چکیده
کتاب غیبت شیخ طوسی، از تراث گرانسنگ امامی‌هاست که از مصادری قویم و وزین اخذ شده است. ما امروز میراث دار این گنجینه بی‌بدیل هستیم که به حق از شایسته‌ترین ذخایر حدیثی به شمار می‌رود.شیخ طوسی، در تدوین آن، از عمیق‌ترین منابع شیعی بهره جسته و شالوده آن را سامان داده است که بخشی از آن‌ها امروزه در دسترس ما هست و متأسفانه بخشی موجود نیست.
در این نوشتار، در پی منبع‌یابی مصادر کتاب غیبت طوسی برآمده و سعی بر این است که ارتباط سازگار بین مصادر و کتاب غیبت ریشه‌یابی شود و چگونگی اخذ تبیین گردد.
کلید واژه‌ها :
کتاب غیبت ، شیخ طوسی ، مصادر ، اخذ حدیث ، نقل روایت ، طرق ، مشایخ.مقدمه
از آن روی که آموزه مهدویت، از برجسته‌ترین اندیشه‌های اسلامی است که در نگرش ایجابی و سلبی تمام فرق اسلامی جای گرفته است؛ لذا در تاریخ اسلام، کنار کار ویژه‌های مباحث کلامی، مورد کنکاش جدی واقع شده و بحث‌های ریشه داری را همراه داشته است. پیشینة این بحث، به احادیث نبوی صلی الله علیه و آله باز می‌گردد که عالم هستی را به ظهور منجی راستین و تشکیل جامعه‌ای نیک وعده داده است. از جانب دیگر، همواره در فراز و نشیب‌های قرون گذشته، عده‌ای در جست و جوی چنین مدینه فاضله‌ای به خطا رفته و به نحله‌های فاسد گرویده و به دام کج‌اندیشان و فرصت‌طلبان گرفتار آمده‌اند؛ همانند آنان که راه کیسانیه و ناووسیه و واقفیه و غیره را رفته‌اند.اندیشوران و پیشگامان امامیه و علما و متکلمان شیعه، برای ترسیم حقیقت مهدویت و تبیین مفهومی و مصداقی آن، از ژرفای ادله نقلی و عقلی الهام گرفته و نگرش صحیحی از آموزه مهدی‌گرایی در پیش روی رهپویان نهاده‌اند؛ همان‌گونه که محمد بن ابراهیم نعمانی و عبدالله بن جعفر حمیری و شیخ مفید و شیخ طوسی و دیگران، کتاب غیبت نوشته و به پرسشِ جویندگان و شبهه شبهه افکنان، پاسخ داده‌اند.
کتاب غیبت شیخ طوسی، از کهن‌ترین و برترین کتب حدیثی در موضوع خود است. شیخ، آن را حدود سال 447 ق یعنی حدوداً سیزده سال قبل از وفاتش به نگارش در آورد. او در دو جا بدین تاریخ اشاره دارد:
نخست، آن‌جا که در مدت عمر حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف بحث می‌کند و می‌فرماید: «لانه علی قولکم له فی هذا الوقت الذی هو سنة سبع و اربعین و اربعمائة…».
دومین‌بار در اشاره به مدفن نائب اول، عثمان بن سعید عمری می‌فرماید: «و هو الی یومنا هذا و ذلک سنة سبع و اربعین و اربعمائة…».
کتاب غیبت طوسی از با ارزش‌ترین منابع معرفتی مهدویت است. شیخ، به لحاظ دارا بودن منابع دست اول و مصادر متعدد و احاطه بر احادیث، توانست مجموعه گرانسنگی از ژرف‌ترین مسایل دربارة امامت حضرت حجة علیه السلام تدوین کند و در گسستن التقاطات و شبهات، بنایی استوار و متین سامان دهد.
این نوشتار، بر آن است که کتاب غیبت طوسی را از نگاه کتاب شناختی در معرض تحقیق بنهد و مصادرش را بازشناسی کند. ما به راستی نمی‌توانیم کلیه مصادر شیخ را در این مقاله بازیابی کنیم؛ زیرا بسیاری از آن‌ها در حوادث ایام، ناپدید یا نابود شده‌اند؛ همان‌گونه که در حادثه آتش زدن خانه شیخ، همة کتب خطی و بسیار نفیس او سوخت و به دست ما نرسید. از جانب دیگر شیخ در ابتدای روایات، مصدر آن را بیان نکرده است؛ لذا ما باید در ابتدا قرینه‌یابی کنیم و در نهایت، با همان قراین، احتمال اخذ را مسجل نماییم.
