مهاراجا (Maharaja شاه بزرگ)، راجاتراجا (Rajatiraja شاه شاهان) و دوپوترا (devaputra سپر خدا) را برای خود برگزید و با حمرانان هندی، پارتی و چینی ادعای برابری کرد. جانشینان او عبارت بودند از ویما کدفیسس (wima dadphises حدود 113 - 101 م. )، کانیشکای اول (kanishka، حدود 156-134 م. )، واشیشکا (vashishka حدود 164-157م)، ک انیشکای دوم (حدود 167-158 م. )، هویشکای اول (huvishka حدود 182-158 م)، هویشکای دوم (حدود 193-183م)، و واسودوای اول (vasudeva حدود 233-194م)
دوره کوشانهای کبیر (حدود 50 تا 223 م. ) عصر طلایی آسیای مرکزی در دوره باستان بود. کوشانیان به تدریج قلمرو حکومت خود را وسعت بخشیدند و در نقاط دوردست هند دست به لشکرکشی زدند. قلمرو حکومت آنها در برگیرنده تمامی جاده های بازرگانی بود که کالاهای چینی مانند ابریشم و سایر منسوجات، ادویه، احجار کریمه و ظروف فلزی، از طریق آنها به حوضه تاریم آورده می شد، تا به قلمرو پارت، مصر و روم صادر شود. به این ترتیب کوشانها می توانستند تمامی بازرگانی شرقی - غربی را که از آسیای مرکزی عبور می کرد، تحت کنترل داشته باشند.
کوشانیان با دو سلسله ایرانی اشکانیان (250 پ. م. -226 م) و ساسانیان (224-652م) هم عصر و هم مرز بودند و در نتیجه بر سیاست خارجی این دو دولت نیز تاثیر می گذاشتند. حضور چنین قدرتی در شرق ایران باعث می شد تا در صحنه سیاست آن روزگار، ایران به شکل قدرتی میانه، بین دو امپراتوری کوشانی و روم قرار گیرد و به ناچار مسائل شرقی را به منازعات غربی خود اضافه نماید. به علاوه از لحاظ اقتصادی، کشور کوشانیان تهدید برای ایران، به خصوص در عصر امپراتوری پارتیان بود؛ زیرا کوشانها (همچنان که ذکر شد) مثل پارتها در مبادلات تجاری از مزایای ترانزیت استفاده می کردند و قسمتی از جاده ابریشم را در اختیار داشتند.
ظهور پادشاهی مقتدر کوشانی در مجاورت خاندان چینی هان در مشرق و امپراتوری ایران در مغرب، باعث شد قدرتهای بزرگ آن زمان به چهار امپراتوری روم، ایران، چین و کوشان محدود گردند. همه سرزمینهای متمدن جهان باستان طی قرون متمادی به نوعی تحت سلطه یا نفوذ چهار قدرت مزبور با یکدیگر مرتبط بودند. در سال 220 م. امپراتوری هان منقرض گردید. پارتها از جنگ با رومیها صدمه دیدند و اختلافات داخلی در سیاست ایران طلوع ساسانیان را در 224 م. در پی داشت. مقارن با این احوال، از دست رفتن شمال سیر دریا و کنترل جاده ابریشم در سغد، بر موقعیت اقتصادی و سیاسی کوشانها تاثیر زیادی گذاشت. هرچند ایالات هندی امپراتوری آنها بدون تغییر باقی ماند؛ ولی کوشانیان در ایران با امپراتوری قدرتمند ساسانی روبرو شدند.
فروپاشی امپراتوری کوشان به سرعت صورت گرفت. قلمرو «واسودوا»ی اول بین «واسودوا»ی دوم که در باختر حکومت داشت و «کانیشکا»ی سوم حاکم قندهار و ماثورا تقسیم شد. در چنین موقعیتی اردشیر اول، شاه ساسانی به امپراتوی کوشان یورش آورد و باختر را تصرف کرد. واسودوای دوم که قادر به مقاومت نبود، با قبول برتری پارسیان، قلمرو حکومتش محدود به «کوشانشهر» شد و به صورت یکی از دولتهای دست نشانده ایران ساسانی درآمد. قسمت شرقی امپراتوری کوشان استقلال خود را حفظ کرد و پادشاه آنجا «کانیشکا»ی سوم، عصر جدیدی را آغاز کرد؛ یعنی عصر کوشانهای متاخر که از سال 224 م. آغاز می شد و تا قرن نهم میلادی به حیات خود ادامه داد. فروپاشی امپراتوری کوشان وضع جدیدی را به وجود آورد. قدرت مرکزی که بازرگانی شرق - غرب را کنترل می کرد، دیگر از بین رفته بود و سازماندهی مجدد بازرگانی راه دور میان چین و مدیترانه فقط در یک قرن بعد امکان پذیر گردید.

