موسیقی درونی در شعر پایداری (2)

انواع واج آرایی

از دیگر انواع تکرارهای نامرئی اشعار فرید، واج آرایی است. راستگو در کتاب هنر سخن آرایی، بحث مفصّلی درباره واج آرایی داده و واج آرایی را به دو شاخه یک جایه و چند جایه تقسیم کرده است. در واج آرایی یک جایه، واج تکرار شده در یک جا، مثلاً در آغاز یا پایان یا میان چند واژه، جای می گیرد و بر اساس جایگاه واج، به سه نوع هم آغازی، هم پایانی و هم میانی تقسیم می شود. در واج آرایی چند جایه، واج تکرار شده است و در چند جای پراکنده و گونه گون چند واژه می نشیند و به دو نوع هم پاغازی (هم پایان و آغازی) و پراکنده تقسیم می شود. در هم پاغازی، واج تکرار شده در پایان و آغاز دو واژه متوالی جای می گیرد و در پراکنده، واج بدون هیچ آئین و هنجاری در چند جای چند واژه قرار می گیرد (راستگو، 1382: 14، 13، 12). در این مقاله انواع مختلف واج آرایی در سه دفتر شعر فرید، جداگانه مورد بررسی قرار گرفت و چهار نوع واج آرایی از قبیل هم آغازی، هم پایان و آغازی، هم پایانی و واج آرایی پراکنده از اشعار او استخراج شد. تلفّظ کلمات متوالی با صامت ها و مصوت های مشابه، موجب غنای موسیقی درونی است. کاربرد وسیع این نوع تکرارهای نامرئی در اشعار فرید، نشان از آن دارد که قریحه و طبع شاعر با زیبایی پنهان تکرار صامت ها و مصوت ها آشناست؛ به گونه ای که گاه در یک بیت چندین بار از این شگرد هنری استفاده می کند.

هم آغازی

هم آغازی با 315 مورد در سه دفتر شعر فرید (193 مورد در پری ستاره ها، 75 مورد در پری بهانه ها و 47 مورد در پری شدگان)، بیشترین فراوانی واج آرایی را به خود اختصاص داده است. تکرار واج در فاصله ای کوتاه، گویی گوش را می نوازد و موسیقی را با تأکید بیشتری به خواننده عرضه می کند.
سه سیب سهم "فرید" است عاشقان مکشید
کنون که سیب غمی می خورد به تنهایی
(طهماسبی، 1385 الف: 85)
به خانه آورید آفتاب را
برون برید و سر برید خواب را
(همان: 255)
ای چشم من مناز به سیاره های اشک
با من بگو ستاره سیار من کجاست
(همان: 131)
به رنگ بی هنریها مرا میالایید
که گر مجال دهد دست مرد می دانم
(همان: 238)
هر بر عشق بر دل من چنگ می زند
در گوش من زمین و زمان زنگ می زند
(همان: 35)
ای جوانان درد ما را پیر کرد
می رویم و مرده ریگ ماست درد
(طهماسبی، 1386: 33)
گرچه در زمین زیست می کنند/زیستگاهشان جهان و داستان دیگری ست (طهماسبی، 1385 ب: 9).

