نویسنده: محمد کاوه
اگر بحران و مسئله اجتماعی، شرایط ذهنی و عینی کوتاه مدت و بلند مدتی که در حیات اجتماعی پدید می آید و شمار قابل توجهی از انسان ها را در بر می گیرد» تعریف شود، معضل مواد مخدر و اعتیاد دیگر یک آسیب اجتماعی به شمار نخواهد آمد؛ بلکه یک بحران اجتماعی محسوب می شود. زیرا تلقی 85 تا 90 درصد مردم آن است که این پدیده، حیات و امنیت اجتماعی را تهدید می کند. وجود 2 میلیون معتاد و 2/5 میلیون دستگیری در دو دهه گذشته (هاشمی، 1385: 20) مؤید همین تلقی است و از همین جاست که ضرورت مبارزه با این پدیده احساس می شود. به طور کلی، مبارزه با مواد مخدر را از 2 جنبه می توان بررسی کرد: اول، مبارزه با عرضه، یعنی مبارزه با وارد کردن، صادر کردن، ترانزیت، فروش و توزیع مواد مخدر به نحوی که در قوانین پیش بینی شده است، و دوم، مقابله با تقاضا، که اساساً شامل تلاش های مربوط به درمان و پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر می شود(رحمدل، 1386: 98). بنابراین، جلوگیری از گسترش اعتیاد، نیازمند یک سری اقدام های اساسی می باشد که برخی از آنها عبارتند از:
* اولین و شاید مهم ترین قدم در راه مبارزه با اعتیاد، بالا بردن سطح فرهنگ عمومی و شناخت مردم نسبت به مسئولیت ها و تعهداتشان می باشد. این امر به ویژه در مورد نوجوانان و جوانان از اهمیت به سزایی برخوردار است، زیرا بیش از نیمی از نیروهای مولد جامعه را جوانان و نوجوانان تشکیل می دهند که شیوع اعتیاد و مواد مخدر در بین آن ها به منزله کنار گذاشتن قسمت عمده ای از نیروی کار مفید جامعه است (شامبیاتی، 1385: 153).
* برای مبارزه با مواد مخدر، باید یک عزم ملی و یک جنبش عمومی به وجود آید و این امر صورت نمی گیرد مگر با تدوین برنامه ای جامع و کامل. در برنامه ریزی ملی و استراتژیک، باید به مواد مخدر به عنوان یک بحران اجتماعی و تهدید سازمان یافته علیه امنیت ملی نگاه شود و به تغییر الگوی مصرف مواد و قاچاق داروهای روان گردان نیز توجه جدی شود. از طرفی دیگر، پدیده مواد مخدر یک پدیده چند بعدی است، بنابراین برای مقابله با آن راهی جز تعیین اهداف و برنامه ریزی جامع در کلیه ابعاد فردی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی نیست. پی آمدها و تجارب گذشته نشان می دهند که برخورد صرفاً نظامی و انتظامی چندان موفق نیست و باید علاوه بر ضرورت بازبینی و ارزیابی عملی و واقع بینانه راهبُردها، سیاست ها و عملکردها در دو دهه گذشته، به الگوی فرهنگی و اجتماعی نیز توجه شود و به سیاست های پیشگیری، کاهش ورود و توزیع و درمان نیز توجه بیش تری صورت گیرد. مبارزه با مواد مخدر یک ستیز بلند مدت و دائمی است؛ لذا باید از اقدامات کوتاه مدت، شتاب زده و مقطعی پرهیز کرد و نباید انتظار حل مشکلات را در کوتاه مدت داشت. همکاری مشترک دولت ها یک راهبرد اساسی است. قاچاق مواد مخدر امروزه جزء جرائم سازمان یافته بین المللی محسوب می شود. بنابراین مقابله با آن راهی جز اتخاذ راه حل مشترک و توافق در سطوح ملی، منطقه ای و بین المللی ندارد. به همین دلیل، همکاری مشترک دولت ها می تواند یک راهبرد اساسی باشد. تغییر در رویکرد صرفاً قهرآمیز و مقابله سخت افزاری با این پدیده و تقدم بخشیدن به مقابله