الف - منابع نوشتاری

منابع نوشتاری درباره کوشانیان محدود است به توصیفاتی که سالنامه های چینی از بربرهای غربی داده اند و اشاراتی به باختریان که در منابع کهن یونانی و لاتینی وجود دارد. منابع هندی نیز تنها به آن بخش از تاریخ کوشانیان می پردازند که بر شبه قاره استیلا داشته اند.

منابع چینی

نام یوئه چی برای نخستین بار در منابع چینی آورده شده است، برجسته ترین این منابع عبارتند از:
1- گزارشهای تاریخی سسه - کی (sse-ki) یا شی چی (shi-ki) که به وسیله شو-ما-چی از (shu-ma-chiez) یا سه- ما- تسین (Se-Ma-Tsien) تکمیل گردیده است. این گزارشها که مارکوارت (Marquart) و مولر (Muller) آنها را ترجمه کرده اند، پیش از سال 91 پ. م. تدوین گردیده و حاوی اطلاعات ارزنده ای درباره مطلع تاریخ یوئه چی ها بر اساس گزارشهای چانگ - کین (chang-kien) هستند. چانگ - کین سفیر امپراتوری نیرومند چین - ووتی از دودمان «هان» بود که برای ایجاد اتحاد علیه «هیونگ نو» ها در سال 138/139 پ. م. به سوی «یوئه چی» ها روانه شد. او در طی ماموریت خود سالها اسیر هیونگ نو ها گردید و سرانجام در سال 126 پ. م. با ناکامی از انجام ماموریت خویش به چین بازگشت. گزارش او در فصل 123 «تاریخ شی چی» گنجانده شده است.
یادداشتهای «چانگ - کین» مهمترین منبع در شناخت تاریخ آسیای مرکزی به شمار می رود. این منبع شامل شرح دقیقی درباره سرزمین واقع میان فرغانه و باختر است. بر اساس اظهارات او، آسیای مرکزی در آن دوران سرزمینی پرجمعیت با شهرهای متعدد و کشاورزی شکوفا بود. به احتمال زیاد چانگ کین زمانی به قرارگاه مکزی یوئه چی ها رسید که آنها به تسلط یونانیها بر شمال و جنوب آمودریا پایان بخشیده بودند؛ زیرا نقل می کند که تاهسیا (Tahsia، باختر) دارای حکمرانان عالی نیست و هر شهری زیرنظر شاهزاده خود اداره می شود. (2)
2- سالنامه های چینی تسین هان شو (Tsien Han chou تاریخ سلسله هان متقدم) اثرپان - کو (pan-ku) و هوهان شو (Heou Han chou تاریخ سلسله هان متاخر) اثرفن - یه (Fam-Ye). مندرجات سالنامه ها، به خصوص هوهان شو، مکمل گزارشهای «شی چی» هستند و خلاصه ای از موقعیت سیاسی منطقه را در دوران پس از تصرف باختر، تشکیل یا بگوهای پنج گانه، فرمانروایی کوجولاکدفیسس و جانشین او ویما کدفیسس ارائه می دهند. «تاریخ فن یه» دوره میان سالهای 25 تا 230 م. را در بر می گیرد و در شرح مختصر خود درباره آغاز تاریخ کوشانها از شکست یکی از شاهان کوشانی به دست چینی ها در سال 90 م. ذکری به میان می آورد.
3- دایره المعارف ون - هسین - تونگ - کائو تالیف «ما-توان-لین» که در قرن سیزدهم تدوین گردیده و «رموسات» آن را ترجمه کرده است. این اثر با وجود آنکه به قرن سیزدهم تعلق دارد، شامل ارجاعات زیادی به منابع اولیه «تاریخ یوئه چی»ها است.

