ب. کتاب غیبت نعمانی
دیکر از مصادر شیخ، کتاب غیبت6 نعمانی است. نویسنده محمد بن ابراهیم بن جعفر الکاتب النعمانی البغدادی معروف به «ابن ابی زینب» است. نجاشی7 می‌فرماید: «شیخ من اصحابنا، عظیم القدر، شریف المنزلة، صحیح العقیدة، کثیر الحدیث… له کتب منها: کتاب الغیبة، …». 8از تاریخ تولد وی اطلاعی موجود نیست ولی در حدود سال 360 ق در شام وفات یافت. کتاب غیبت او از وزین‌ترین تألیفات در موضوع خود است که تألیف آن، در سال 342ق به پایان رسید. شیخ طوسی در تدوین کتابش از کتاب نعمانی هشت روایت اخذ کرده که مشروحاً به بیان آن می‌پردازیم:
1. در فصل «ما یدل علی امامة صاحب الزمان علیه السلام…»
در این فصل شیخ طوسی، هفت روایت از نعمانی نقل می‌کند که در اولین روایت، طریقش را به کتاب نعمانی در شروع سند بیان می‌کند؛ ولی در بقیة روایات، سند را با اسم اشاره «بهذا الاسناد» شروع می‌کند که مشارالیه با تأمل معلوم است.
شیخ، این روایات را از فصل «فیما روی ان الائمة اثنا عشر من طریق العامة و ما یدل علیه من القرآن و التوراة» از کتاب الغیبة نعمانی اخذ کرده است.
|
کتاب غیبت شیخ |
کتاب غیبت نعمانی |
|||
|
صفحه |
شماره حدیث |
رقم |
صفحه |
ملاحظات |
|
97 |
اولین روایت مأخوذ از غیبت نعمانی |
31 |
102 |
|
|
98 |
دومین روایت مأخوذ از غیبتنعمانی |
32 |
103 |
|
|
98 |
سومین روایت مأخوذ از غیبتنعمانی |
33 |
104 |
|
|
99 |
چهارمین روایت مأخوذ از غیبتنعمانی |
34 |
104 |
|
|
99 |
پنجمین روایت مأخوذ از غیبتنعمانی |
35 |
105 |
|
|
99 |
ششمین روایت مأخوذ از غیبتنعمانی |
36 |
106 |
|
|
99 |
هفتمین روایت مأخوذ از غیبتنعمانی |
37 |
106 |
|
2. در «ذکر بعض من رأی الحجة علیه السلام».
شیخ طوسی، در این قسمت، روایتی را از نعمانی نقل می‌کند که ما بعد از فحص، آن را در کتاب غیبت نعمانی نیافتیم.
شیخ از نعمانی بدین طریق نقل روایت می‌کند: ما اخبرنی به ابوعبدالله احمد بن عبدون المعروف بابن الحاشر قال حدثنی ابوالحسین محمد بن علی الشجاعی الکاتب قال اخبرنا ابوعبدالله محمد بن ابراهیم المعروف بابن ابی زینب النعمانی الکاتب. 9
ج. کتاب کمال الدین و تمام النعمة
دیگر از مصادر شیخ طوسی در گردآوری کتاب غیبت را می‌توان کتاب کمال الدین و تمام النعمة10 اثر شیخ صدوق شمرد. وی محمد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی از اعلام امامیه در قرن چهارم است که به دعای حضرت حجت علیه السلام متولد شد. وی از برجسته‌ترین فقها و محدثان بود و کتب فراوانی در فنون متعدد نگاشت. شیخ صدوق، در سال 381 ق وفات یافت و در ری مدفون شد.شیخ طوسی با یک واسطه از او روایت نقل می‌کند که واسطه، یکی از این اعلام است:
1. شیخ محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)
2. حسین بن عبیدالله غضائری
3. جعفر بن حسن بن حسکه قمی
4. محمد بن سلیمان حمرانی
شیخ طوسی در این کتاب، همیشه توسط «جماعة» از شیخ صدوق نقل روایت می‌کند که مرادش همین مشایخ چهارگانه فوق هستند. او در مجموع هجده حدیث از کمال الدین اخذ کرده است که به شرح آن‌ها می‌پردازیم:
1. در فصل «فاما الکلام فی ولادة صاحب الزمان علیه السلام…»
شیخ در این فصل، دو حدیث از کمال الدین از باب «ذکر من شاهد القائم علیه السلام و رآه و کلمه» اخذ کرده است.