نرم افزاری در عین سامان دادن، کارآمد کردن و نظام مند کردن مقابله سخت افزاری نیز بسیار تأثیر گذار می باشد. ضروری است در جهت ایجاد هماهنگی، تعامل و هم گرایی، توجه جدی تری به استراتژی کاهش تقاضا و پیشگیری صورت گیرد. در جهان جدید بسیاری از راهبردها، برنامه ها و فعالیت ها، مسبوق به انجام مطالعات، تحقیقات و آموزش علمی و آکادمیک است. بی توجهی به این امر بسیاری از فعالیت ها را بر اساس آزمون و خطا راهبری می کند و نتیجه همان می شود که در حال حاضر وجود دارد. هم چنین مشارکت دستگاه های جدید، توانمند سازی نیروهای اجتماعی از جمله: دانش جویان، زنان، روزنامه نگاران، جوانان و غیره، فضاسازی برای افکار عمومی، استفاده از تکنولوژی و شاه راه های ارتباطی، جذب نیروی متخصص دانشگاهی و پژوهش گر، آموزش دست اندرکاران، رفع مشکلات ساختاری و توانمند سازی ستاد مبارزه با مواد مخدر، توسعه مراکز درمانی و پیشگیری، محرومیت زدایی از مناطق مرزی کشور، اطلاع رسانی مناسب با هدف ایجاد امید و انگیزه در جامعه، کنترل ترانزیت بر مبنای کنوانسیون های بین المللی، توجه به شرایط قومی و فرهنگی مناطق مختلف کشور و طبقه بندی معتادان باید مورد توجه قرار گیرد. ضمن آن که ساختار ستاد مبارزه با مواد مخدر باید به شکل فعال و قدرتمند به سیاست گذاری، هماهنگی، کنترل و نظارت برنامه ها بپردازد و این امر محقق نمی شود مگر در صورتی که ساختار ستاد مورد بازسازی قرار گرفته و توانمند شود و تعامل ستاد با دستگاه ها، استانها و اعضای آن در حد مطلوب باشد. از طرفی، با توجه به روند پرشتاب تحولات مربوط به پدیده اعتیاد و قاچاق مواد مخدر، اصلاح قوانین موجود بسیار ضروری است. لازم است با هدف تأمین نیازهای ستاد و رفع کاستی های ناشی از نبود ساز و کارهای قانونی به ویژه در زمینه هم سویی با کنوانسیون های بین المللی، قوانین فعلی مورد بازنگری و ارزیابی قرار گیرند. ارزشیابی نیز امری اجتناب ناپذیر بوده و باعث می شود تا از اتلاف منابع، اقدام های موازی، افزایش رقابت سالم و کاهش فعالیت های کم ثمر و بی ثمر جلوگیری شود. از آن جا که بسیاری از تحلیل ها بر مبنای داده ها و اطلاعات می باشد، لازم است اطلاعات جامعی از منابع رسمی، آشکار و پنهان در ابعاد مختلف فردی، اجتماعی و منطقه ای درباره پدیده مواد مخدر ساماندهی شود. هم چنین به روز کردن اطلاعات تمامی دست اندرکاران مبارزه با مواد مخدر و تربیت کادر متخصص در تمام زمینه های امنیتی، انتظامی، پزشکی و اجتماعی امری لازم و اجتناب ناپذیر است. به عبارت دیگر، از سطح خانواده تا ساختارهای بزرگ اجتماعی، آموزش و آگاه سازی جزء محوری ترین فعالیت ها باید قرار گیرد. از آن جا که عدم تمرکز گرایی و ضرورت برخورد استانی با معضلات ناشی از سوء مصرف و قاچاق مواد مخدر ضروری و لازم است، باید ساز و کارهای مقتضی برای فعال کردن شوراها نیز پیش بینی شود و ارتقای کمّی و کیفی ساختار دستگاه هایی که در امر پیشگیری، درمان و مقابله فعالیت می کنند نیز نباید از نظر دور نگاه داشته شود(هاشمی، 1383: 25-29). هم چنین حرکت به سوی برنامه ریزی اجتماعی در جهت تعدیل بی عدالتی های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی باید صورت گیرد(سیف اللهی، 1381: 444و 445).