واج آرایی پراکنده

پس از جناس و هم آغازی، واج آرایی پراکنده با فراوانی 276 مورد (142 مورد در پری ستاره ها، 90 مورد در پری بهانه ها و 44 مورد در پری شدگان)، در اشعار فرید از بیشترین بسامد برخوردار است. فرید در بسیاری از اشعار خویش از واج آرایی به عنوان یک شگرد هنری بهره برده و گاه با تکرار برخی صامت ها یا مصوت ها، به نوعی تأکید یا القای مفهوم در ذهن خواننده دست یافته است. برای نمونه در بیت:
درد می خواند بلند افسانه خود را «فرید»
وای بنشیند اگر در باور فریاد من
(طهماسبی، 1385الف: 141)
گذشته از این که مصوت بلند «آ» فریاد را در ذهن مخاطب متجلّی می سازد، نوعی تأکید بر بلندخواندن را نیز تداعی می کند. یا در بیت:
سواران لحظه ای تمکین نکردند
ترحّم بر من مسکین نکردند
(طهماسبی، 1386: 36)
تکرار هشت بار صامت «ن»، تداعی گر مفهوم منفی بیت در ذهن خواننده است.
فرید گاه با تکرار صامت ها و مصوت ها واژه ای که در بردارنده مفهوم اصلی بیت است، نوعی تأکید بر مفهوم را القا می کند:
در اجاقم لانه دارد آتش دردی بزرگ
تا که بالا می رود دود از سر فریاد من
(طهماسبی، 1385الف: 141)
تکرار صامت «د» در بیت فوق تأکید بر واژه درد و تداعی کننده آن است. در بیت:
قسم به سوز دل عاشقان سودایی
کسی که درد فروش است اهل سودا
(همان: 106)
تکرار صامت «س»، نوعی تأکید بر واژه قسم است. شاعر به جای اینکه واژه قسم را آشکارا تکرار کند، به صورت پنهان، موسیقی صامت کلمه را در طول بیت به نمایش می گذارد.
از دیگر نمونه های واج آرایی پراکنده در اشعار فرید، به موارد ذیل می توان اشاره کرد:
پروا ندارم از زن و زنجیر و زور و زر
آزاد و بی غبار و رها گریه می کنم
(همان: 39)
واج آرایی «ز»، «ر»، «آ»-
کارشان شمردن ستاره بود/ناله هایشان در استعاره بود/قصه هایشان/همیشه با اشاره بود (واج آرایی ش) (طهماسبی، 1385ب: 55)

هم پایان و آغازی

این شگرد هنری در اشعار فرید، چهارمین نوع از تکرارهای نامرئی اشعار او را شامل می شود. این نوع واج آرائی در پری ستاره ها 66 مورد، در پری بهانه ها 21 مورد و در پری شدگان 44 مورد مشاهده شد. در مجموع، 131 مورد هم پایان و آغازی در سه دفتر شعر فرید به کار رفته است.
در رگم خون شهادت پای می کوبد هنوز
پای را هر چند در رقص بلا گم کرده ام
(طهماسبی، 1385الف: 73)
نامه این درد را تاریخ خرچنگی نوشت
من ندارم تاب، چون بلبل دری می خوانمش
(همان: 146)
از علمدار رشید عاشقان آموختم
دست و پایی گر به عشق کربلا گم کرده ام
(همان: 174)
تو بالا رفته ای من در زمینم
برادر روسیاهم شرمگینم
(طهماسبی، 1386: 63)

هم پایانی

110 مورد هم پایانی در سه دفتر شعری فرید مشاهده شد که بیشترین مقدار آن با فراوانی 51 مورد، در پری ستاره ها به کار رفته است.
یاران من جان بر سر باور نهادند
بر خطّ ایمان دست و پا و سر نهادند
(همان: 63)
پر کنید از اشک خونین جام چشم
بشکنید ای مردمان بادام چشم
(همان: 27)
تا چند بر ابلیس یازی دست بیعت؟
تا کی جدایی از بهشت آدمیّت؟
(همان: 61)
تو را که ظرف نداری همین اشاره بس است
دگر مپرس که جام کدام صهبایم
(طهماسبی، 1385الف: 264)
خواستم فاصله ها را ز میان بردارم
در میان بودن من سعی مرا باطل کرد
(همان: 203)
ای اتفاق دیدن و جان دادن
وی لحظه بزرگ تماشایی
(همان: 172)
نازنین پاکدامن من/ای امید من/هیچ گاه این غریب دل شکسته مرض شناس را/سیاه دل مخوان(طهماسبی، 1385ب: 61).