منبع‌شناسی از خواستگاه به سزایی برخوردار است و در سده معاصر یکی از فروع کتاب شناسی مطرح شده است. ما از تاریخ شروع مصدر‌شناسیِ کتب اطلاعی نداریم؛ ولی امروزه برای تحکیم بنیان کتب، از آن استمداد می‌جویند و با مقایسه کتب با مصادرشان، به اطلاعات نغزی می‌رسند.
مصدر در این نوشتار، یعنی کتبی که شیخ در تدوین کتب غیبت، از آن‌ها روایت اخذ کرده یا سبک تدوین آموخته است، هر چند که این، اصطلاح جدیدی را در منبع‌شناسی بنماید.
مصادر کتاب غیبت طوسی را در نگاه اول، می‌توان به دو گروه دسته بندی کرد: مصادری که امروزه آن‌ها را در دست داریم و مصادری که به ما نرسیده و در دست محققان مهدویت نیست.
مصادر موجودِ کتاب غیبت
أ. کتاب کافی
کتاب کافی را محمد بن یعقوب کلینی طی بیست سال تدوین کرد. نجاشی در رجالش می‌فرماید:محمد بن یعقوب بن اسحاق ابوجعفر الکلینی و کان خاله علّان الکلینی الرازی شیخ اصحابنا فی وقته بالری و وجههم و کان اوثق الناس فی الحدیث و اثبتهم. صنف الکتاب الکبیر المعروف بالکلینی یسمی الکافی فی عشرین سنة….
کلینی در تبیین ابواب کتابش رهیافت‌هایی نو به کار گرفت و تار و پود کافی را با سبک جدیدی آمیخت. کتاب وی، از همسانی و همگرایی خاصی برخوردار بوده و چینش ابواب آن، تحسین برانگیز است. به حق کتاب کافی، از برجسته‌ترین و نغزترین و منسجم‌ترین مصادر حدیثی به شمار می‌رود و اولین کتاب از کتب اربعه حدیثی شیعه شمرده شده است.
شیخ طوسی، در سامان بخشی و گردآوری کتاب غیبت، بیشترین بهره را از کافی برد. وی در ابواب گوناگون، از کافی کمک گرفته و روایات مورد نظرش را از آن اخذ کرده است. او حدود پنجاه حدیث از کافی در کتاب غیبت نقل فرمود. این احادیث در هشت فصل کتاب پراکنده است که به معرفی آن‌ها می‌پردازیم:
1. در فصل «الکلام فی الواقفة»
در این فصل، شیخ طوسی از مرحوم کلینی، چهارده حدیث نقل می‌کند. در اولین و دومین آن‌ها سند را با نام کلینی یعنی محمد بن یعقوب آغاز می‌کند. در بقیة روایات سند را با نام کلینی شروع نکرده بلکه در ابتدای سند، ضمیر «عنه» واقع شده که با توجه به عنوان بعد از ضمیر که شیخ و استاد مرحوم کلینی است، علی القاعده ضمیر، به کلینی ارجاع داده خواهد شد.
تنها در یک مورد، ابتدای سند را با اسم اشاره «بهذا الاسناد» شروع می‌کند که بعد از اسم اشاره، عنوان «ابن مهران» واقع شده است. او «احمد بن مهران» است که از مشایخ مرحوم کلینی بود. نتیجه این که مشارٌالیه کلینی خواهد بود.
در عمده روایات کافی که شیخ در این فصل اخذ کرده است، کلینی به واسطه «احمد بن مهران» روایت نقل می‌کند. اولین روایت کلینی را شیخ از باب «ان الائمة علیهم السلام یعلمون متی یموتون و انهم لا یموتون الّا باختیار منهم» از جلد نخست کافی اخذ کرده و بقیه روایات این فصل را از باب «الاشارة و النص علی ابی الحسن الرضا علیه السلام» در همان جلد برگرفته است.
شیخ در چینش احادیث کتاب غیبت، ترتیب روایات کافی را رعایت نکرده و آن را به مقتضای جریان بحث کتاب و با سلیقه‌ای نو مرتب کرده است.
