پژوهشگر: پروانه حسین‌عبدالله
با توجه به اهمیتی که اسناد تاریخی در هر تحقیق و پژوهش دارند و استناد به آنها اعتبار بیشتری به پژوهشهای تاریخی می بخشد در این مقاله سعی شده با شناساندن موقعیت و جایگاه اسناد، نقش بسیار مؤثر آنها در تاریخ نگاری ذکر شود. به این منظور تأثیر مثبت اسناد درپژوهشهای تاریخی به عنوان مهمترین منابع مکتوب شده مورد بررسی قرار گرفته و پس از آن به بحث درباره مفهوم آرشیو و مدارک آرشیوی خواهیم پرداخت.
اهمیت و اعتبار سند، اصالت اسناد به ویژه اسناد آرشیوی را برای استفاده مورخ بیان می کند و اینکه نسبت به آثار باستانی و آثار مکتوب دیگر کمتر مورد سوء استفاده و جعل قرار گرفته اند.
از دوران اختراع خط و سهولت در نگارش و ثبت و ضبط حوادث و وقایع تا دوران اختراع صنعت چاپ و پدیدار شدن اسناد در متون تحقیقی و بایگانی آنها، اسناد مهمترین منبع تاریخی محسوب شده که مورخان با استناد به آنها به صحت و سقم مطالب خود پی برده ، با مدارک مستدل و براهین مستحکم تر به بررسی حوادث و رویداد های تاریخی پرداخته اند. اگر چه در ابتدا بی توجهی به جمع آوری اسناد و استناد به آنها موجب از بین رفتن بسیاری از اسناد مربوط به تاریخ ایران شده و مسامحه در این امر مهم باعث شده فقط راجع به بعضی از دورانهای تاریخی سند موجود باشد.
اسناد برای پژوهشهای تاریخی، همچون مصالحی هستند که مورخ با استفاده از آنها به بازسازی تاریخ می پردازد و در نتیجه «روابط اجتماعی» انسانها به وجود می آید. اسناد با توجه به استفاده ای که در هر زمان از آنها می شود دارای دو ارزش اداری و تحقیقی هستند. تا زمانی که مطالب آنها مربوط به مسائل روزمره جاری است، اداری یا شخصی محسوب می شوند. پس از آن که ارزش جاری و روزمره خود را از دست دادند ارزش تحقیقی و استنادی پیدا می کنند. بنابراین پژوهشها و تحلیلهای مورخ بدون مراجعه به اسناد کامل نخواهد شد.
اسناد تاریخی از مهمترین منابع مکتوب در پژوهشهای تاریخی به شمار می آیند که شامل:
مکاتبات حکومتی، فرمانها، معاملات سیاسی، گزارشهای اقتصادی، فرهنگی، نظامی، اسناد قضایی، مالی، حقوقی و برخی مکاتبات خصوصی و خانوادگی می باشند.
بی توجهی به حفظ و نگهداری اسناد، موجب از میان رفتن بسیاری از آنها در طول تاریخ شده است. مورخ بیش از هر چیز باید از اصالت سندی که به آن استناد می کند و جعلی نبودن آن مطمئن باشد.
برای تعیین اصالت سند می توان شواهدی را در آنها در نظر گرفت. سندی که بتوان به آن اطمینان کرد، نباید مخدوش، خط خورده، تراشیده، شکسته، ترمیم شده و نونویس باشد.
اگر سند رونوشت یا به اصطلاح قدیم «سواد» است باید از روی اصل استنساخ شده و خلاصه نشده باشد. برای شناسایی سند، توجه مهر و حاشیه نوشته های آن ضروری است از طریق کاغذ، مرکب و تزیینات یک سند نیز می توان اصالت آن را تعیین کرد. ۱
در این حالت به آنها «اسناد تاریخی» اطلاق می شود. بدین ترتیب اسناد تاریخی شامل کلیه فرمانهای سلطنتی، مکاتبات و اسناد سیاسی، معاهدات، نوشته های اداری، اسناد قضایی، مالی و حقوقی، گزارشهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و نظامی و برخی مکاتبات خصوصی دوستانه و خانوادگی می باشند که در قدیم به آنها: سلطانیات، دیوانیات و اخوانیات می گفتند. ۲
اهمیت و اعتبار سند
از میان گروههای پنجگانه منابع و مآخذ تحقیقی
۱) منابع ذهنی یا نقلی
۲) منابع باستانشناسی
۳) منابع تصویری و ترسیمی
۴) منابع کتبی
۵) مدارک آرشیوی.
