مدتی پیش از تأسیس دارالفنون و از زمانی که دربار ایران متوجه نیاز خود به علوم و فنون جدید غرب شد. تعدادی از جوانان ایرانی را برای آموزش این علوم به غرب فرستاد. که از آن جمله می توان به فرستادن چند نفر برای تعلیم نقاشی توسط شاه عباس صفوی اشاره کرد. و این البته به جز حضور عده ای از صنعتگران و دانشمندان غربی در ایران و استفاده ی ایرانیان از دانش آنان بوده است.
اعزام محصل به اروپا در زمان قاجاریه نیز ادامه یافت. عباس میرزا در سال ۱۲۲۶ ه . ق. دو نفر را برای تحصیل علوم نقاشی و طب به همراه سر هارفورد جونز به انگلستان فرستاد. در سال ۱۲۳۰ ه . ق. دومین دسته از محصلین ایرانی که ۵ نفر بودند، برای تحصیل علم طب، مهندسی، توپخانه، زبان خارجی و بالاخره قفل و کلید سازی عازم انگلستان شدند. میرزا صالح شیرازی منتشر کننده ی اولین روزنامه در ایران نیز یکی از این ۵ نفر بوده است. البته جز این ۷ نفر، افراد دیگری نیز از سوی عباس میرزا برای تحصیل به نقاطی چون: روسیه، فرانسه فرستاده شدند.
امیر کبیر نیز در ابتدای صدارت خود ۵ نفر را برای تحصیل در رشته های صنعتی: بلورسازی، چدن ریزی، تصفیه ی شکر و تهیه ی قند، نجاری و ... به روسیه اعزام کرد. و نیز دو نفر از حریر بافان کاشان را برای یادگیری تهیه ی ابریشم به روش جدید به اسلامبول فرستاد.
حضور محصلین ایرانی در اروپا برای تحصیل علم و صنعت، مشکلاتی را نیز در کنار داشته است. که از آن جمله می توان به ورود میرزا صالح به تشکیلات فراماسونری، ازدواج دو نفر از محصلین اعزامی با دختران مسیحی، و نیز کامل نبودن مهارت عده ای از آنان در بازگشت به ایران اشاره کرد. که شاید یکی از علل کامل نشدن مهارت آنان نداشتن معلومات پایه بوده، تا حدی که گفته شده برخی از اعضای این گروه های اعزامی حتی خواندن و نوشتن فارسی را نیز نمی دانستند و به همین علت در یادگیری زبانهای خارجی با مشکل روبرو می شدند.
پس از به سلطنت رسیدن ناصرالدین شاه و صدارت امیر کبیر، وی که به مشکلات اعزام محصلین به اروپا آگاه بود. سعی در ایجاد مرکزی برای آموزش علوم و فنون جدید اروپایی در ایران می کند. که البته این امر در ابتدا موجب ترس ناصرالدین شاه از امکان مخالفت روحانیون با این مدرسه می شود. اما امیر کبیر به شاه اطمینان می دهد که مشکلی بوجود نخواهد آمد. و مشکلی نیز ایجاد نشد. چرا که رشته های تحصیلی این مدرسه از قبیل: نظام، طب، معدن، ریاضی، داروسازی و ... در مدارس علمیه ی قدیمی و توسط روحانیون تدریس نمی شد. و بنا بر این، امکان رقابت این مدرسه با مدارس و مکاتب قدیمی وجود نداشت. البته سطح تحصیلی و آموزش در این مدرسه در مقایسه با امروز شامل دوره های ابتدایی، متوسطه و تا حدی عالی می شده، مثلاً دانش آموزان در درس ریاضی از ابتدا با چهار عمل اصلی آشنا شده و سپس جبر و مقابله را نیز می آموختند.