* در میان انواع فعالیت های آموزشی، بر نقش اساس روش های فعال (یادگیری، اکتشافی، پژوهش، مباحثه و نمایش) تأکید می شود. هدف چنین فعالیت هایی تقویت استقلال دانش آموزان و افزایش «خود ابزاری(SELF-EXPRESSION) و «مسئولیت پذیری» است. عدم موفقیت کودکان در مدرسه، نشانه عدم موفقیت و نارسایی سیستم مدرسه است. بنابراین تا حد امکان باید از اخراج کودکان از مدرسه جلوگیری کرد؛ به خاطر این که موفقیت تحصیلی نقش محافظت کننده ای در برابر ابتلای به سوء مصرف مواد دارد (کاویان و همکاران 1388: 24). فعالیت ها، تلاش ها و برنامه های مداخله ای بهتر است که قبل از آغاز استفاده از داروهای مخدر انجام شود. بنابراین فعالیت ها و برنامه های پیشگیرانه مناسب را باید مدارس تهیه کنند و مشاوران در اختیار نوجوانان و جوانان قرار داده و آنان را از محتوای برنامه ها آگاه کنند. ساماندهی هم سالان الگو از بین جوانان سنین بالاتر (سال آخر دبیرستان)و راهنمایی جوانان به الگوسازی از طریق جوانان الگو نیز می تواند مؤثر واقع شود. هم چنین گروه های هدف که گروه های پرخطر نامیده می شوند و نسبت به سایر جوانان مشکلات روانی، اقتصادی و اجتماعی بیش تری دارند، باید شناسایی و در اولویت برنامه های آموزشی، پیشگیرانه و حمایتی قرار گیرند (احمدی، 1384: 151).
* مبارزه با عرضه قاچاق مواد اعتیادزا و مضر و عدم دسترسی به آن ها از مقدمات پیشگیری از استفاده نابجای مواد مخدر، الکل و توتون است و همان طور که بدون واکسن فلج و تزریق آن نمی توان از فلج جلوگیری کرد، در پیشگیری از سوء مصرف مواد اعتیادزا و مضر هم با در دسترس بودن آن ها نمی شود توقیق قابل قبولی در پیشگیری داشت. اگر این مواد اعتیادزا و مضر در دسترس باشد، وسوسه های شیطانی، و بسیاری عوامل خارجی، شخص آسیب پذیر را تحت تأثیر قرار می دهند.
* پر کردن اوقات فراغت به ویژه در سنین نوجوانی و جوانی امر بسیار پر اهمیت است. باید برنامه های مدون، مفید و متنوعی برای این گروه های سنی وجود داشته باشد و مسئولان سازمان های مربوط مانند: وزارت آموزش و پرورش، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان تربیت بدنی، سازمان ملی جوانان، انجمن های اولیاء و مربیان، رسانه های جمعی به ویژه رادیو و تلویزیون، کلوب ها، سینماها، تئاترها و حتی جامعه روحانیون و مساجد باید برنامه های هماهنگی تنظیم کنند که تمام ساعات فراغت گروه های آسیب پذیر را آن چنان با سرگرمی های سالم و مفید پر کنند که هیچ جوانی جمله «نمی دانم چه کار کنم و این ساعت را چگونه بگذرانم» را به زبان نیاورد. مدارس و ادارات آموزش و پرورش مناطق نیز باید در اوقات فراغت دانش آموزان به خصوص در روزهای تعطیل، گردش های علمی ـ‌تفریحی و مسافرت های گروهی دانش آموزی مناسب و اردوهای فصلی را ترتیب دهند و این برنامه ها باید با حداقل هزینه برای دانش آموزان همراه باشد تا خانواده ها توان پرداخت آن را داشته باشند. تلویزیون نیز نباید در پخش برنامه هایی که فقط عده معدودی را ارضاء می کند افراط کند. اگر کارشناسان تهیه کننده برنامه ها وقت بیش تری صرف کنند و هدف عالی آموزش، تربیت و سرگرمی سالم را مد نظر قرار دهند، می توانند فیلم های متنوع و مفید بیش تری تهیه کنند.