ما ترتیب هر دو کتاب را در ادامه می‌آوریم:
|
کتاب غیبت |
کتاب کافی |
||||
|
صفحه |
شماره روایت |
رقم روایت |
صفحه |
جلد |
ملاحظات |
|
33 |
اولین روایت اخذ شده از کافی |
2 |
259 |
1 |
|
|
34 |
دومین روایت مأخوذ از کافی |
16 |
319 |
1 |
|
|
35 |
سومین روایت مأخوذ از کافی |
3 |
312 |
1 |
|
|
35 |
چهارمین روایت مأخوذ از کافی |
4 |
312 |
1 |
|
|
35 |
پنجمین روایت مأخوذ از کافی |
1 |
311 |
1 |
|
|
36 |
ششمین روایت مأخوذ از کافی |
2 |
312 |
1 |
|
|
36 |
هفتمین روایت مأخوذ از کافی |
8 |
312 |
1 |
|
|
36 |
هشتمین روایت مأخوذ از کافی |
6 |
312 |
1 |
|
|
37 |
نهمین روایت مأخوذ از کافی |
7 |
312 |
1 |
|
|
37 |
دهمین روایت مأخوذ از کافی |
11 |
313 |
1 |
|
|
38 |
یازدهمین روایت مأخوذ از کافی |
12 |
313 |
1 |
|
|
38 |
دوازدهمین روایت مأخوذ از کافی |
13 |
313 |
1 |
|
|
38 |
سیزدهمین روایت مأخوذ از کافی |
14 |
311 |
1 |
|
|
55 |
چهاردهمین روایت مأخوذ از کافی |
- |
- |
- |
در کافی یافت نشد |
شیخ در انتهای این فصل، روایتی را از کلینی چنین نقل می‌کند:
«فروی محمد بن یعقوب عن محمد بن یحیی العطار عن محمد بن احمد عن محمد بن جمهور عن احمد بن المفضل عن یونس بن عبدالرحمن قال مات ابوابراهیم علیه السلام…». که بعد از فحص در کتاب کافی یافت نشد.
به نکته‌ای وزین باید توجه داشت که کلینی از مشایخ بی واسطة شیخ طوسی نیست و شیخ از او با واسطه روایت نقل می‌کند؛ لذا در اخذ حدیث، باید به طرقش اعتماد بکند. در این روایات، شیخ، طریقش به کلینی را ذکر نکرده است؛ ولی در ترجمه کلینی در فهرست طرق متعددی به کتب و روایات وی بیان می‌کند که ما ذیلاً بعضی را می‌آوریم:
اخبرنا «بجمیع کتبه و روایاته الشیخ المفید ابوعبدالله محمد بن محمد بن النعمان عن ابی القاسم جعفر بن محمد بن قولویه عنه و اخبرنا الحسین بن عبیدالله قراءة علیه اکثر کتبه من الکافی عن جماعة منهم ابوغالب احمد بن محمد الزراری و ابوالقاسم جعفربن محمد بن قولویه و ابوعبدالله احمد بن ابراهیم الصیمری المعروف بابن ابی رافع و ابومحمد هارون ابن موسی التلعکبری و ابوالمفضل محمد بن عبدالله بن المطلب الشیبانی کلهم عن محمد بن یعقوب».
2. در ذیل روایاتی که بر امامت حضرت حجت علیه السلام دلالت می‌کند (از صفحه 97 به بعد).
شیخ در این فصل، پنج روایت از کلینی نقل می‌کند و برخلاف فصل قبل، طریقش به روایات کلینی رادر اول اسناد ذکر کرده و در دو مورد، با اسم اشاره «بهذا الاسناد» سند را شروع کرده که مشارٌالیه آن‌ها در سند قبل، معلوم است.