مدرسه ی دارالفنون، در ماه ربیع الاول سال ۱۲۶۸ ه . ق. ۱۳ روز پیش از قتل امیر کبیر بطور رسمی افتتاح شد. معلمین این مدرسه از اتریش و ایتالیا، و مترجمین آنان اغلب از محصلین اعزامی دوره های قبل به اروپا بودند. محصلین مدرسه در تمام مدت سال بجز ماههای رمضان، محرم، صفر و نیز مدتی در فصل تابستان، صبح و عصر مشغول تحصیل بودند و دولت ضمن پرداخت مخارج مدرسه، حقوقی نیز به خود محصلین می پرداخت. در سال سه مرتبه از آنان امتحان به عمل می آمد و محصلین کوشا تشویق و آنانی که کاهلی کرده بودند تنبیه می شدند. مدت تحصیل در این مدرسه در ابتدا ۷ سال بود. ولی بعدها به ۴ سال تقلیل یافت و به علت کمبود معلم تا فارغ التحصیل شدن گروه قبل، محصلان جدیدی به صورت گروهی پذیرفته نمی شدند. در پایان تحصیل نیز از محصلین امتحان نهایی به عمل می آمده که این امتحان برای محصلین دوره ی اول یک ماه ادامه داشته است.
تحصیل در مدرسه ی دارالفنون جنبه ی عملی نیز داشته است و به عنوان مثال محصلین رشته ی طب در کنار تحصیل این علم به صورت نظری، در عیادت های استاد از بیماران همراه وی بوده و در مریضخانه نیز به صورت عملی آموزش می دیدند و اولین آموزش عملی محصلین، درآوردن سنگ مثانه توسط اساتید و در حضور آنان بوده است. و یا محصلین برای انجام کار عملی در درس هندسه نقشه ی شهر تهران را تهیه کرده و ارتفاع کوه دماوند را تعیین کردند. برای آموزش عملی محصلین و نیز استفاده ی مدرسه، تأسیساتی از قبیل: آزمایشگاه فیزیک و شیمی و داروسازی،کارخانه های شمع سازی، بلورسازی، کاغذگری، ریسمان ریسی، و نیز چاپخانه ی مخصوص در کنار مدرسه ایجاد شده بود، که محصلین جزوات درسی خود را در آنجا چاپ می کرده اند.
عدم موفقیت دارالفنون و علل آن:
تأسیس دارالفنون به عکس عزمی که در ایجاد آن وجود داشت نتوانست در دراز مدت تأثیر چندانی در وضعیت علمی کشور ایجاد کند. از علل این ناکامی را می توان بطور خلاصه به موارد زیر اشاره کرد:۱) استفاده نکردن از دانش آموختگان این مدرسه در رشته های تخصصی خود، به عنوان مثال عبدالرسول خان اصفهانی که بهترین دانش آموز ریاضی مدرسه بود، به حکومت یک شهر رسید. و به میرزا محمود منجم باشی که چند سال در رصد خانه ی پاریس کارکرد. شغلی در تلگرافخانه داده شد.
۲) وحشت شاه از سیاسی شدن مدرسه: گفته شده که چون میرزا ملکم خان در مدرسه به تلقین فکر فراماسونی و جمهوری خواهی پرداخت. ناصرالدین شاه بشدت به وحشت افتاده و بعد از آن از رسیدگی جدی به مدرسه خودداری می کرد. بی توجهی شاه و دربار به مدرسه کار را به جایی رسانده بود که حتی گاه ملیجک شاه آن مکان را برای بازی و شیطنت انتخاب کرده و باعث تعطیلی آموزش در آن می شد.
۳) استفاده از معلمین روسی و انگلیسی در مدرسه: با اینکه امیر کبیر قصد داشت که معلمین از اتباع دولتهایی باشند که علایق استعماری در ایران ندارند. اما پس از چندی پای معلمینی از کشورهای استعمارگر در مدرسه باز شد و آنان سعی و تلاشی برای آموزش واقعی دانش آموزان نمی کردند.