* در بسیاری از خانواده ها استفاده از تریاک و دود آن برای تسکین درد و رفع بی خوابی نوزادان معمول بوده و هنوز هم در روستاها و شهرهای توسعه نیافته رایج است. این طبابت غلط خانگی، کودک را با نیکوتین و مواد مخدر آشنا می کند و چه بسا این آشنایی در قالب تسکین درد و رفع بی خوابی ادامه یابد و در سنین بالا به صورت استفاده نابجای مواد مضر اعتیادآور این انسان را به اسارت در آورد. بنابراین خودداری خانواده ها از به کار بردن مواد مخدر و طبابت خانگی قدم مهمی در پیشگیری از استفاده نابجای مواد اعتیاد آور و مضر است.
*اصولا تبعیض در برخورد و رفتار با فرزندان مانند اظهار محبت کردن به یک فرزند و بی تفاوتی یا پرخاشگری به فرزند دیگر و برقرار نکردن رابطه دوستانه و صمیمانه با همه فرزندان منشأ بسیاری از لغزشهای نوجوانان و جوانان سرخورده است. پدر و مادر حق ندارند فرزندی را بر فرزند دیگر ترجیح دهند. آنان باید امکانات تغذیه ای، بهداشتی، آموزشی و سایر امکانات دیگر را برای همه فرزندان مطابق شرایط سنی، نیاز، مقتضات زمان و تمکن مالی خود فراهم کنند. والدین همان وظایفی را که در قبال نخستین فرزند دارند برای آخرین فرزند هم دارند. بی اعتنایی به هر یک از فرزندان گناه است و عواقب سوئی در بر دارد. اگر امکانات و مقتضیات زمان ایجاب می کند که هر خانواده فقط یک فرزند داشته باشد و برای دومی امکانات تغذیه ای، بهداشتی، آموزشی و نظایر آن غیر قابل دسترسی است، پدر و مادر حق تولید فرزند دوم را ندارند.
* والدین اگر به مهمانی می روند و می دانند که در آن مهمانی با الکل پذیرایی می شود یا تریاک می کشند، نباید فرزند خود را به آن مهمانی ببرند، زیرا کودک و نوجوان کنجکاو است و آشنایی او با مواد مخدر احتمالاً باعث لغزش وی و سوء استعمال مواد اعتیاد آور می شود (اسعدی، 1381: 48-71).
* معضل اعتیاد نیازمند مشارکت مردم، شرکت سازمان های غیردولتی و تشویق رسانه تلویزیون برای فعالیت این سازمان هاست. سازمان های غیر دولتی و مشارکت مردمی امروزه کارکرد و نقش مهمی در پیشگیری و کاهش تقاضا در جهان دارند. اساساً بدون توجه به جایگاه این سازمان ها، نمی توان همه مشکلات را حل کرد. باید تلاش و پشتیبانی عملی مضاعفی برای استفاده از ظرفیت های مردمی صورت گیرد و از این ظرفیت به نحو مطلوبی استفاده شود. مردم رکن اصلی و اساسی و حلقه اصلی حفظ امنیت ملی هستند؛ بنابراین باید این فرمایش حضرت امام خمینی(ره) که: «مبارزه با مواد مخدر بر همگان واجب است»، کاربرد عملی و عینی پیدا کند (هاشمی، 1383: 25-29).
* منطقی ترین اقدام برای حفاظت جامعه در برابر عوارض شیوه های خطرناک مصرف، استفاده از اقدامات کاهش آسیب است. این اقدامات شامل سیاست ها و برنامه هایی است که در جهت کاهش عواقب منفی مصرف مواد طرح ریزی شده باشد؛ هر چند که فرد مصرف کننده به سوء مصرف مواد خود ادامه دهد. برخی از این اقدامات عبارتند از: آموزش مضرات مصرف تزریقی مواد، شیوه های ضد عفونی کردن وسایل تزریق، آموزش رفتار سالم جنسی، جایگزین کردن مواد کم خطرتر مانند متادون به جای مواد پر خطری مثل هرویین و برنامه های تعویض سوزن سرنگ و استفاده از کاندوم به صورت رایگان(خانکه و همکاران، 1388: 102و 103).
