نویسنده: دکتر محمود نجم آبادی
بیمارستان های شمال بین النهرین و آسیای صغیر و شامات
1- بیمارستان واسط
این بیمارستان از تأسیسات مؤید الملک ابوعلی الحسن بن الحسن الرخجی وزیر شرف الدوله فرزند بهاءالدوله دیلمی در زمان خلیفه القادربالله که به سال 413 هجری ساخته شد.(1)2- بیمارستان محمد بن علی بن خلف
این بیمارستان توسط ابوغالب فخرالملک محمد بن علی بن خلف وزیر در دوران خلافت القادر بالله در بغداد تأسیس یافت که از بیمارستان های کم نظیر بغداد بود.3- بیمارستان میافارقین (فارقی)(2)
این بیمارستان از بناهای نصیرالدوله بن مروان حاکم دیار بکر بود که در دوران خلافت القائم بامرالله ساخته شد. توضیح آن که دختر نصیرالدوله به بیماری سختی مبتلی گردید. وی (نصیرالدوله) قسم یاد کرد که اگر دخترش شفا یابد به وزن او پول صدقه بدهد. چون زاهد العلماء دخترش را درمان کرد و شفایافت به وی (نصیرالدوله) تذکر داد به جای صدقه بیمارستانی بنا کند که جمیع مردم از آن بهره مند گردند. نصیرالدوله اموال بسیاری برای ساختن بیمارستان خرج و موقوفاتی بر آن معین کرد. در این بیمارستان جمیع اسباب و لوازم و مایحتاج یک بیمارستان کامل وجود داشت. محل تدریس زاهد العلماء هم در این بیمارستان بود که شاگردان زیادی خدمتش تلمذ می کردند.(3)4- بیمارستان دروازه محول (بیمارستان باب محول)(4)
این بیمارستان در دروازه ی محول بغداد و جنب محله کرخ(5) بغداد بود. تاریخ تأسیس آن به نظر می رسد سال 449هجری باشد.(6)5- بیمارستان موصل
این بیمارستان از بناهای امیر مجاهدالدین قایماز به سال 572 هجری است، که در کنار دجله به موصل قرار داشت. امیر مسجد و کاروان سرا و مدرسه و بیمارستانی که همه جنب یک دیگر واقع بودند بنا و اوقافی برای آن معین کرد. ریاست آن با ابوعلی حسن بن علی بن سعید بن عبدالله علم الدین شاقلانی بود و پس از آن نورالدین شهید (متوفی به سال 572 هجری) کفایت بیمارستان را عهده دار بود.(7)ابن بطوطه جهانگرد معروف در سفر نامه ی خود متذکر گردیده که به سال 728 هجری به شهر موصل رفته و بیمارستانی مقابل مسجد جامع دیده است.
6- بیمارستان رقه
ابن ابی اصیبعه از این بیمارستان که در شهر رقه (از بلاد جزیره بر روی رودخانه ی فرات نزدیک شهر حران) بود نام می برد و متذکر گردیده که حکیم بدرالدین بن قاضی بعلبک در این بیمارستان خدمت می کرده و مقاله نیکوئی در باب آب و هوا و مزاج شهر نوشته است.7- بیمارستان حران
ابن جبیر در سفرنامه ی خود نوشته است که در حوالی سال 580 هجری در شهر حران یک مدرسه و بیمارستان دیده است.(8)8- بیمارستان نصیبین
شهر نصیبین (از شهرهای آسیای صغیر) مکتبی طبی و فلسفی بزرگ داشته که به مکتب نصیبین معروف می باشد. این مکتب از دانشمندان نسطوری رانده شده از روم شرقی و به تشویق پادشاهان ساسانی نضج تمام گرفت. طبیعی است وقتی چنین مکتبی در نصیبین بوده که عده ای فیلسوف و حکیم و طبیب در آن به تدریس و خدمت اشتغال داشته اند، قاعدتاً باید بیمارستان و یا لااقل محلی برای درمان بیماران در آن وجود داشته باشد. اما متأسفانه سند دقیق و صحیحی در دست