شیخ، روایات کلینی را از «باب ماجاء فی الاثنی عشر و النص علیهم» از جلد نخست کافی اخذ کرده است:
|
کتاب غیبت |
کتاب کافی |
||||
|
صفحه |
شماره روایت |
رقم روایت |
صفحه |
جلد |
ملاحظات |
|
101 |
اولین روایت مأخوذ از کافی |
4 |
529 |
1 |
|
|
102 |
دومین روایت مأخوذ از کافی |
15 |
533 |
1 |
|
|
108 |
سومین روایت مأخوذ از کافی |
14 |
533 |
1 |
|
|
108 |
چهارمین روایت مأخوذ از کافی |
8 |
531 |
1 |
|
|
109 |
پنجمین روایت مأخوذ از کافی |
1 |
525 |
1 |
|
3. شیخ در ذیل «و اما القائلون بامامة جعفر بن علی بعد اخیه علیه السلام» (در صفحه 149) یک روایت از کلینی نقل می‌کند (و روی محمد بن یعقوب الکلینی ـ رفعه ـ قال: قال ابومحمد علیه السلام حین ولد الحجة…) که این روایت، بعد از فحص، در کتاب کافی یافت نشد.
4. در فصل «فاما الکلام فی ولادة صاحب الزمان علیه السلام…».
در این فصل، شیخ از کلینی هفت روایت نقل می‌کند. در این احادیث هم شیخ، طریق خودش را به روایت کلینی ذکر نکرده و سند را با عنوان «محمد بن یعقوب» شروع کرده است. باز دو روایت از مجموع هفت روایت در کافی یافت نشد.
شیخ، این روایات را از «الاشارة و النص علی صاحب الدار علیه السلام» و باب «فی تسمیة من رآه علیه السلام» از جلد نخست کافی اخذ کرده است.
|
کتاب غیبت |
کتاب کافی |
||||
|
صفحه |
شماره روایت |
رقم روایت |
صفحه |
جلد |
ملاحظات |
|
154 |
اولین روایت مأخوذ از کافی |
|
|
|
در کافی یافت نشد |
|
154 |
دومین روایت مأخوذ از کافی |
5 |
329 |
1 |
|
|
155 |
سومین روایت مأخوذ از کافی |
|
|
|
در کافی یافت نشد |
|
155 |
چهارمین روایت مأخوذ از کافی |
6 |
329 |
1 |
|
|
156 |
پنجمین روایت مأخوذ از کافی |
3 |
328 |
1 |
|
|
162 |
ششمین روایت مأخوذ از کافی |
1 |
329 |
1 |
|
|
165 |
هفتمین روایت مأخوذ از کافی |
9 |
331 |
1 |
|
5. در فصل «و اما ما روی من الاخبار المتضمنة لمن رآه علیه السلام…».
شیخ در این فصل، شش حدیث از کلینی نقل می‌کند که حدیث اول را با طریق کامل آورده است؛ ولی در چهار حدیث بعدی، سند را با اسم اشاره «بهذا الاسناد» شروع کرده که ارجاع اسماء اشاره و یافتن مشارٌالیه محل بحث است و اشکالاتی را به همراه دارد که تحقیق آن‌ها در این مقاله ممکن نیست.
ششمین حدیث که از کلینی نقل می‌کند، بعد از فحص، در کتاب کافی یافت نشد.
شیخ این روایت را از «باب فی تسمیة من رآه علیه السلام» از جلد نخست کافی اخذ کرده است.
|
کتاب غیبت |
کتاب کافی |
||||
|
صفحه |
شماره روایت |
رقم روایت |
صفحه |
جلد |
ملاحظات |
|
178 |
اولین روایت مأخوذ از کافی |
11 |
331 |
1 |
|
|
179 |
دومین روایت مأخوذ از کافی |
2 |
330 |
1 |
|
|
179 |
سومین روایت مأخوذ از کافی |
6 |
331 |
1 |
|
|
179 |
چهارمین روایت مأخوذ از کافی |
8 |
331 |
1 |
|
|
179 |
پنجمین روایت مأخوذ از کافی |
5 |
331 |
1 |
|
|
181 |
ششمین روایت مأخوذ از کافی |
- |
- |
- |
در کافی یافت نشد |
6. در فصل «و اما ظهور المعجزات الدالة علی صحة امامته فی زمان الغیبة…».
در این فصل، شیخ از کلینی هفت روایت نقل می‌کند که در اولین آن‌ها طریق خود به روایات کلینی را در ابتدای سند می‌آورد و در چهار سند، با اسم اشاره «بهذا الاسناد» شروع می‌کند. در یک مورد نیز سند را با نام کلینی یعنی «محمد بن یعقوب» آغاز کرده است. روایت هفتمین را بعد از فحص در کافی نیافتیم.