تکرارهای مرئی در اشعار فرید

تکرارهای مرئی در اشعار فرید، شامل تکرار واژه در طول یک بیت، تکرار مصراع در طول قالب شعری، تکرار یک یا چند واژه به صورت پراکنده در طول چند بیت، تکرار منظّم یک یا چند واژه در ابتدای ابیات، ردّ الصدّر علی العجز، درّ العجز علی الصدر و طرد و عکس است. تکرار واژه ها حجم زیادی از این نوع تکرار را در برمی گیرد. تکرار واژه که در کتب بدیع با عنوان تکرار یا مکرّر از آن یادشده، در حقیقت نوعی واژه آرایی است که اگر هنرمندانه و به جا به کار رود، نغمه، نوا و زیبایی ویژه ای به سخن خواهد داد و کلام را با نوعی تکیه و تأکید همراه می سازد.
عرصه واژه آرایی فرید، یک بیت یا چند بیت و گاه کل سروده است. واژه آرایی در اشعار فرید، گاه به صورت پراکنده، همچون تکرار واژه در طول یک بیت یا تکرار یک یا چند واژه به صورت پراکنده در طول چند بیت، قابل مشاهده است و گاه به صورت منظم، همچون تکرار واژه در اول مصراع یا سطر، ردّ العجز و ردّ الصدر، مشاهده می شود. تکرارهای مرئی اشعار فرید، گاه فراتر از یک واژه است و گروهی از کلمات را در برمی گیرد؛ برای مثال، مصرعی در کل سروده تکرار می شود و نوعی مصرع آرایی را به نمایش می گذارد یا مطلبی را قلب می کند که در نتیجه آن، چندین واژه در عین تکرار، تنها جابه جا می شود. این نوع تکرارهای مرئی، از جمله شیوه های رونق افزایی سخن است و گوش را می نوازد. در جدول شماره 3 انواع تکرارهای نامرئی اشعار فرید همراه با فراوانی به تصویر کشیده شده است.
جدول شماره 3:

انواع تکرارهای مرئی در اشعار فرید
عنوان	پری ستاره ها	پری بهانه ها	پری شدگان	مجموع
	فراوانی	فراوانی	فراوانی	فراوانی
تکرار واژه در طول بیت	564	154	61	779
تکرار واژه در طول چند بیت	35	46	13	94
تکرار واژه در اول مصراع یا سطر	7	57	29	93
ردّالصّدر علی العجز	2	8	-	10
تکرار مصراع	1	9	-	10
طرد و عکس	5	4	-	9
ردّالعجز علی الصدر	2	-	-	2
مجموع	616	278	103	997

تکرار واژه در طول یک بیت

تکرار واژه در طول یک بیت، با مجموع 779 مورد، پرکاربردترین تکرار مرئی اشعار فرید است. فرید گاه با این شگرد هنری بر مفهوم مورد نظر خویش تأکید می کند و معنا و مضمون را در ذهن خواننده می پروراند؛ برای مثال در بیت ذیل:
چقدر لاله پری شد چقدر پرپر شد
چقدر لاله پری رای من نمی دانی
(طهماسبی:1385الف:41)
لاله نمادی از شهید است و تکرار آن، حیرت شاعر را در برابر موج عظیم شهدا در هشت سال دفاع مقدس به تصویر کشیده است و یا در بیت:
ای حال من چو حال پریشان روزگار
این گونه تا به حال پریشان نبوده ای
(همان: 133)
شاعر برای بیان حال پریشان خویش ابتدا آن را با تأکید بیشتری برای خواننده توصیف می کند. از دیگر نمونه های تکرار واژه در طول بیت، به موارد ذیل می توان اشاره کرد:
گربه تشت قصّه ها خون سیاووش شماست
می خورند این قصّه ها خون سیاووش مرا
(همان: 138)
من همیشه عاشقم که راز یک پری ستاره با من است
زین پری ستاره بوی سیب و گل رهاست تا کرانه ها
(همان: 81)

تکرار یک یا چند واژه به صورت پراکنده در طول چند بیت

94 مورد از تکرارهای مرئی اشعار فرید، تکرار یک یا چند واژه به صورت پراکنده در طول چند بیت است. این تکرار، به نوعی پیوستگی با مضمون و محتوای سروده دارد. برای مثال، در غزل «ترینه ای در سوگ علی»، شاعر برای مقتدای شیعیان، مرثیه ای زیبا با ردیف علی سروده است. در این غزل، واژه علی علاوه بر ردیف، گاه همچون نگینی در میان ابیات می درخشد.
چون علی نشناخت خود را در جهان یک حق شناس
ماند در ابهام، سیمای درخشان علی