* مراکز درمانی مجاز مانند دی. آی. سی(DIC) مراکز کاهش آسیب گذری و نگهدارنده ای هستند که معتادان به آن جا مراجعه می کنند تا تحت درمان و مدیریت قرار گیرند. این مراکز درمانی، کمک شایانی به سلامت جامعه می کنند. به طور قطع، اگر این مراکز وجود نداشتند، اعتیاد و خطرهای ناشی از آن گسترش بیش تری می یافت و سلامت کل جامعه به خطر می افتاد. پس باید در راه تشویق و تقویت این مراکز اقدام های مناسب انجام داد (زنگنه، 1388: 19-23).
* وقتی با یک جوان که مواد مخدر استفاده می کند درباره این مواد صحبت می شود، مهم این است که به اصطلاح از موضع بالغ- بالغ با او صحبت شود. یعنی هم آثار مثبت این مواد برای او توضیح داده شود و هم آثار منفی آن. به عبارتی، اگر به او گفته شود که مواد مخدر فقط آثار منفی دارد، او به تمام صحبت ها بی اعتماد می شود. چرا که خودش بعضی از آثار مثبت مواد را تجربه کرده است. برای مثال، سرخوش شده و یا در جمع رفقا و هم سالانش بیشتر تحویل گرفته شده است؛ در حالی که ممکن است هنوز آثار منفی آن را تجربه نکرده باشد. از طرفی، دادن اطلاعات به تنهایی کافی نیست و ترساندن نیز فایده ای ندارد. هر کدام از جوانان عوامل محافظت کننده خاص خود را دارند که لزوماً با یکدیگر، یکی نیستند. باید این عوامل شناسایی و تقویت شوند. نمی توان برای تمام آن ها یک نسخه واحد تجویز کرد. تاریخچه هر کدام از آن ها نشان می دهد که در گذشته توانسته اند بر موقعیت های دشواری غلبه کنند، یا با چنین موقعیت هایی به طور سالم کنار بیایند. مهم این است که بتوان این موارد را کشف کرد (هفته نامه سلامت، ش179).
* تحقیقات بسیاری نشان داده است که ورزش علاوه بر این که ابزار ارزشمندی برای حفظ سلامت جسمانی است، رابطه نزدیکی با سلامت روانی و به ویژه پیشگیری از بروز نابهنجاری های روانی دارد. ورزش، از اضطراب و افسردگی می کاهد، اعتماد به نفس را افزایش می دهد و خود پنداره را تقویت می کند. هم چنین ورزش به ویژه در دوران کودکی و نوجوانی مفرّ سالمی برای آزاد کردن انرژی های اندوخته شده است و این بسیار لذت بخش و آرامش دهنده است. شرکت در فعالیت های ورزشی، به اجتماعی شدن و کسب مهارت و کفایت، دوست یابی و ارتباط سالم با هم سالان کمک می کند. به عنوان نمونه، سیمون(SIMON-1999) در تحقیقاتش نشان داد که ورزش کردن، 65 درصد از جوانان را از گرایش به اعتیاد الکل و مواد مخدر باز داشته است. در جریان فعالیت های ورزشی شدید، میزان ترشح اندورفین ها افزایش می یابد و به همین دلیل ورزش کاران پس از انجام تمرینات احساس لذت و آرامش خاصی می کنند. با توجه به شباهت بین اندروفین ها و ترکیبات افیونی، ورزش کردن می تواند جایگزین سوء مصرف مواد مخدر در معتادان شود (اندیشه، 1387: 58).