۴) تحولات سیاسی، اجتماعی در ایران و بطور مشخص انقلاب مشروطیت، باعث توجه دربار قاجار به مشکلات خود شد و رسیدگی به دارالفنون مانند قبل صورت نگرفت.
مدارس جدید پس از دارالفنون:
۱) در سال ۱۲۷۵ ه . ق. در تبریز مدرسه ای نظامی به سبک دارالفنون تأسیس شد. که معلمین آن اغلب از فارغ التحصیلان دارالفنون بودند. اما کار این مدرسه پیشرفتی نداشت.۲) مشیرالدوله در زمان صدارت میرزا حسین خان سپهسالار، مدرسه ای به نام مشیریه برای تدریس زبانهای خارجه و جغرافیا تأسیس نمود.
۳) در سال ۱۳۰۰ ه . ق. مدرسه ای نظامی در اصفهان به نام مدرسه ی همایونی دایر شد. معلمین این مدرسه نیز برخی از فارغ التحصیلان دارالفنون و نیز چند معلم خارجی بودند.
میرزا حسن رشدیه و نقش او در گسترش مدارس جدید:
مدارسی که پیشتر از آنها یاد شد. بیشتر متعلق به اعیان و اشراف بود و کمتر کسی از طبقات پایین جامعه می توانست از آنها استفاده کند. اما میرزا حسن رشدیه مدرسه را برای فرزندان مردم عوام ایجاد کرد.
میرزا حسن رشدیه فرزند یکی از مجتهدین تبریز به نام آخوند ملا مهدی بود. که در جوانی برای تحصیل علوم دینی عازم نجف اشرف شدو اما با کسب اجازه از پدر، برای آموختن علوم جدید به اسلامبول و از آنجا به مصر و سپس به بیروت رفت و مدت سه سال در دارالمعلمین آنجا که از سوی فرانسویان اداره می شد، به تحصیل پرداخت. و پس از آن برای ترویج معارف جدید به ایران بازگشت. وی ابتدا اولین مدرسه ی ایرانی را در ایروان تأسیس کرد. این مدرسه رشدیه نام گرفت. چرا که اختصاص به تعلیمات ابتدایی داشت و در عثمانی مدرسه ی ابتدایی را رشدیه می نامیدند. این مدرسه از طرف مسلمانان مورد استقبال قرار گرفت. ناصرالدین شاه در بازگشت از سفر سوم خود به فرنگ در ایروان از این مدرسه بازدید کرد و ظاهراً برای انتقال آن به تبریز اظهار تمایل کرد. میرزا حسن مدرسه ی خود در ایروان را تعطیل کرد. اما در ابتدا اجازه تأسیس مدرسه در تبریز به او داده نشد. تا اینکه در سال ۱۳۰۶ ه . ق. با کسب اجازه از شاه مدرسه ی ابتدایی را در محله ی ششکلان تبریز تأسیس کرد. اما این مدرسه به علت مخالفت پیشنماز محل و نهی او از کمک مردم به مدرسه و اجاره دادن مکان به آن بسته شد. و رشدیه به مشهد گریخت. وی در مشهد نیز به فکر تأسیس مدرسه بود. اما در آنجا نیز موفق نشد.
میرزا حسن رشدیه چهار بار در تبریز اقدام به تأسیس مدرسه نمود. و هر بار با تهدید و مخالفت عده ای از قشریون مجبور به تعطیل مدرسه و ترک تبریز شد. تا اینکه مورد حمایت مظفرالدین میرزای ولیعهد قرار گرفت.