|
کتاب غیبت |
کتاب کمال الدین |
||||
|
صفحه |
شماره حدیث |
رقم روایت |
صفحه |
جلد |
ملاحظات |
|
166 |
اولین روایت مأخوذ از کمال الدین |
1 |
434 |
2 |
|
|
167 |
دومین روایت مأخوذ از کمال الدین |
9 و10 |
440 |
2 |
در روایت تلفیق شده |
2. در فصل «و اما ظهور المعجزات الدالة علی صحة امامته فی زمان الغیبة…».
شیخ طوسی در این فصل، ذیل بیان توقیعات حضرت حجت علیه السلام هفت حدیث از کمال الدین از باب «ذکر التوقیعات الواردة عن القائم عجل الله تعالی فرجه الشریف» اخذ کرده است.
|
کتاب غیبت |
کتاب کمال الدین |
||||
|
صفحه |
شماره حدیث |
رقم روایت |
صفحه |
جلد |
ملاحظات |
|
201 |
اولین روایت مأخوذ از کمال الدین |
49 |
520 |
2 |
|
|
215 |
دومین روایت مأخوذ از کمال الدین |
36 |
505 |
2 |
|
|
217 |
سومین روایت مأخوذ از کمال الدین |
31 |
502 |
2 |
|
|
218 |
چهارمین روایت مأخوذ از کمال الدین |
34 |
503 |
2 |
|
|
218 |
پنجمین روایت مأخوذ از کمال الدین |
37 |
507 |
2 |
|
|
219 |
ششمین روایت مأخوذ از کمال الدین |
39 |
509 |
2 |
|
|
220 |
هفتمین روایت مأخوذ از کمال الدین |
37 |
507 |
2 |
|
3. در فصل «فاما السفراء الممدوحون فی زمان الغیبة…»
در این فصل، آن جا که محمد بن عثمان بن سعید را معرفی می‌کند، سه حدیث از کمال الدین از باب «ذکر من شاهد القائم علیه السلام» و از باب «ذکر التوقیعات الوارده عن القائم علیه السلام» اخذ کرده است. در ادامه، روایتی را از شیخ صدوق بدین سند نقل می‌کند: و «بهذا الاسناد عن محمد بن علی عن ابیه…» که مراد از محمد بن علی، شیخ صدوق است و مشارالیه «بهذا الاسناد» هم مشایخ وی هستند؛ ولی در کمال الدین یافت نشد.
|
کتاب غیبت |
کتاب کمال الدین |
||||
|
صفحه |
شماره روایت |
رقم روایت |
صفحه |
جلد |
ملاحظات |
|
243 |
اولین روایت مأخوذ از کمال الدین |
41 |
510 |
2 |
|
|
245 |
دومین روایت مأخوذ از کمال الدین |
8 |
440 |
2 |
سند ارسال دارد |
|
245 |
سومین روایت مأخوذ از کمال الدین |
9 |
440 |
2 |
|
|
245 |
چهارمین روایت مأخوذ از کمال الدین |
- |
- |
- |
در کمال الدین یافت نشد |
4. در ذیل بیان این که محمد بن عثمان بن سعید، به امر امام زمان علیه السلام حسین بن روح را جانشین خود می‌کند، شیخ، دو حدیث از کمال الدین از باب «ذکر التوقیعات الواردة عن القائم علیه السلام» اخذ کرده و دومین سند را با اسم اشاره «بهذا الاسناد» آغاز می‌کند.