منابع یونانی

منابع غربی از اشاره به تاریخ کوشانیان بی بهره نیستند و در مجموع منابع مزبور به طور کامل بیان کننده همان روابطی هستند که بر شمردیم. جغرافیای استرابو، از جمله مهمترین منابع یونانی حاوی اطلاعات مفید درباره کوشانیان است. استرابو جهانگرد بزرگی بود که در سیر و سیاحت خویش تا ارمنستان پیش رفت. او کتاب خود را در حدود سال 19 م. نگاشت و بسیاری از تالیفات یونانی را در تدوین اثرش مورد اقتباس قرار داد. جغرافیای او مهمترین و اصلی ترین منبع درباره حیات کوچ روهای آسیای مرکزی است. استرابو به هنگام توصیف وضعیت حوزه کوچ روی آسیای مرکزی، از بیابانگردانی که باختر را از یونانیها ستاندند، با نامهای آسی (Asi)، پاسیانو (Pasianoi)، تخاری (Taxari) و سکارائولی: Sarauca (read: Sacaraucae) یاد می کند. بی شک او از همان قبایلی سخن می گوید که در منابع چینی از آنها یاد شده است؛ اما در اینکه کدام یک از آنها با قوم یوئه چی منطبق است، مابین محققان اختلاف نظر وجود دارد.
سایر مولفان یونان باستان که در مورد تاریخ کوشانیان و به خصوص یوئه چی ها مطالبی ارائه می دهند، عبارتند از هرودت که در کتاب چهارم خود بحث مفصلی درباره سیت ها دارد. (3) بطلمیوس، مورخ و جغرافیدان یونانی که در سال دوم در اسکندریه می زیست و کتابش در زمینه شرح راههای باستان، نام باستانی شهرها، رودخانه ها و کشورها بسیار ارزشمند است. همچنین در این باره می توان از آپولونیوس، ایزدور خاراکسی، پلینی، دیون کاسیوس و آمیانوس مارسلینوس نام برد.

ب- کتیبه ها

سرخ کتل: (SK4، تاریخ کتیبه متعلق به عصر کانیشکای دوم یا هوویشکای اول، احتمالاً 164 م. ) سرخ کتل، معبد عظیمی است که در جاده اصلی کابل به مزار شریف قرار دارد و کتیبه های متعددی در آن یافت شده است. این کتیبه ها پرسشهای بسیاری در زمینه زبان گفتاری کوشانها مطرح می کنند. به عقیده هنینگ، زبان کوشانها گونه ای از شاخه ایرانی و باختری است و کاملترین نام برای آن زبان بومی باختر است. بنابر متن کتیبه SK4 که در سرخ کتل به دست آمده، شاه سرور نیایشگاه را ساخت که «کانسکو» خوانده می شد. به نظر می رسد که شاه سرور، کانیشکای دوم بود که توانست آیین اُآنیدو (پیروزی) را در سرخ کتل احیا کند و دلیل آن هم پیروزی اوبرپارتها در حدود 162 م. بود.
کعبه زرتشت: (SKZ، تاریخ کتیبه 262 م. ) شاپور اول (272- 241 م. ) شاه ساسانی، شرح فتح و پیروزی خویش را در مرزهای شرق و غرب کشورش بر دیوار کعبه زرتشت نگاشته است. او در ضمن شرح شکست دادن رومیها در جبهه غرب، کشورهای جرو شاهنشاهی خود را نام می برد و ادعا می کند قلمرو او در مشرق علاوه بر پارت، مرو، هرات، سیستان، توران، مکران، پارادنه وسند، سرزمین کوشانها تا پشکیبور (پیشاور ؟) کاشغر، سغدیانا، تاشکند را در بر می گیرد. به عبارت دیگر قلمرو کوشان، دست کم تا دره های مرز شمال غرب پاکستان امروزی جرو امپراتوری شاپور بود و فرمانروای کوشانی که هویت اومعلوم نیست، به اطاعت او تن در داده بود.
شاپور پسر خود نرسی (302 -293 م. ) را به حکومت هند، سیستان و توران تا ساحل دریا گماشت(SKZ، سطر 24)، اما در دربار او «کوشانشاه» وجود ندارد. بنابراین کوشان در این زمان به وسیله شاهزادگان ساسانی اداره نمی شد و می توان چنین استنباط کرد که پادشاه کوشان به اطاعت او گردن نهاد؛ اما عنوان خود را تحت سیادت ساسانیان حفظ کرد. نکته دیگری که از متن کتیبه روشن می شود، این است که شاپور از پدرش اردشیر بابکان (241- 226 م. ) با نام شاهنشاه ایران یاد می کند، در حالی که خودش را شاهنشاه «ایران و توران» می خواند ؛ بدین معنا که سرزمین های بیرون از ایران نیز به شاپور سرسپرده بودند. گرچه روشن نیست سرزمین ایران از دیدگاه ساسانیان به کدام مرزها محدود بودهاست؛ اما به یقین کوشانشهر یکی از قلمروهایی بوده که تصرف آن شاه ساسانی را به این لقب پر افتخار نایل کرده است.
پایکول :(NPK تاریخ کتیبه 293 م. ) در کتیبه نرسی (302- 293 م. ) در پایکولی، فهرست مستقل و نیمه مستقل اسرافی که هنگام به تخت نشستن نرسی به او یاری رساندند، ذکر شده است. شاه کوشان (Kwsn MLK) نیز در میان آنهاست؛ اما چیز دیگری درباره او نمی دانیم.
کتیبه های متعدد و پراکنده دیگری نیز درباره کوشانیان وجود دارد که بیشتر آنها از کوشانهای کبیر به جا مانده اند؛ ولی شناسایی تاریخ آنها سالهاست پژوهندگان را در تردید گذاشته است. در واقع گاهشماری های مربوط به فرمانروایان کوشانی روشن و دقیق نیستند و تاریخ های آنها را جز با حدس و گمان و قرینه های ذهنی نمی توان با گاهشماری های مغرب پیوند داد ؛ اما سکه های مهمترین و قابل اعتماد ترین سند برای بازسازی تاریخ برجسته ترین دودمان باستانی در شرق ایران پیش از اسلام هستند و شناخت تاریخ امپراتوری کوشانی بدون بررسی و تکیه بر شواهد سکه شناسی مقدود نیست. به همین دلیل تحقیق درباره مسکوکات کوشانی در مطالعات کوشان شناسی از جایگاه ویژه ای برخوردار است.