* نقش مهارت های زندگی هم از نظر علمی و هم از نظر عملی تأیید شده است و نکته اصلی این است که باید دانست این مهارت ها در کجا و چگونه باید آموزش داده شوند. چگونگی و میزان آموزش مهارت های زندگی اهمیت زیادی دارد. دستگاه های فرهنگی کشور همه در این زمینه مسئولیت دارند، اما آموزش و پرورش به لحاظ جایگاهی که دارد می تواند بیش ترین نقش را در این زمینه ایفا کند(ماه نامه ایران پاک، ش23: 7). البته آموزش مهارت های زندگی تنها به پیشگیری از اعتیاد ختم نمی شود و کل آینده جامعه را در بر می گیرد. اکنون در بحث ارتقای سلامت، رویکرد، «ارتقای سلامت تجمیعی» مطرح است و کارشناسان اعتقاد دارند که آسیب های اجتماعی نقاط مشترکی دارند و آموزش این مهارت ها می تواند نقطه مشترک این آسیب ها را هدف قرار دهد (ماه نامه ایران پاک، ش11: 8). فواید آموزش مهارت های زندگی، دوران پس از ترک اعتیاد را نیز شامل می شود. افراد بهبود یافته در صورت فراگیری مهارت های زندگی در مقابل وسوسه دوستان و آشنایان معتاد، برای مصرف مجدد مقاومت می کنند و عود اعتیاد در آن ها کم تر دیده می شود(انصاری طالبی، 1387: 24). با توجه به این که شروع مصرف داروهای مخدر به وسیله جوانان هنگامی است که از تحت تربیت والدین آزاد شده و با روحیه استقلال طلبی که در آنان ایجاد می شود، نقش والدین به جوانان واگذار می شود، لذا در این مرحله، نبود مهارت های زندگی و ناتوانی در کنترل احساسات، ارتباط آن ها با گروه هایی که داروهای مخدر مصرف می کنند موجب مصرف داروهای مخدر به وسیله آنان می شود(احمدی، 1384: 151).
* یکی از راه های کاهش مصرف مواد در بزرگسالی، کنترل آن در نوجوانی با استفاده از آگاه سازی و اصلاح نگرش افراد نسبت به اعتیاد، فرد معتاد، مواد مخدر و اصلاح شیوه زندگی است. بررسی های سازمان بهداشت جهانی (2002) نشان داده است که آگاه سازی و آموزش ها باید از مدارس ابتدایی و خانواده آغاز شود(جباری بیرامی و همکاران، 1387: 351). دادن آموزش به جوانان در مورد زندگی مستقل همراه با راهنمایی برای پیدا کردن شغل، انتخاب زوج و تشکیل خانواده با هدف مسئولیت پذیری بیشتر از جمله این آموزش ها می باشد (اکبری، 1385: 251و252). هم چنین محققان بر این عقیده هستند که هر چه زمان مصرف مواد مخدر تا سن 18 سالگی به تأخیر بیافتد، امکان مصرف مواد مخدر در سال های بعدی زندگی نیز کمتر می شود(مهدوی، 1386: 32). از طرفی، برای آن که به نحو مؤثری از مصرف مواد مخدر در بین جوانان جلوگیری شود، باید دو چیز را در ذهن آن ها جا انداخت: اول این که هدف نهایی زندگی چیزی غیر از ارضای حواس است و دوم، بردباری در تأخیر(توئرسکی، 1386: 20). نوجوانانی که اهداف خود را می دانند و برای آینده طرح هایی در نظر می گیرند، احتمال کمی وجود دارد که به مصرف مواد روی بیاورند(مددی و نوغانی، 1384: 60).
* ساده انگاری و پیش پا افتاده فرض کردن موضوع مواد مخدر موجب به نتیجه نرسیدن اهداف در راستای رفع معضل اعتیاد شده است؛در حالی که این موضوع در جنبه های فرهنگی، اقتصادی و سیاسی ریشه دارد که باید به آن توجه بیشتری صورت گیرد(اصولی، 1388: 3).
* اگر جامعه زمینه های اجتماعی و روانی مؤثر بر بروز انحرافات اجتماعی، ستیزها و تنش های اجتماعی را از بین ببرد و افراد را در مسیر حرکت خود رهنمون کند، آن ها کمتر به سراغ خوشی های زودگذر و تخریبی هم چون مواد مخدر گرایش پیدا می کنند(سیف اللهی، 1386: 228 و 229).
* برای پیشگیری از اعتیاد باید از ترک سیگار شروع کرد. داشتن اراده قوی و مصمم برای ترک سیگار از شرایط اولیه ترک سیگار است و تقویت جسم و ایجاد فاصله بین وعده های سیگار و دوری از بلعیدن دود سیگار در ترک آن بسیار مؤثر است.