|
کتاب غیبت |
کتاب کمال الدین |
||||
|
صفحه |
شماره روایت |
رقم روایت |
صفحه |
جلد |
ملاحظات |
|
249 |
اولین روایت مأخوذ از کمال الدین |
28 |
501 |
2 |
|
|
249 |
دومین روایت مأخوذ از کمال الدین |
33 |
503 |
2 |
|
5. در ذیل «ذکر امر ابی الحسن علی بن محمد السمری» شیخ از کمال الدین از باب «ما روی فی میلاد القائم علیه السلام…» و از «باب ذکر التوقیعات الوارده عن القائم علیه السلام» سه حدیث اخذ کرده است.
|
کتاب غیبت |
کتاب کمال الدین |
||||
|
صفحه |
شماره روایت |
رقم روایت |
صفحه |
جلد |
ملاحظات |
|
264 |
اولین روایت مأخوذ از کمال الدین |
12 |
432 |
2 |
|
|
265 |
دومین روایت مأخوذ از کمال الدین |
33 |
503 |
2 |
|
|
265 |
سومین روایت مأخوذ از کمال الدین |
44 |
516 |
2 |
|
د. اربعة رسالات فی الغیبة 11
شیخ مفید (محمد بن محمد بن نعمان) که از چهره‌های درخشان شیعه در قرن چهارم و اوائل قرن پنجم هجری قمری بود و در کلام و فقه و حدیث با فضیلت‌ترین دانشمند زمان خود به شمار می‌رفت، در پاسخگویی به شبهات غیبت حضرت حجت علیه السلام این چهار رساله را نگاشته است. شیخ طوسی در ابتدای کتاب در فصل «فی الکلام فی الغیبة» که به نکات نغز معرفتی اشاره دارد و به سؤالات مطرح در آن موضوع، پاسخی وثیق و جامع پیش روی منتقدان نهاده است. این کیفیت سؤال و جواب شیخ، از سؤال و جواب استادش شیخ مفید در آن رساله‌ها تأثیر پذیرفته است. که با مقایسه دو کتاب، این تأثیر‌پذیری کاملاً نمایان می‌شود. به نظر نگارنده، شیخ طوسی در این مباحث، به شیوه بحث استادش عنایت داشته و از آن در تدوین مطالب کتابش الهام گرفته است.ه. کتاب الذخیرة 12
چهارمین مصدر شیخ در تدوین کتاب غیبت کتاب ذخیره سید مرتضی است. ابوالقاسم علی بن حسین موسوی معروف به سید مرتضی علم الهدی در سال 436 ق وفات کرد، وی از شاگردان شیخ مفید بود و بر جنازه استادش نماز خواند و پس از او کرسی ریاست عالم تشیع به وی منتقل شد. سید مرتضی، کتاب ذخیره را در علم کلام گردآورد و شیخ طوسی در چهار موضع، از آن بهره جست. دو مورد را ذیل: «الدلیل علی وجوب الرئاسة» در صفحه 13 و 19 نقل کرد که اولین، با عبارت «و وجدت لبعض المتأخرین کلاماً اعترض به کلام المرتضی رحمه الله فی الغیبة…» و دومین نیز با عبارت «قلنا الذی نقوله فی هذا الباب ما ذکره المرتضی رحمه الله فی الذخیرة…» آغاز می‌شود.دو مورددیگر را نیز ذیل «علة غیبته علیه السلام عن اولیائه» در صفحه 79 و 83 نقل می‌کند؛ اولین بدین شروع: «و کان المرتضی رحمه الله یقول اخیراً…» و دومین بدین شروع: «و کان المرتضی رحمه الله یقول…».