شیخ این‌ها را از باب «مولد الصاحب علیه السلام» از جلد نخست کافی اخذ کرده است.
|
کتاب غیبت |
کتاب کافی |
||||
|
صفحه |
شماره روایت |
رقم روایت |
صفحه |
جلد |
ملاحظات |
|
189 |
اولین روایت مأخوذ از کافی |
5 |
518 |
1 |
|
|
190 |
دومین روایت مأخوذ از کافی |
3 |
520 |
1 |
|
|
190 |
سومین روایت مأخوذ از کافی |
16 |
522 |
1 |
|
|
191 |
چهارمین روایت مأخوذ از کافی |
17 |
522 |
1 |
|
|
191 |
پنجمین روایت مأخوذ از کافی |
27 |
524 |
1 |
|
|
191 |
ششمین روایت مأخوذ از کافی |
31 |
525 |
1 |
|
|
196 |
هفتمین روایت مأخوذ از کافی |
- |
- |
- |
در کافی یافت نشد |
7. در فصل «فی ذکر طرف من اخبار السفراء الذین کانوا فی حال الغیبة» در این فصل، شیخ از کلینی تنها یک روایت نقل می‌کند که بعد از فحص در کافی یافت نشد.
و در باب «فاما المذمومون منهم جماعة» شیخ اولین روایت را بدین گونه نقل می‌کند: فروی علی بن ابراهیم بن هاشم عن ابیه قال…. با توجه به این که «علی بن ابراهیم» از مشایخ کثیر الروایة کلینی است و در کافی فراوان از او روایت نقل می‌کند و از سوی دیگر این روایت در کافی، ج1، ص548، ح27 آمده است ظاهراً شیخ از کافی اخذ کرده است؛ ولی یا از ذکر کلینی در اول سند منصرف شده و یا این که فراموش کرده است.
در انتهای این قسمت نیز از کلینی حدیثی نقل می‌کند که بعد از فحص، در کافی یافت نشد.
8. در فصل «فاما السفراء الممدوحون فی زمان الغیبة» ودر «ذکر ابی جعفر محمد بن عثمان بن سعید العمری و القول فیه». در این قسمت، شیخ از کلینی دو روایت نقل می‌کند که در اول آن‌ها طریقش را در ابتدای سند می‌آورد و از باب «تسمیة من رآه علیه السلام» از جلد نخست کافی اخذ کرده است ولی دومین روایت بعد از فحص در کافی یافت نشد.
|
کتاب غیبت |
کتاب کافی |
||||
|
صفحه |
شماره روایت |
رقم روایت |
صفحه |
جلد |
ملاحظات |
|
241 |
اولین روایت مأخوذ از کافی |
1 |
329 |
1 |
|
|
244 |
دومین روایت مأخوذ از کافی |
- |
- |
- |
در کافی یافت نشد |
9. در ذیل «و قد کان فی زمان السفراء المحمودین اقوام ثقات…»
در این قسمت، شیخ از کلینی سه روایت نقل می‌کند که اولین آن‌ها بعد از فحص در کافی یافت نشد و دومین و سومین را با نام کلینی «محمد بن یعقوب» شروع کرده است. هر دو روایت از «باب مولد الصاحب علیه السلام» از جلد نخست کافی اخذ شده است.
|
کتاب غیبت |
کتاب کافی |
||||
|
صفحه |
شماره روایت |
رقم روایت |
صفحه |
جلد |
ملاحظات |
|
281 |
اولین روایت مأخوذ از کافی |
- |
- |
- |
در کافی یافت نشد |
|
282 |
دومین روایت مأخوذ از کافی |
17 |
522 |
1 |
|
|
282 |
سومین روایت مأخوذ از کافی |
23 |
523 |
1 |
|
تذکر: شیخ در این کتاب، از کلینی ده روایت نقل کرد، ولی ما بعد از فحص، آن‌ها را در کافی نیافتیم. شاید شیخ آن را از کتاب رسائل الائمة علیهم السلام اثر کلینی اخذ کرده باشد که نجاشی از جمله کتب کلینی می‌شمارد.
پی نوشت ها :
[1]. شیخ طوسی، الغیبة، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1423ق، ص88.
[2]. همان، ص241.
[3]. نجاشی، رجال، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ص377، ش 1026.
[4]. شیخ طوسی، فهرست، نجف، المکتبة المرتضویة، ص135، ش 591.
[5]. نجاشی، پیشین، ص377، ش1026.