مدارک آرشیوی دارای اصالت و اعتبار بیشتری است زیرا هر سند اداری و دیوانی و هر فرمان و نامه رسمی که امروز به دست می آید به زمان و رویدادی خاص و حقیقی بستگی داشته و در نتیجه رابطه مستقیم و طبیعی بین اثر و مؤثر موجود است. به علاوه قضاوتها و داوریهایی که درباره آنها می شود و آنچه از محتوای آنها استباط می گردد برخلاف متون قدیمی که دستخوش تغییر و تبدیل و شک و اصلاح بوده اند و یا مدارک باستانشناسی که مبنای قضاوت و استنباط در مورد آنها غالباً مبتنی به حدس و گمان و تقریب است، بر پایه اعتبار و یقین و اصالت آنها استوار است.
ضمناً چون برای حفظ روابط جامعه با دستگاههای اداری و حاکمه تهیه و تنظیم شده و می شوند خالی از شایعه، دروغ، تظاهر، اغراض خصوصی و ملاحظه کاریهاست. همین نقش اساسی و قابل اعتماد که این منبع، در اصالت ضبط وقایع ایفا می نماید از قدیم ترین ایام در جوامع باستانی شناخته و اهمیت آن آشکار بوده است. بنابراین با استفاده از این نوع مدارک به اشتباهات، پرده پوشی، مجهولات، گزافه گویی ها و بالاخره ملاحظه کاریهای برخی از تاریخ نویسان گذشته می توان پی برد و حقایق امور را درک و کشف کرد. ۳
به نقل از:
مجموعه مقالات همایش اسناد و تاریخ معاصر مرکز بررسی اسناد تاریخی
اهمیت و اعتبار سند، اصالت اسناد به ویژه اسناد آرشیوی را برای استفاده مورخ بیان می کند و اینکه نسبت به آثار باستانی و آثار مکتوب دیگر کمتر مورد سوء استفاده و جعل قرار گرفته اند.
از دوران اختراع خط و سهولت در نگارش و ثبت و ضبط حوادث و وقایع تا دوران اختراع صنعت چاپ و پدیدار شدن اسناد در متون تحقیقی و بایگانی آنها، اسناد مهمترین منبع تاریخی محسوب شده که مورخان با استناد به آنها به صحت و سقم مطالب خود پی برده ، با مدارک مستدل و براهین مستحکم تر به بررسی حوادث و رویداد های تاریخی پرداخته اند. اگر چه در ابتدا بی توجهی به جمع آوری اسناد و استناد به آنها موجب از بین رفتن بسیاری از اسناد مربوط به تاریخ ایران شده و مسامحه در این امر مهم باعث شده فقط راجع به بعضی از دورانهای تاریخی سند موجود باشد.
اسناد برای پژوهشهای تاریخی، همچون مصالحی هستند که مورخ با استفاده از آنها به بازسازی تاریخ می پردازد و در نتیجه «روابط اجتماعی» انسانها به وجود می آید. اسناد با توجه به استفاده ای که در هر زمان از آنها می شود دارای دو ارزش اداری و تحقیقی هستند. تا زمانی که مطالب آنها مربوط به مسائل روزمره جاری است، اداری یا شخصی محسوب می شوند. پس از آن که ارزش جاری و روزمره خود را از دست دادند ارزش تحقیقی و استنادی پیدا می کنند. بنابراین پژوهشها و تحلیلهای مورخ بدون مراجعه به اسناد کامل نخواهد شد.
اسناد تاریخی از مهمترین منابع مکتوب در پژوهشهای تاریخی به شمار می آیند که شامل:
مکاتبات حکومتی، فرمانها، معاملات سیاسی، گزارشهای اقتصادی، فرهنگی، نظامی، اسناد قضایی، مالی، حقوقی و برخی مکاتبات خصوصی و خانوادگی می باشند.