* مدیران اجرایی باید با ایجاد کلاس های آموزش خانواده و ارایه اطلاعات از طریق مدرسان به والدین، همراه با ارایه اعداد و ارقام معتادان جوان و نوجوان کشور و معرفی عوامل مؤثری که بر اعتیاد آن ها تأثیر دارند، هم چنین با معرفی علائم و نشانه های اعتیاد، والدین را با این گونه علائم آشنا کنند تا آن ها قادر باشند به موقع به پیشگیری های لازم بپردازند(اکبری، 1385: 251و 252).
* فعالیتهای تبلیغاتی آموزشی و پیشگیرانه از طریق رسانه های جمعی درباره خطرهای مصرف داروهای مخدر و از بین بردن باورهای غلط درباره سودمندی داروهای مخدر (احمدی، 1384: 151)، اطلاع رسانی هدفمند و کارشناسی شده بااستفاده از تولید و اثبات مطالب علمی به وسیله دانشگاه ها و مراکز علمی و پژوهشی، ساماندهی راهبُردی واحد و تعریفی ملی از پدیده قاچاق مواد مخدر و اعتیاد توسط رسانه ها و مطبوعات و آموزش های تخصصی در این حوزه به اصحاب قلم و مطبوعات تا آن ها بتوانند اطلاعات خود را علمی تر و کارشناسی تر کنند، یکی دیگر از راه کارهای مؤثر در پیشگیری از اعتیاد است (هاشمی، 1383: 161و 162).
* تأمین بهینه نیازهای زیستی روانی و اجتماعی افراد و گروه های اجتماعی جامعه مانند: خوراک، پوشاک، مسکن، اشتغال، آموزش، بهداشت، احترام به شخصیت انسان ها، ایجاد امنیت فردی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی گروه های اجتماعی، مشارکت مردم در اجتماعات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی و مواردی از این قبیل نیز بسیار مؤثر می باشد.
* ایجاد روابط اجتماعی سالم و عادلانه با سایر کشورهای منطقه و جهان و مشارکت و همکاری فعال در سازمان ها، اتحادیه ها و نهادهای بین المللی برای کاهش مسایل فرهنگی اجتماعی ملت ها یکی دیگر از اقدام های مفید به شمار می آید (سیف اللهی، 1381: 444 و 445).
* حمایت خانوادگی از جوانان و نوجوانان نیز در پیشگیری از گرایش به اعتیاد نقش بارزی دارد. نوجوانان و جوانانی که از سوی خانواده خود مورد حمایت قرار می گیرند، دارای اعتماد به نفس بالاتری هستند. چنین افرادی، مسائل و مشکلات خود را با یکی از والدین یا هر دو در میان می گذارند و از آن ها راه کار می خواهند. این شرایط باعث می شود تا آن ها از بازگویی مسائل و مشکلات به جمع دوستان و یا دوستان ناباب جلوگیری کنند. این گونه نوجوانان و جوانان که در خانواده های مسئولیت پذیر زندگی می کنند و با والدین خود درد دل می کنند، از مراقبت بیش تری برخوردارند و احتمال لغزش و ریسک گرایش به مواد مخدر در آن ها کاهش می یابد(انصاری طالبی، 1388: 8).
* ارتباط خوب نوجوانان با سایر اعضای خانواده، مرتب به مدرسه رفتن، علاقه به درس خواندن و شرکت در فعالیت های مثبت فوق برنامه از جمله عوامل مؤثر در پیشگیری از اعتیاد نوجوانان می باشد(مک درمت و اسنیدر، 1384: 230).