از علی کی زودتر ای صبح، سربرداشتی؟
یک شب از بالین شب تا صبح پایان علی
گرچه ای بغض، آبرویت را علی هرگز نریخت
همچو سنگ آویختی دست از گریبان علی
(همان: 179)
در پایان این غزل، شاعر شهادت مولا را به تصویر می کشد. تکرار واژه شهادت در این ابیات، نه تنها از ارزش سخن نکاهیده بلکه به زیبایی آن نیز کمک وافری کرده است.
در میان تنگدستی ها شهادت مرده بود
گر نبود او را دمادم روزی از خوان علی

کی شهادت با علی یک دم جدایی داشته است
بوده این مسکین تمام عمر، مهمان علی
چون هزاران عاشق مسکین، شهادت سالها
زرد روییها کشید از درد هجران علی
با شهادت از رگ گردن علی نزدیک تر
او در این حسرت که بیند روی تابان علی...
ای شهادت یازده تنگ شکر بردی، بس است
رو که تنگ آخرین ماراست از خوان علی
(همان: 180 و 181)
از دیگر نمونه های این تکرار مرئی، به موارد ذیل می توان اشاره کرد:
در آستان جدایی پری ستاره من
چه نازنین شده بیتای من نمی دانی
خبر زدیو و زدیوار در من است و تو را
خبر چو نیست پریبای من نمی دانی
بسی شکسته و روییده ام نمی دانند
تو نیز سرو من افرای من نمی دانی
(همان: 40)
دلم از بس که دیشب بال کوبید
عقاب داغ را در خال کوبید
عقاب داغ در برج خیالم
نشست از دور و چنگی زد به حالم

به ویرانی دلم را آشنا ساخت
کبوترهای آهم را رها ساخت
کبوترخانه ی قلبم فرو ریخت
ولی کمبود اشکم آبرو ریخت
(طهماسبی، 1386: 55 و 56)
ای غافل از کرشمه خورشید
کوچید و رفت چشمه خورشید
ای شب نشین ز شرم نمردی
خورشید را به خاک سپردی؟
(همان: 12)

تکرار منظم یک یا چند واژه در ابتدای ابیات

این نوع تکرار، 93 مورد از تکرارهای مرئی اشعار فرید را به خود اختصاص داده که بیشترین مقدار آن، با فراوانی 57 مورد، در پری بهانه ها قرار گرفته است. از آن جا که این واژه ها در تمام سروده، تکرار نشده است، از به کار بردن نام ردیف آغازین برای آن اجتناب شده است.
بکوب ای دل! که اینجا قصر نور است
بکوب ای دل! مرا شرم حضور است
بکوب ای دل! که غفار است یارم
من از کوبیدن در شرم دارم
بکوب ای دل! که معبودم کریم است
مرا از در زدن هرچند بیم است
بکوب ای دل! که جای شک و ظن نیست
مرا هر چند روی در زدن نیست
(همان: 40)
بخند ای دل که اخم غنچه وا شد
گل از گلدان بیزاری جدا شد...
بخند ای دل! بخند ای دل که عید است
به قفل بعغض خندیدن کلید است
بخند ای دل مگر سوری بخندد
گل از شیپور شیپوری بخندد...
بخند ای دل بخندان اطلسی را
بسوزان دودمان بی کسی را
بخند ای دل که باقی هم بخندند
گل سرخ و اقاقی هم بخندند
(همان: 18 و 19)\

تکرار مصراع در طول قالب شعری

تکرار مصراع در اشعار فرید، تنها در غزل ها (پری ستاره ها) و مثنوی ها (پری بهانه ها) قابل مشاهده است و اشعار نیمایی (پری شدگان) را در بر نمی گیرد. این تکرار مرئی، 10 بار در دو دفتر شعر فرید به کار رفته است.
الا ای طوطی گویای اسرار
ز شیرین و شکر با پنج گفتار...
الا ای طوطی گویای اسرار
حنایی شد مرا گیسوی گفتار...
الا ای طوطی گویای اسرار
سخن از درد باید گفت بسیار
(همان: 71 و 75 و 77)