ج - پژوهشها و تالیفات

تتبع درباره کوشانیان در بررسی های تاریخی کشورهایی چون روسیه، افغانستان و هند، مبحثی ناشناخته نیست. اغلب محققان دوره باستان در این کشورها به تاریخ «یوئه چی» ها و «کوشانیان» اشاراتی داشته اند و باستان شناسی نیز در این زمینه اطلاعات ذیقیمتی در اختیار آنها گذاشته است. به ویژه پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و اهمیت یافتن کشور های واقع در حوزه آسیای مرکزی، توجه به تاریخ این منطقه افزایش یافت و مقالات و کتابهای متعددی در این باره به رشته تحریر درآمد.
در سال 1968 به موجب دعوت که از طرف یونسکو و انستیتوی خاورشناسی شوروی به عمل آمد. کنگره خاورشناسی درباره تمدن و فرهنگ آسیای میانه و پادشاهی کوشان قدیم در شهر دوشنبه، پایتخت جمهوری تاجیکستان تشکیل گردید. از کشور ایران دکتر جواد مشکور، ابوالحسن دهقان و علی سامی در این کنگره شرکت داشتند. ماحصل این کنفرانس چاپ دو کتاب ارزشمند (Central Asia in the kushan Period) و (Kushan Studies in USSR) بود که حاوی مقالات تخصصی شرکت کنندگان درباره تاریخ یوئه چی ها و کوشانیان است.
تواریخ افغانستان اغلب مبحث کوشانیان را در خود جای داده اند؛ اما بیشتر به شکل تکرار مطالب یکدیگر و بدون استناد به متابع معتبر. در این میان کتاب «تاریه امپراتوری کوشانیان » اثر محمد غریزی به لحاظ توضیح کاملی که از مسکوکات کوشانی ارائه می دهد. توجه به هنر و مراکز هنری عصر کوشانی، شایان توجه بیشتری است.
منابع هندی در این زمینه غنی ترند. کتب تاریخی هند، به خصوص آثاری که به تواریخ سلطنتی شمال آن توجه دارند، به تاریخ کوشانیان به عنوان امپراتوری قدرتمندی که بخشهای بزرگی از آن شبه قاره را تحت سلطه داشته است، می پردازند. بسیاری از پژوهشکران استدالال کردند که امپراتوری کوشان اصلا هندی بود؛ زیرا ثروتمندترین پاره آن در شبه قاره قرار گرفته بود. به علاوه اکثر جمعیت امپراتوری در سرزمین های پست قندهار، پنجاب و حوزه گنگ سکونت داشتند و بازرگانان هندی و دیر نشینان بودایی در سراسر قلمرو کوشان پراکنده بودند ؛ اما ریچارد نلسون فرای، ایران شناس برجسته در جدیدترین اثر ترجمه شده خود، «تاریخ باستانی ایران»، معتقد است که فرمانروایان سلسله از هندیان نبوده، پایه های حکومتی آنها بیشتر ایرانی است و با گذشت زمان عوامل هندی هم اهمیت یافته اند. فرای تاریخ کوشانیان را نه تنها در ارتباط با تاریخ ایران، بلکه به صورت جزئی از آن مورد بررسی قرار می دهد.
در تالیفات قابل توجه مورخان هندی در این باره که در ایران موجود است، می توان به کتاب Eerly Kushanas اثر «ب. کومار» اشاره کرد. این کتاب با قلمی ساده و روان نگاشته شده و حاوی مفصل ترین اطلاعات درباره هر یک از کوشانیان کبیر ( اعم از نویسه های مختلف اسمی، متصرفات، مذهب و مسکوکات آنها ) است. به علاوه، شرح کاملی از کتیبه های شاهان کوشانی و معرفی جامعی از تاریخ این سلسله در آن موجود است.