پس از به صدارت رسیدن امین الدوله، وی رشدیه را به تهران فرا خواند. رشدیه در تهران مدرسه ی آبرومندی تأسیس کرد و با کمک دولت حقوقی برای اعضای مدرسه و نیز نهار برای دانش آموزان ترتیب داد. اما این وضع نیز طولی نکشید و ابتدا با اختلافی که او با اعضای انجمن امنای مدرسه ی رشدیه پیدا کرد، ضعفی در کار وی پیدا شد. و سپس با عزل امین الدوله از صدارت، حقوق رشدیه قطع شد و اولیای دانش آموزان نیز از ترس مخالفین، از فرستادن فرزندانشان به مدرسه خودداری کردند. و بالاخره مدرسه تعطیل و رشدیه به آستانه ی مقدسه ی قم پناهند شد. مدتی بعد مظفرالدین شاه رشدیه را به تهران فراخواند و به امین السلطان دستور داد که از او حمایت کند. ولی صدراعظم پنهانی به فرمان شاه بی اعتنایی کرده و حتی دستور تبعید رشدیه را صادر کرد. اما بالاخره مجبور شد که با وی همراهی کند. رشدیه در صدارت عین الدوله نیز مدتی به کلات تبعید شد.
ناظم الاسلام کرمانی درباره ی علت دستگیری رشدیه و تبعید وی به کلات می نویسد: در اوایل ورودش به تهران، مقدسین و بعضی از مردم او را مثل یک نفر کافر نجس العین می دانستند. چرا که الف و باء را تغییر داد. فتحه را که تا آن وقت زبر می گفتند، صدای بالا نام نهاد. ضمه را که تا آن وقت پیش می نامیدند، صدای وسط می گفت. کسره را که تا آن وقت زیر می خواندند، صدای پایین می خواند. و همچنین خط عمودی و خط افقی یاد اطفال داد. ... فریاد مقدسین در مجالس بلند شد که آخرالزمان نزدیک شده است که جماعتی بابی و لامذهب می خواهند الف و باء ما را تغییر دهند. قرآن را از دست اطفال بگیرند و کتاب به آنها یاد بدهند. دیگر آنکه اطفال را زبان خارجه تعلیم داده است که به آنها گفته است شمار لفظی و شمار خطی و این صورت را یاد اطفال داد: ۱ ۲ ۳ ۴ ۵ ۶ ۷ ۸ ۹. مجملاً رساله هم از بعضی علماء تألیف شد در رد مدارس و تکفیر اولیاء مدارس. لیکن پس از دخول آقای طباطبایی و تأسیس مدرسه ی اسلام مردم کم کم دانستند که این مدارس عبارت از همان مکاتب است و این ارقام حساب است، نه زبان خارجه و تغییری هم در الف و باء داده نشد. همان الف و باء قدیم است. ... میرزا حسن آقا ... برای ترویج مقصود خود روزنامه ایجاد کردموسوم به روزنامه ی مکتب، خواست که در رونامه مردم را بیدار کندو به ترویج معارف بکوشد. لیکن... نزد عین الدوله... گناه روزنامه نویسی کمتر از گناه مدرسه تأسیس کردن نیست.
درباره ی میرزا حسن رشدیه اقوال مختلفی نقل شده است. عده ای سعی و تلاش مداوم او در تأسیس مدارس جدید را می ستایند و عده ای نیز همچون مخبرالسلطنه هدایت، رشدیه را بی سواد و کارش را موجب زحمت دانسته اند. و نیز سید احمد طباطبایی برادر سید محمد طباطبایی از رهبران مشروطه زن رشدیه را به بابی گری متهم می کند.
و بالاخره زندگی پر فراز و نشیب مردی که برای گسترش آموزش در کشور در تمام طول زندگی خود دست از تلاش و کوشش برنداشت، در روز ۱۹ آذر ۱۳۲۳ ش. در قم به پایان رسید. اما نهالی را که او کاشته بود. روز به روز رشد و نمو بیشتری یافت. و مدارسی به سبک جدید در گوشه و کنار ایران یکی پس از دیگری تأسیس شد. که از جمله ی آنان می توان به مدارس: شرف، مظفریه، افتتاحیه، علمیه، سادات، ابتدائیه، دانش، ادب، کمال، لقمانیه و... اشاره کرد.