ردّ العجز علی الصّدر

«این صنعت به نام تصدیر نیز معروف است... و آن است که لفظی که در اول بیت و جمله نثر آمده است، همان را به عینه یا کلمه شیه متجانس آن را در آخر بیت و جمله نثر باز آرند.»(همایی، 1373: 67) این صنعت 2 بار و آن هم تنها در پری ستاره ها نمود داشته است.
من گریه می کنم اگر امشب برای سیب
تو می خوری و چون فقرا گریه می کنی
(طهماسبی، 1385 الف: 55)
ماتمی شیطان به من شلیک کرد
من هم افکندم به سویش ماتمی
(همان: 46)

ردّ الصدر علی العجز

«چون کلمه ای که در آخر بیت آمده است، در اول بیت بعد تکرار شده باشد، آن را صنعت ردّ الصدر علی العجز می گویند»(همایی، 1373: 70). این صنعت 10 بار در دو دفتر پری ستاره ها و پری بهانه ها به کار رفته است که 8 مورد آن، به پری بهانه ها تعلق دارد.
پهلو شکسته ای و علی با فرشتگان
با گریه می برند به دارالشفا تو را
دارالشفای درد جهان، خانه علی است
زین خانه می برند ندانم کجا تو را
(طهماسبی، 1385الف: 251)
چرا گلرنگ شد امشب سرشکم
مگر زد بر حنا کاکل تمشکم
مشکم درد شیرین است امشب
سرشکم سرخ و خونین است امشب
مگر گل داد امشب بید مشکم
که شد گلرنگ و گلناری سرشکم
سرشکم چون گل سرخ انار است
تو را با بید مشک من چه کار است؟
(طهماسبی، 1386: 74)
چو شب را شمع بر بالین نهادند
بنای عشق را شیرین نهادند
چو شیرین عشق شیرینکار دارد
از این افسانه ها بسیار دارد
(همان: 68)

طرد و عکس

«طرد و عکس که آن را تبدیل و عکس تنها نیز گفته اند، یکی از صنایع لفظی بدیع است؛ بدین قرار که مصراع اول را با تقدیم و تأخیر کلمات، در مصراع دوم تکرار کنند»(همایی، 1373: 73). این صنعت 9 بار در دو دفتر پری ستاره ها و پری بهانه ها به کار رفته است.
در شبی نیلوفری آمد به خوابم آن پری
آن پری آمد به خوابم در شبی نیلوفری
(طهماسبی، 1385الف:160)
یکبار از کنار تو بگذار بگذرم
بگذار از کنار تو یک بار بگذرم
(همان:125)
یا عاشق مجاز حقیقی شدم الا
یا با حقیقتی ز مجاز آشنا شدم
(همان: 135)
شهادت نردبان آسمان بود
شهادت آسمان را نردبان بود
(طهماسبی، 1386 :37)
کلیدخانه حاجات پنج است
کلید،آن پنج تن حاجات، گنج است
(همان: 83)
یکی گفت این ترانه دلبرانه است
که نام دلبر شاعر ترانه است
(همان: 66)