نیست که آیا در آن بیمارستانی بوده یا نه؟. فقط ابن بطوطه جهانگرد معروف اسلامی گوید: «که در سال 720هجری از این شهر دیدن کردم. شهری قدیمی و متوسط و با وسعت زیاد و آب های جاری و باغهای آباد و درختان فراوان در هم پیچیده و میوه های فراوان با گلابهائی بی نظیر که در هیچ عطاری و عطر فروشی دیده نمی شود در آن دیدم... نهر آبی در اطراف شهر به مانند حلقه آن را احاطه کرده و به تقسیمات چندی منقسم شده و به باغ ها داخل می گردد. یکی از آن قسمت ها وارد شهر شده و از خیابان های منقسم شده و به باغ ها داخل می گردد. یکی از آن قسمت ها وارد شهر شده و از خیابان ها و کوچه ها عبور می کند و داخل صحن مسجد اعظم و دیگری نزدیک در شرقی آن است سرازیر می گردد. در این شهر بیمارستانی است و دو مدرسه دارد...».غیر از اطلاع مستند بالا اطلاع دیگری از جزئیات بیمارستان نصیبین در دست نیست و این موضوع از عجائب است که شهری با آن که یکی از مراکز و مکاتب بزرگ علمی بوده، به چه دلیل مورخان درباره ی آن مطلب یا مطالبی مفصل نگاشته اند. به هر حال و به هر جهت از جمیع مطالب بالا چنین مستفاد می گردد که شهر نصیبین بیمارستان و مدرسه ای داشته و این که ابن بطوطه از آن یاد کرده، قطعی است بیمارستان در سال 720 هجری تأسیس نگردیده بلکه قدیمی تر می باشد و بنای بیمارستان در چه تاریخ انجام یافته معلوم نیست.
ایضاً از جزئیات بیمارستان و بخش ها و پزشکانی که در آن خدمت می کردند، اطلاع کامل در دست نیست.
اغلب بیمارستان های بین النهرین و آسیای صغیر به همت وزراء و دانشمندان ایرانی تأسیس گردیده و ایرانیان در بغداد و سایر شهرهای جزیره به این امر عظیم دست زده اند و چنان که آمد بغداد میراث خوار جندی شاپور بود و عموم بیمارستان های احداث شده در این شهر و شهرهای دیگر از بیمارستان جندی شاپور تقلید گردیده است.
غیر از بیمارستان های مذکور در این بخش در شام نیز بیمارستان های چندی وجود داشته به مانند بیمارستان انطاکیه و بیمارستان صغیر و بیمارستان کبیر در دمشق (بیمارستان کبیرنوری) و بیمارستان نوری در حلب (یا بیمارستان العتیق) و بیمارستان شهرهای حماه و حلب (در شام) و بیمارستان بیت المقدس و عکا و بیمارستان جبل و غزه و کرک و قلعه اکراد (حصن الاکراد) و بیمارستان جدید حلب (یا بیمارستان ارغون کاملی) و بیمارستان نابلس (در اردن) که در میان آن ها بیمارستان کبیر نوری و بیمارستان عتیق حلب بسیار مجهز و منظم و معتبر بوده و عده زیادی طبیب از مشاهیر اطباء اسلامی در آن به خدمت اشتغال داشته اند.
پی نوشت ها :
1. البدایه و النهایه ابن کثیر حوادث سنه 413 هجری.
2. میافارقین از شهرهای بسیار مشهور (یا مشهورترین) دیار بکر بود و نام یونانی آن Martyropolis است.
3. عیون الانباء ابن ابی اصیبعه جلد اول صفحه ی 253.
4. از دروازه های بغداد.
5. از محلات مشهور بغداد که حالیه نیز بیمارستانی به نام «بیمارستان کرخ» در بغداد در این محله وجود دارد.
6. عقدالجمان حوادث سال 449 هجری قمری.
7. البدایه و النهایه ابن کثیر حوادث سال 572 هجری قمری.
8. کتاب الرحله صفحه ی 247 چاپ لیدن.