متاسفانه در ایران این مبحث بسیار مهجور واقع شده و مورد توجه چندانی قرا نگرفته است. از اقدامات معدود ایرانیان در این زمینه می توان به کتاب باختر به روایت تاریخ، تالیف خانم هایده معیری اشاره کره که با به کار گرفتن مطالعات و تحقیقات انگلیسی و منابع فارسی متعدد نگاشته شده است. محور اصلی مباحث کتاب باختر است و کوشانیان به عنوان یکی از مهمترین قدرتهای تکوین یافته در این ناحیه بخش اعظمی از این اثر را به خود اختصاص داده اند. اثر قابل توجه دیگر نیز کتاب ساسانیان تالیف دکتر «دکتر خدادایان» است که در بخش پایانی آن تاریخ یوئه چی ها و کوشانیان مورد بررسی قرار می گیرد. سایر منابع نیز تنها به اشاراتی گذرا، پرابهام و گاه نادرست اکتفا کرده اند.
محققان غربی در این زمینه گوی سبقت را از دیگران ربوده اند. ارزشمتدترین و صحیح ترین اطلاعات درباره این امپراتوری بزرگ و با اهمیت شرق را می توان در منابع غربی یافت. کتابها و مقالات تخصصی به همراه نقشه های جغرافیایی، تصاویر سکه ها و کاوش در آثار باستانی کوشانیان از مطلع تاریخ یوئه چی ها تا سقوط امپراتوری را به بهترین نحو و کامل ترین شکل می توان در آثاری چون تحقیقات دانشگاه کمبریج، پژوهشهای سازمان یونسکو و مجلات مختلف انگلیسی زبان یافت. در واقع بدون تکیه بر منابع خارجی، به هیچ وجه نمی توان پژوهشی جامع و قابل توجه درباره تاریخ این مردمان و سلطنتی که بنا نهادند، انجام داد. درباره تاریخ یوئه چی ها ومهاجرت هایشان عمده ترین مطالعات عبارتند از : جلد دوم کتاب «History of Civilization of Central Asia» که به صورت مجموعه مقالات محققان توسط یونسکو چاپ و منتشر شده است. هدف یونسکو از این طرح، شناخت تمدن مردمان مناطق آسیای مرکزی بر اساس باستان شناسی، تاریخ، زبان و ادبیان آنها بوده و بی شک کتاب مذکور تا حد بسیار زیادی به آن جامه عمل پوشانده است.
کتاب «Canbridge History of early inner Asia» منبعی بسیار غنی، کار آمد و تخصصی در زمینه استفاده از منابع نوشتاری دست اول و ارائه نقشه به شمار می رود.
درباره تهاجم کوچ روها به باختر مطالعات قابل توجه عبارتند از : The Greeks inThe Bactrial and India کتاب بسیار ارزشمند تارن که از مهمترین منابع درباره تاریخ یونانیان باختر است. تارن در اثر خود اقوامی را که به حیات شاهنشاهی یونانی باختر خاتمه دادند، به تفضیل مورد بحث قرار می دهد. این کتاب در زمره منابعی ایت که ارزش ترجمه کامل به فارسی را دارد.
«تاریخ باستانی ایران»، جدیدترین اثر ترجمه شده ریچارد نلسون فرای به قلم مسعود رجب نیا که با بهره گیری از آخرین دستاوردهای باستان شناسی نگاشته شده و حاوی فرضیات، پرسشها و نظریات تازه ای درباره تاریخ ایران باستان است. معرفی کامل منابع مربوط به هر مبحث در آغاز آن بر ارزش کتاب می افزاید.