* حدود نیمی از معتادینی که از زندان آزاد می شوند، پس از مدتی مجدداً به زندان باز می گردند. لذا ایجاد مراکزی که فرد معتاد بعد از آزادی از زندان ملزم به مراجعه به آن جا باشد ضروری است. از این رو توصیه می شود که مراکزی تحت عنوان «مرکز نظارت و مشاوره» با تشکیلات منسجم و بودجه ای کافی دایر شود و افرادی که به جرم اعتیاد به مواد مخدر مدتی را در زندان سپری کرده اند، پس از آزادی از زندان در طول 4مرتبه خود را به این مراکز معرفی کنند و این عمل به مدت 5 سال ادامه داشته باشد. کارکردهای اصلی این مراکز عبارتند از:
الف- حصول اطمینان از عدم بازگشت به اعتیاد
به این معنا که با مراجعه افراد مورد نظر به این مرکز، از آن ها تست تشخیص اعتیاد به عمل می آید و وضعیت جسمانی آن ها نیز ثبت شود.ب- عدم تثبیت هویت معتاد
مادامی که استفاده کنندگان از مواد مخدر منزوی و طرد می شوند، احتمالاً فرد معتاد بیگانه تر و منحرف تر می شود. البته ممکن است انزوای اجباری منحرفان ضروری باشد، اما این که پس از طی دوره محکومیت و ترک اعتیاد فرد معتاد از سوی جامعه طرد می شود و مورد پذیرش قرار نمی گیرد، باعث می شود که وی پایگاه «منحرف بودن» را بپذیرد و متناسب با این پایگاه، نقش خود را ایفا کند. لذا وی به احتمال زیاد مجدداً به دام اعتیاد خواهد افتاد. از این رو مشاوران و مددکاران اجتماعی مراکز نظارت و مشاوره، می توانند مانع از تثبیت هویت معتاد شوند و او را به کار و تلاش در جامعه تشویق کنند.پ- جلوگیری از گسیختگی خانواده ها
کمک به کاریابی افراد آزاد شده از زندان و نیز مشاوره روانی با وی یا حتی افراد خانواده او می تواند نقش مؤثری در جلوگیری از نابسامانی های خانوادگی و بروز طلاق که خود از عوامل زمینه ساز ابتلا به اعتیاد است، داشته باشد.ت- مشاوره جهت رفع مشکلات
با توجه به این که فرد معتاد پس از آزادی از زندان، برچسب معتاد به او خورده است، از همین رو در بسیاری از موارد مشاهده می شود مردم از دادن کار به فرد آزاد شده از زندان خودداری می کنند. لذا با توجه به رفتار صحیح فرد معتاد آزاد شده از زندان و حصول اطمینان از عدم اعتیاد او، این مراکز می توانند به عنوان یک منبع قابل اعتماد و مورد وثوق مردم عمل کنند و بدون هیچ گونه بار مالی برای دولت شرایط اشتغال افراد آزاد شده از زندان را فراهم سازند.ث- نظارت اجتماعی رسمی مستمر
مراجعه اجباری فرد معتاد آزاد شده از زندان به مراکز نظارت مشاوره به معنای اِعمال نظارت اجتماعی رسمی مستمر بر رفتار این گونه افراد می باشد و این امر خود موجب تصحیح رفتار و ممانعت از ابتلای مجدد به اعتیاد می شود.ج- اِعمال سیستم تشویق و تنبیه
به این معنا که در صورت عدم بازگشت به اعتیاد، این مراکز می توانند با توجه به بودجه ای که در اختیار آن ها گذاشته می شود، پاداش های مادی و معنوی مناسبی را به منظور تشویق در نظر گیرند. از سوی دیگر در صورت ابتلای مجدد به اعتیاد می توان آنان را مجازات کرد.چ- فراهم شدن زمینه لازم برای مطالعات پانل
تأسیس چنین مراکزی و مراجعه اجباری افراد به این مراکز باعث می شود تا زمینه لازم برای سنجش میزان تأثیر عامل زمان فراهم شود. از این طریق هم دگرگونی های مرتبط با عقاید، نگرش ها و حالات سنجیده می شود و هم تغییر در رفتار، عادات و غیره به سنجش نهاده می شود. در واقع با استفاده از این روش، نه تنها می توان حرکت یا تغییر را شناخت، بلکه می توان علت یا علل تغییرهای حاصل شده در عقاید و رفتار یا هر دو را در فرد مورد مطالعه شناسایی کرد(معاونت اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم، 1383: 166و 165).منبع مقاله: کاوه، محمد، (1353) آسیب شناسی بیماری های اجتماعی، تهران: جامعه شناسان، چاپ اول.