مدارس جدید در دوره ی رضا شاه: نظام آموزش و پرورش در ایران در این دوره با وضعیتی دوگانه روبرو شد. یعنی از سویی رشد کمی و کیفی نظام آموزشی و تأسیس مدارس جدید آهنگی سریع یافت. به طوری که گفته شده، تعداد مدارس جدید در سال ۱۳۰۲ ش. ۶۱۲ و تعداد دانش آموزان آنها در حدود ۵۵ هزار نفر بوده است. اما در سال ۱۳۱۴ ش. تعداد مدارس به ۵۳۳۹ و تعداد دانش آموزان به ۶۷۳/۲۵۵ رسیده بود. همچنین نظام آموزشی تحت نظم و انضباط درآمده و دوره های تحصیلی به سه قسمت ۶ ساله ی ابتدایی، سه ساله ی دوره ی اول دبیرستان و سه ساله ی دوره ی دوم دبیرستان تقسیم شد. و در پایان هر دوره نیز از دانش آموزان امتحان هماهنگی تحت عنوان امتحان نهایی به عمل می آمد. در این دوره تعداد دختران دانش آموز نسبت به دوره های قبل رشد چشمگیری یافت. دولت برای گسترش مدارس جدید به تربیت نیروی انسانی مورد نیاز این مدارس توجه ویژه ای داشت بطوری که در هنگام استعفای رضا شاه تعداد ۳۶ دانشسرای تربیت معلم در سطوح مختلف در کشور فعال بودند. و فارغ التحصیلان این مراکز از حقوق و مزایای نسبتاً بالایی برخوردار بودند که این خود ضمن جذب افرادی با توان علمی بیشتر، موجب کسب وجهه ی اجتماعی آنان در میان توده ی مردم و نیز در میان دانش آموزان می شد. دانشگاه تهران نیز که اولین مؤسسه ی واقعی آموزش عالی در ایران در رشته های مختلف بود در این دوره توسط رضا شاه تأسیس شد.
از سوی دیگر دولت سعی فراوانی در تحت کنترل گرفتن مدارس و هدایت آن در جهت خواسته های سیاسی خود داشت. و در ضمن گسترش مدارس جدید می کوشید که از نفوذ روحانیون در اداره ی مدارس قدیمی بکاهد. گو اینکه با تمام این تلاش ها باز هم خانواده هایی بودند که با تردید به نظام آموزشی و مدارس جدید نگریسته و فرزندان خود را برای تعلیم به مکتبداران قدیمی می سپردند.
با تمام مزایایی که نظام اموزشی جدید می توانست برای ایران داشته باشد. مشکلاتی از قبیل تعداد زیاد دروس و وادار کردن دانش آموزان به حفظ و نه فهم درس و ... باعث شد که کیفیت آموزش در کشور روز به روز تنزل کند. تا حدی که امروزه برای اکثریت مردم این سؤال مطرح است که چرا فارغ التحصیلان امروز در مقاطعی چون دوره ی متوسطه نسبت به کسانی که چند دهه پیش از آنان از مقطع ابتدایی فارغ التحصیل شده اند دارای سطح سواد و اطلاعات کمتری هستند. تا حدی که نه اطلاعات عمومی آنها با هم قابل قیاس است و نه خط و نه توان نگارش آنان. بررسی علل این مشکل خود نیازمند فرصتی بایسته است.
در تهیه‌ی این مطلب از منابع زیر استفاده شده است:
۱- جلد اول کتاب تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، از دکتر محبوبی اردکانی. از این کتاب استفاده بسیاری شده است.
۲- ایران در دوره‌ی سلطنت قاجار، از علی اصغر شمیم.
۳- جلد دوم تاریخ معاصر ایران، از پیتر آوری با ترجمه‌ی محمد رفیعی مهرآبادی.
۴- اصلاحات اقتصادی رضاخان، از محمد رسول آهنگران.
۵- تاریخ بیداری ایرانیان، از ناظم الاسلام کرمانی.
منبع : http://www.aftabir.com