درباره تاریخ امپراتوری کوشان برجسته ترین پژوهشها عبارتند از : «Dynastic art of the Kushanas» اثر علمی و بسیار تخصصی «جی. م. روزنفیلد» با نثری سنگین و دشوار و در عین حال دقیق ترین اطلاعات شامل توضیح تصاویر، خط سکه ها و مونوگرام ها ست و نیز در مقایسه با سایر منابع سکه شناسی مانند کتاب کومار و اثر پرسی گارنو تقسیم بندی بهتری برای سکه ها دارد. اما متاسفانه تعدادی از سکه های کانیشکا در این اثر فاقد توضیح پشت سکه ها ست.
«The Coins of Greek and seythic kings of Bactria and India in the British museum» از پرسی گارنر که تنها به مسکوکات کوشانیان اختصاص دارد. اگرچه گذشت زمان و انجام تحقیقات جدیدتر در این باره به تدریج آن را در حاشیه قرار می دهد؛ اما هنوز اثر ارزشمندی به شمار می رود و به کرات مورد استفاده محققان قرار می گیرد.
درباره مناسبات امپراتوری کوشانی با امپراتوری اشکانی منابع معدود با اشاراتی پراکنده وجود دارد؛ اما مناسبات با ساسانیان بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. منابعی که بیشتر به این موضوع پرلداخته اند، عبارتند از: «Central Asia in the Kushan Period» این کتاب دو جلدی شامل مجموعه مقالات شرکت کنندگان در کنفرانسی است با عنوان: (Conference of the history, Archaeologyand Culture of Central Asia in the Kushan Period) کنفرانس مزبور در سال 1968 در شهر دوشنبه پایتخت تاجیکستان به دو زبان انگلیسی و روسی برگزار شده است. خلاصه انگلیسی مقالات روسی نیز در این کتاب موجود است.
«شاهنشاهی اشکانی» اثر یوزف ولسکی، متخصص برجسته تاریخ اشکانیان که مقالات و تالیفات متعددی درباره تاریخ این امپراتوری شرق باستان به رشته تحریر درآورده؛ اما متاسفانه آثار او کمتر به فارسی ترجمه شده اند. ترجمه اثر یاد شده به قلم مرتضی ثاقب فر صورت گرفته است. ولسکی در اثرش اشاره مستقیمی به مناسبات کوشان و پارت ندارد؛ اما برای روشن شدن تحولات سیاسی جامعه ایران در هنگامی که با امپراتوری کوشان همسایه گردیده بود، بسیار مفید است.
ایران باستان، اثر یوزف ویسهوفر با ترجمه مرتضی ثاقب فر، مشتمل بر تاریخ تحلیلی ایران باستان از 550 پ. م تا 650 م. است که می تواند برای تحلیل رویدادهای معاصر در ایران، همزمان با عصر امپراتوری کوشانی مورد استفاده قرار گیرد.

پی نوشت ها :

1- شاه نشین های پنجگانه عبارت بودند از: هیو - می (Hieu-mi) شوانگ - می (Shuang-mi) کویی - شوانگ (Koei-shuang) هی - تون (Hi-touen) و تو - می (Tou-mi).
2- آ. بلینتسکی، خراسان و ماوراءالنهر، ترجمه پرویز ورجاوند، مرکز اسناد فرهنگی آسیا، تهران، 1371، ص 134.
3- در فاصله زمانی قرنهای هفتم تا سوم پیش از میلاد گستره آسیای مرکزی به وسیله شمار کثیری از قبایل مسکونی شد که در منابع یونان باستان نام سیت یا اسکیت Scythian دارند. این مردمان از لحاظ نژادی با یوئه چی ها شباهتهایی دارند.
منبع مقاله: محمد حمید، یزدان پرست لاریجانی؛ (1385)، نامه ایران (مجموعه مقاله ها، سروده ها و مطالب ایران شناسی) جلد سوم، تهران: اطلاعات، چاپ اول.