بی توجهی به حفظ و نگهداری اسناد، موجب از میان رفتن بسیاری از آنها در طول تاریخ شده است. مورخ بیش از هر چیز باید از اصالت سندی که به آن استناد می کند و جعلی نبودن آن مطمئن باشد.
برای تعیین اصالت سند می توان شواهدی را در آنها در نظر گرفت. سندی که بتوان به آن اطمینان کرد، نباید مخدوش، خط خورده، تراشیده، شکسته، ترمیم شده و نونویس باشد.
اگر سند رونوشت یا به اصطلاح قدیم «سواد» است باید از روی اصل استنساخ شده و خلاصه نشده باشد. برای شناسایی سند، توجه مهر و حاشیه نوشته های آن ضروری است از طریق کاغذ، مرکب و تزیینات یک سند نیز می توان اصالت آن را تعیین کرد. ۱
مدارک آرشیوی
آرشیو (Archives) مجموعه نوشته ها و اوراقی هستند که خود حاصل فعالیتهای روزمره و مستمر دیوانهای سابق و ادارات کنونی می باشند و مندرجات آنها از نظر نحوه بهره برداری دارای دو گونه ارزش اداری و ارزش تحقیقی است، به این معنی که مادامی که مطالب آنها مربوط به امور جاری و روزمره اداری است دارای ارزش اداری هستند پس از آنکه از گردش فعالیتهای روزمره اداری خارج شدند ارزش تحقیقی و استنادی پیدا می کنند.در این حالت به آنها «اسناد تاریخی» اطلاق می شود. بدین ترتیب اسناد تاریخی شامل کلیه فرمانهای سلطنتی، مکاتبات و اسناد سیاسی، معاهدات، نوشته های اداری، اسناد قضایی، مالی و حقوقی، گزارشهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و نظامی و برخی مکاتبات خصوصی دوستانه و خانوادگی می باشند که در قدیم به آنها: سلطانیات، دیوانیات و اخوانیات می گفتند. ۲
اهمیت و اعتبار سند
از میان گروههای پنجگانه منابع و مآخذ تحقیقی
۱) منابع ذهنی یا نقلی
۲) منابع باستانشناسی
۳) منابع تصویری و ترسیمی
۴) منابع کتبی
۵) مدارک آرشیوی.
مدارک آرشیوی دارای اصالت و اعتبار بیشتری است زیرا هر سند اداری و دیوانی و هر فرمان و نامه رسمی که امروز به دست می آید به زمان و رویدادی خاص و حقیقی بستگی داشته و در نتیجه رابطه مستقیم و طبیعی بین اثر و مؤثر موجود است. به علاوه قضاوتها و داوریهایی که درباره آنها می شود و آنچه از محتوای آنها استباط می گردد برخلاف متون قدیمی که دستخوش تغییر و تبدیل و شک و اصلاح بوده اند و یا مدارک باستانشناسی که مبنای قضاوت و استنباط در مورد آنها غالباً مبتنی به حدس و گمان و تقریب است، بر پایه اعتبار و یقین و اصالت آنها استوار است.
ضمناً چون برای حفظ روابط جامعه با دستگاههای اداری و حاکمه تهیه و تنظیم شده و می شوند خالی از شایعه، دروغ، تظاهر، اغراض خصوصی و ملاحظه کاریهاست. همین نقش اساسی و قابل اعتماد که این منبع، در اصالت ضبط وقایع ایفا می نماید از قدیم ترین ایام در جوامع باستانی شناخته و اهمیت آن آشکار بوده است. بنابراین با استفاده از این نوع مدارک به اشتباهات، پرده پوشی، مجهولات، گزافه گویی ها و بالاخره ملاحظه کاریهای برخی از تاریخ نویسان گذشته می توان پی برد و حقایق امور را درک و کشف کرد. ۳
به نقل از:
مجموعه مقالات همایش اسناد و تاریخ معاصر مرکز بررسی اسناد تاریخی
پی نوشت ها :
۱ـ تاریخ‌شناسی، دوره پیش‌دانشگاهی.
۲ـ قائم‌مقامی، جهانگیر؛ مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی.
۳ـ همان.
