نویسنده: حسین صبوری

پدیده ی دوپینگ یکی از بزرگ ترین معضلات ورزش در جهان امروز می باشد که به ویژه از دو جهت قابل بررسی است:
1- آثار مخرب و غیر قابل جبران بر جسم و جان ورزشکار؛
2- غیر اخلاقی بودن استفاده از آن برای غلبه بر حریفان و بر جای گذاشتن رکوردهای غیر واقعی.
آن چه در پی می آید بررسی ابعاد مختلف این معضل غیراخلاقی است.

تاریخچه ی دوپینگ

تاریخ نشان می دهد که نخستین بار دانشمندی یونانی به نام جالینوس برای کارایی بیشتر، از داروهای نیروزا و محرک ها استفاده کرد. در گذشته ورزشکاران برای کارایی بیشتر بدنی در رقابت های ورزشی و المپیک های باستان، از رژیم های غذایی خاص استفاده می کردند، به عنوان مثال، برنده دوی سرعت در المپیک 668 ق.م از یک رژیم غذایی مبتنی بر انجیر خشک شده استفاده کرده بود. هم چنین مصریان باستان در رقابت ها و گلادیاتورهای رومی در مسابقات اسب دوانی و ارابه رانی برای اسب هایشان و هم چنین سربازان در جنگ جهانی دوم برای رفع خستگی از این جوشانده استفاده می کردند.
به طور کلی تا قرن نوزده میلادی استفاده از داروها و روش های دوپینگ، وسیع نبود و تا این زمان بیشتر از موادی شامل کافئین، الکل و ترکیبات تریاک استفاده می کردند.
از قرن بیستم به بعد، استفاده از روش های جدید دوپینگ به مرحله ی ظهور رسید و به علم تبدیل شده هم اکنون یکی از معضلات آژانس جهانی ضد دوپینگ، این است که علم دوپینگ همیشه یک قدم جلوتر است. (1)

تعریف دوپینگ

تعریف اوّل: استفاده از هر ماده ی خارجی یا هرگونه ماده ی فیزیولوژیک خود بدن با مقادیر غیر طبیعی و یا راه های استعمال غیر عادی با انگیزه ی افزایش مصنوعی و غیرشرافتمندانه ی کارایی فرد را در مسابقات، دوپینگ می گویند. (2)
تعریف دوّم: هر عامل مادی که بتواند نیروی کاذب (به معنای خلق توانایی های فوق انتظار) در بدن ایجاد کند، دوپینگ نامیده می شود. (3)

دوپینگ روانی

دوپینگ به دو صورت روانی و جسمانی وجود دارد. در شکل روانی، با شناخت کافی از عوامل مثبت و منفی روحی افراد و با کمک روان شناس، سعی می شود تا روحیه ی افراد تا سطح قابل قبولی ارتقا یابد. این عمل از طریق حذف جریان های منفی، از قبیل اضطراب و یأس، و تقویت عوامل مثبت، مانند اعتماد به نفس صورت می گیرد.
به طور کلی هر وقت صحبت از دوپینگ می شود ممکن است افراد تنها به داروها فکر کنند، در صورتی که علاوه بر داروها، راه های دیگری نیز وجود دارد که فراتر از حد انتظار، توان ایجاد نیرو را در افراد دارند، نظیر دعا، گرم کردن، ماساژ، موسیقی و ... که قادرند زمان فعالیت را افزایش دهند. (4)
این نوع دوپینگ، می تواند از هر جهت، مثبت ارزیابی شود و از نظر قانونی یا اخلاقی نیز هیچ گونه منعی ندارد. آن چه در اینجا مورد نظر ماست، همان دوپینگ جسمانی است.

علت استفاده از دوپینگ

ورزشکاران دوپینگی، اغلب به یکی از دلایل زیر، دوپینگ می کنند:
1- گروهی از ورزشکاران، مصرف مجاز درمانی دارند، یعنی دچار بیماری می شوند و بنابراین برای درمان آن از داروهایی استفاده می کنند که حالت نیرو زایی نیز دارند.
2- گروهی از ورزشکاران برای افزایش کارایی و کاهش ترس از داروهای نیروزا (Performans) استفاده می کنند.
4- گروه دیگری از ورزشکاران نیز که به علت آسیب دیدگی توانایی ورزش کردن ندارند، از داروها استفاده می کنند تا بتوانند با کاهش علائم آسیب دیدگی، در مسابقات شرکت نمایند. (5)

روش های دوپینگ

دو روش اصلی برای دوپینگ وجود دارد که عبارت اند از:
1. دست کاری هایی که باعث افزایش نقل و انتقال اکسیژن در بدن می شود. می دانیم که نقل و انتقال اکسیژن در بدن، توسط هموگلوبین انجام می شود و به همین دلیل، دوپینگ خون، مورد توجه می باشد. تحقیقات نشان داده که دوپینگ خون، باعث افزایش 9درصدی برداشت اکسیژن توسط سلول های عضلانی می شود و مدت زمان فعالیت مطلق را 23 درصد افزایش می دهد.
شیوه ی دوپینگ خون: چند هفته قبل از مسابقه، خون را از فرد ورزشکار می گیرند، سرم آن را جدا می کنند و در شرایط خاص، نگهداری می کنند و یکی، دو ساعت قبل از مسابقه به همان ورزشکار تزریق می کنند، این امر، باعث افزایش گلبول های قرمز که وظیفه ی حمل اکسیژن را در بدن دارند، می شوند.
2. تجویز موادی که باعث افزایش حجم پلاسمای خون می شود، مثل اریتروپوئیتن (به مدت 6 هفته تزریق و 3 بار در هر هفته). (6)