و. کتاب مسائل علی بن جعفر
از مصادر کتاب غیبت شیخ طوسی می‌توان کتاب مسائل علی بن جعفر13 را شمرد. وی که فرزند امام صادق علیه السلام و برادر حضرت موسی بن جعفر علیه السلام بود، مسائلی را از برادر بزرگوارش پرسیده که در کتابی گرد آمده است. علی بن جعفر در اواسط قرن سوم هجری قمری از دنیا رفت و چهار امام (امام صادق، امام کاظم، امام رضا و امام جواد علیهم السلام) را درک کرد. او در دام مذهب وقف گرفتار نشد و در فراز و فرودهای اجتماعی بر عقیدت پاک باقی ماند. مسائل علی بن جعفر در موضوعات گوناگون نگاشته شده و شیخ در فصل «الکلام فی الواقفة» صفحه 40 از آن، روایتی نقل می‌کند.قراین، نمایانگر اخذ از آن کتاب صفحه 347 رقم 856 می‌باشد و تعبیر هر دو بدین گونه است: «و روی ایوب بن نوح عن الحسن بن فضال14 قال سمعت علی بن جعفر یقول: کنت عند اخی موسی بن جعفر علیه السلام و کان و الله حجةً فی الارض بعد ابی» شیخ در موارد دیگر نیز از علی بن جعفر روایت نقل می‌کند؛ ولی اخذ آن‌ها از کتاب مسائل علی بن جعفر محرز نشد و احتمالاً از کتب دیگران اخذ کرده باشد.
شیخ طرقش به کتاب علی بن جعفر را در فهرست15 بیان می‌کند که یکی چنین است: اخبرنا بذلک جماعة عن محمد بن علی بن الحسین عن ابیه عن محمد بن یحیی عن العمرکی الخراسانی البوفکی عن علی بن جعفر».
ز. کتاب اسرار آل محمد صل الله علیه و آله
مؤلف این کتاب، سلیم بن قیس16 هلالی از خواص اصحاب امامان نخستین شیعه شمرده شده است. وی در شانزده سالگی به مدینه آمد و شاهد خانه نشین شدن امیرالمؤمنین علیه السلام بود. او از منبع زلال علم آن حضرت بهره جست و حوادث را از زبان سلمان و ابوذر و مقداد نگاشت. کتاب سلیم بن قیس، اولین کتابت از تاریخ اسلام است که در ردیف وزین‌ترین حادثه نگار اهل بیت علیهم السلام به شمار می‌رود.شیخ طوسی، ذیل بحث از بطلان قول کیسانیه در صفحه 131 دو روایت و ذیل بحث علت عدم ظهور حضرت حجت علیه السلام در صفحه 226 یک روایت از وی نقل می‌کند که به نظر می‌رسد به طور مستقیم از کتابش اخذ کرده باشد؛ هر چند قراین بر این مطلب، کافی نیست؛ ولی دور از احتمال هم نخواهد بود.
طریق شیخ طوسی به کتاب سلیم بن قیس در فهرست17 بدین‌گونه است: اخبرنا به ابن ابی جیدعن محمد بن الحسن بن الولید عن محمد بن القاسم الملقب ماجیلویه عن محمد بن علی الصیر فی عن حماد بن عیسی و عثمان بن عیسی عن ابان بن ابی عیاش عنه».
پی نوشت ها :
[6]. محمد نعمانی، الغیبة، بی‌جا، مدین، 1426ق.
[7]. نجاشی، رجال، ص383، ش1043.
[8]. نجاشی، رجال، ص383، ش1043.
[9]. شیخ طوسی، پیشین، غیبت، ص97.
[10]. شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، قم، مؤسسة الاسلامی، 1405ق.
[11]. شیخ مفید، اربعة رسالات فی الغیبة، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1413ق.
[12]. بنا به نقل آقا بزرگ تهرانی در الذریعة ج10، ص12، یک نسخه از این کتاب در کتابخانه محدث نوری موجود بود و دیگری در کتابخانه رضوی علیه السلام.
[13]. علی بن جعفر، مسائل علی بن جعفر، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، 1409ق.
[14]. مراد از حسن بن فضال، حسن بن علی بن فضال است، هر چند تعبیر از وی به حسن بن فضال و نسبت به جد دادن، غیر معهود است؛ ولی شیخ به همین صورت که در مسائل علی بن جعفر آمده این جا درج کرده است.
[15]. شیخ طوسی، الفهرست، ص87، ش367.
[16]. کتاب سلیم بن قیس، قم، الهادی، 1415ق.
[17]. همان، ص81، ش336.