نتیجه گیری

موسیقی درونی از جمله جلوه های موسیقی شعر است که اساسی ترین رکن آن را تکرار تشکیل می دهد چرا که بسیاری از آرایه هایی که در حوزه موسیقی درونی قرار می گیرد، بر پایه تکرار شکل گرفته است. تکرار در دو شاخه مرئی و نامرئی در اشعار فرید مورد بررسی قرار گرفت و جلوه های مختلفی از آن در اشعار او مشاهده شد.
انواع جناس، هم آغازی، هم پایانی، هم پایانی و آغازی و واج آرایی پراکنده از جمله تکرارهای نامرئی اشعار فرید است. از تکرارهای مرئی نیز می توان به تکرار واژه در طول یک بیت، تکرار مصراع یا بیت در طول قالب شعری، تکرار یک یا چند واژه به صورت پراکنده در طول چند بیت، تکرار منظّم یک یا چند واژه در ابتدای ابیات، ردّ الصدر علی العجز، ردّ العجز علی الصدّر و طرد و عکس اشاره کرد.
با توجه به آمار به دست آمده، تمایل فرید به تکرارهای نامرئی (1166 مورد) بیش از تکرارهای مرئی (997 مورد) است. تکرارهای نامرئی بدون اینکه در ظاهر آشکار باشد، گوش را می نوازد و به غنای موسیقی درونی شعر می افزاید. نمودار شماره یک، فراوانی انواع تکرارهای نامرئی در سه دفتر شعر فرید را به تصویر کشیده است. همانگونه که مشاهده می شود، جناس پرکاربردترین تکرار نامرئی اشعار فرید است. جناس نه تنها در بطن اشعار فرید بلکه در قافیه نیز، تحت عنوان قافیه بدیعی، نقشی بسزا دارد. از دیگر انواع تکرارهای مرئی اشعار فرید، می توان به انواع واج آرائی اشاره کرد. فرید با تکرار صامت ها و مصوت ها علاوه بر تحکیم موسیقی درونی، به القای مفاهیم و مضامین مورد نظر خود نیز پرداخته و به آنچه جادوی مجاورت می نامند، دست یافته است.
**توضیح تصویر
نمودار شماره1: انواع تکرارهای نامرئی در اشعار فرید
تکرارهای مرئی در اشعار فرید، واژه، عبارت و حتی مصراع را نیز در بر می گیرد. در نمودار شماره 2، انواع تکرارهای مرئی در سه دفتر شعر فرید نشان داده شده است. تکرار واژه در طول یک بیت از بیشترین فراوانی برخوردار است و دیگر تکرارهای مرئی در مقایسه با آن و حتی در مقایسه با تکرارهای نامرئی، حجم کمتری دارد. فرید با کاربرد انواع تکرارهای مرئی و نامرئی، موجی از موسیقی الفاظ و کلمات را نثار خواننده می کند و تحرک و جوششی عظیم در کالبد شعر می دمد. با بررسی بسامد تکرار در اشعار فرید، می توان چنین نتیجه گرفت که تکرار از جمله شاخصه های بارز سبکی اشعار اوست.
**توضیح تصویر
نمودار شماره 2. انواع تکرارهای مرئی در اشعار فرید
کتابنامه:
1. جمالی، شهروز، 1383، تکرار اساس موسیقی شعر، کیهان فرهنگی، ش216، صص 60-66.
2. راستگو، محمد، 1382، هنر سخن آرائی(فن بدیع)، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی.(سمت)
3. شفیعی کدکنی، محمّدرضا، 1377، جادوی مجاورت، بخارا، سال اول، ش دوم، مهر و آبان، 1370، صص 16-26.
4. ___، 1386، موسیقی شعر، چاپ دهم، تهران: آگاه.
5. شمیسا، سیروس، 1371، نگاهی تازه به بدیع، چاپ چهارم، تهران: انتشارات فردوس.
6. طهماسبی، قادر (فرید)، 1385الف، پری ستاره ها (مجموعه غزل)، تهران: سوره ی مهر.
7.__، 1385ب، پری شدگان (مجموعه شعر)، تهران: سوره ی مهر.
8.__، 1386، پری بهانه ها، تهران، سوره ی مهر.
9.__، 1387، ترینه (گزیده اشعار قادر طهماسبی)، چاپ دوم، تهران: نشر تکا.
10. محسنی، احمد، 1382، ردیف و موسیقی شعر، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
11. محمدی، سایر، 1385، در رگم خون شهادت پای می کوبد هنوز (گفتگو با قادر طهماسبی)، روزنامه ایران، ش3519، 19/9/1385، برگرفته از پایگاه www.magiran.com
12. ناتل خانلری، پرویز، 1333، درباره وزن شعر(چند مقاله از پرویز ناتل خانلری)، بی جا، بی نا.
13. __، 1345، وزن شعر فارسی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
14. وحیدیان کامیار، تقی، 1375، فرهنگ نام آوایی فارسی، مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسی.
15. همایی، جلال الدین، 1373، فنون بلاغت و صناعات ادبی، چاپ نهم، تهران: هما.
16. یوسفی، غلام حسین، 1363، کاغذ زر، تهران: انتشارات یزدان.
منبع مقاله: دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان-نشریه ادبیات پایداری-سال دوم شماره 3 و 4