با انجام سیری کلی در روش پیامبران بزرگ الهی مشاهده می شود که تا آماده شدن زمینه و زمان مناسب برای هر کار، اقدام جدی برای انجام آنرا به تأخیر انداخته اند و به هنگام آماده شدن زمینه و زمان مساعد، کار مورد نظر با قاطعیت انجام شده است. این اصل را می توان از مدت زمان لازم برای شکوفایی یک درخت تا رسیدن میوه نیز الهام گرفت. چیدن میوه قبل از رسیدن نمی تواند مورد استفاده قرار گیرد و چنانچه از زمان چیدن آن بگذرد خراب خواهد شد. به عبارت دیگر توجه به مقتضیات زمان و مکان یکی از اصولی است که در فرهنگ توحید مورد استفاده قرار گرفته است. روش پیامبر اسلام (ص) در دعوت به توحید و بتدریج مشکلتر شدن قوانین، قانونگزاری در مورد پرداختهای مالی و جهاد در سالهای آخر بعثت و بعد از هجرت به مدینه، نشانگر این واقعیت است که برای انجام هر کار، ابتدا باید زمینه سازی لازم انجام پذیرد.
برداشت مکتب اسلام این است که فطرت بتدریج شکوفا می شود و در نتیجه مسؤولیت هم باید به طور تدریجی به او واگذار شود. مطالعات انجام شده در مورد روشهای عادت سازی (habituation) و یادگیری بطور عینی به لزوم کاربرد تدریجی این روشها در اصلاح رفتار تأکید دارند. هدف اساسی فرهنگ اسلامی به وجود آوردن انسانهایی است که شهوت آنها کنترل و فطرت آنها شکوفا شود. اسلام راه دستیابی به این هدف مهم را به طور تدریجی می پیماید. آموزشهای ابتدایی از سه سالگی شروع و بتدریج مشکلتر می شوند.(1) این روند در مورد آماده سازی کودک برای نماز و روزه جلب توجه می نماید (2) و انجام مجازات در صورت انجام اعمال خلاف، به میزان خفیفتر از بالغین در نوجوانانی که به سن بلوغ نرسیده اند توصیه شده است. در تمام موارد، در ضمن کاربرد آموزشها و روشهای تدریجی به منظور ایجاد رشد، آموزش و کاربرد پاداش و مجازات نیز مورد استفاده قرار می گیرد. مطالعات انجام شده در عادت سازی نشان می دهند این راه بهترین وسیله برای ترغیب افراد به کارهای قابل قبول و پیشگیری از کارهای غیرقابل قبول می باشد. آموزش تدریجی اصول رشد و ترغیب افراد به پیاده کردن آن بطور تدریجی، اختصاص به دوران کودکی ندارد و تا سنین بزرگسالی نیز باید مورد توجه قرار گیرد.
از نظر آسیب شناسی روانی می توان به این واقعیت رسید که تغییرات سریع و ناگهانی در زندگی فرد، بیشترین اثر بیماری زا را بر او دارند و شدیدترین تغییرات اگر با زمینه چینی قبلی و به طور تدریجی پیاده شوند، آمادگی پذیرش آنها بسیار بالا می رود. بنابراین در اعلام بروز حوادث و تغییرات، باید کاملاً به این اصل توجه داشت تا مانع واکنشهای بیمارگون شود.
در روان درمانی و از جمله رفتار درمانی، اصلاح رفتار باید تدریجی انجام شود. مطالعات بالینی نشان می دهند در مواردی که اصلاح رفتار با تغییرات سریع پیاده شود، امکان تداوم حالت بهبود کمتر می باشد.
در برنامه‌ریزی زندگی سالم مخصوصاً به هنگام تغییر وضعیت و حالات بحرانی باید به این روش توجه داشت.
در تربیت و مدیریت نیز لزوم کاربرد این روش امری بدیهی است و می توان به این نتیجه رسید، چه در صورتی که خداوند برای تغییر یک وضعیت غیرقابل قبول (تحریم مشروبات الکلی) کاملاً به صورت تدریجی عمل فرموده است. لازم است هر تغییر تربیتی و اجتماعی با زمینه سازی قبلی انجام شود و جز در موارد اضطراری از کاربرد روشهای حاد خودداری شود.
پی نوشت ها :
1- عن احدهما علیهما السلام قال: اذا بلغ الغلام ثلث سنین یقال له سبع مرات قل: لا اله الا الله، ثمر تیرک، حتی یتم له ثلاث سنین و سبعه اشهر و عشرون یوما فیقال له: قل: محمد رسول الله، صلی الله علیه و آله سبع مرات قل: صلی الله علی محمد و آل محمد. ثم یترک حتی یتم له خمس سنین، ثم قال له: ایهما یمینک و ایهما شمالک. فاذا عرف ذلک حول وجهه الی القبله و یقال له اسجد.
ثم یترک حتی یتم له ست سنین. فاذا تم له ست سنین صلی و علم الرکوع و السجود حتی یتم له سبع سنین. فاذا تم له سبه سنین قبل له: اغسل وجهک و کفیک. فاذا غسلهما قیل له صل ثم یترک حتی یتم له تسع فاذا تمت له علم الوضوء و ضرب علیه و علم الصلوه و ضرب علیه فاذا تعلم الوضوء و الصلوه غفر الله لوالدیه. وسائل الشیعه، ج15، ص 193.
2- عن ابی عبدالله فی حدیث قال: انا نأمر صبیاننا بالصیام اذا کانوا بنی سبع سنین بما اطاقوا من صیام الیوم. فان کان الی نصف النهار او اکثر من ذلک او اقل، فذا غلبهم العطش و الغرث افطروا حتی یتعودوا الصوم و یطیقوه. فمروا صبیانکم اذا کانوا بنی تسع سنین بالصوم ما اطاقوا من صیام. فاذا غلبهم العطش افطروا. وسائل الشیعه، ج7 ص 168.