عمده ترین داروهای نیروزا و عوارض آن ها (7)

آندروژن ها

داروهایی که تحت عنوان نیروزا و به منظور تقویت اندام و عضلات و عمدتاً در سالن های ورزشی و برای بدن سازی استفاده می شود چیزی جز استروییدهای آنابولیزان نیست که تحت عناوین مختلف و با نام های تجاری و اشکال مصرفی مختلف عرضه می شود. این داروها همان گونه که در تبلیغات سازندگان و شرکت های توزیعی ذکر می شود درافزایش سایز عضلات و انرژی در حین فعالیت سوزاندن چربی های بدن تأثیر دارد. البته مصرف آن ها، عوارض متعدد و بسیار زیاد و طولانی و گاه مداوم به دنبال خواهد داشت. مشکل دیگر این داروها این است که به صورت غیرمجاز وارد کشور شده و از کانال های رسمی کنترل کیفیت نیز عبور نکرده و ضوابط استاندارد نگهداری و حمل دارو نیز در مورد آن ها رعایت نشده است.
ازجمله عوارض آندروژن ها (تستوسترون، ناندرولون، اکسی متولون و ...) بروز رفتارهای تهاجمی، بیماری های فشار خون و قلبی و عروقی، تپش قلب، بزرگ شدن قلب، سرطان، سردرد، عصبانیت، افسردگی، ریزش موها، توقف رشد، تضعیف سیستم دفاعی بدن، بی خوابی، مستعد شدن برای مصرف مواد مخدر، احتباس آب و در نتیجه ورم، افزایش کلسیم خون، افزایش LDL کلسترول، کاهش HDL، تست های کبدی غیرنرمال، بزرگ شدن سینه ها، ایجاد ناباروری، در مردان مسن احتمال بزرگی یا سرطان پروستات، درکودکان و نوجوانان در حال رشد خطر انسداد پیش از بلوغ اپی فیزهای استخوانی و بلوغ جنسی زودرس.
عوارض اختصاصی ناشی از استفاده از استروییدهای آنابولیک در خانم ها نیز عبارت است از:
1- ریزش مو و طاسی سر، 2- رویش موهای زاید،3- کلفتی صدا، 4- ستبری اندام ها (به طور کل، اندام ها مردانه می شوند)، 5- اختلال در عادت ماهیانه، 6- ایجاد روحیه ی پرخاشگری، 7- ایجاد جوش های صورت و آکنه و 8- کاهش اندازه ی سینه ها. (8)

آنتی استروژنها

گروهی از داروهای آنتی استروژنی که برای درمان اختلالات تخمک گذاری به کار می روند اخیراً به علّت اثری که در افزایش FSH و LH از طریق هیپوتالاموس اعمال می کنند و در نتیجه موجب افزایش تستوسترون نیز می شوند، مورد سوء استفاده قرار می گیرند.
مهم ترین عوارض این داروها در خانم ها عبارت است از: بزرگ شدن برگشت پذیر تخمدان و تشکیل کیست، چند قلو زایی، گُر گرفتی، دردهای شکمی، تهوع و استفراغ، تحریک بیش از حد تخمدان، دردناک شدن سینه و خون ریزی غیر طبیعی رحم.
هم چنین عوارض دیگری نظیر افزایش وزن، سردرد، اختلالات بینایی و به ندرت آب مروارید، واکنش های پوستی، از قبیل راش آلرژیک و کهیر، ریختن موها به صورت برگشت ناپذیر، مشکلات مغزی، مانند تشنج، گیجی، انقباضات عصبی، خستگی، سرگیجه، بی خوابی و افسردگی، غیر طبیعی بودن تست های کبدی و یرقان نیز گزارش شده است.

انسولین

انسولین، هورمون طبیعی مترشحه از سلول های B لانگرهانس می باشد که تقریباً آثار مهمی بر تمام بافت های بدن دارد. این هورمون به دلیل کاهش قند خون و ایجاد گرسنگی و میل به خوردن، به طور وسیع توسط ورزشکاران مورد استفاده قرار گرفته است.
عوارض استفاده از انسولین بدین قرار است: واکنش های موضعی و از بین رفتن بافت چربی در محل تزریق، کاهش قند خون ناشی از اثر بیش از حد انسولین که علائم آن، پوست سرد و رنگ پریده، لرز، عوارض عصبی، خستگی غیر عادی و تپش قلب می باشد. همچنین سردرد، اختلال بینایی و تکلّم و تغییرات رفتاری از دیگر عوارض آن به شمار می آید. گفتنی است مصرف طولانی مدت انسولین، سبب افزایش وزن می شود.

HCG

عمل این هورمون در زنان، تحریک تخمک گذاری، و در مردان افزایش تولید تستوسترون توسط بیضه می باشد. عوارض آن سردرد، خستگی، تغییرات رفتاری،‌ افسردگی، ورم (به خصوص در مردان)، بی قراری و درد در محل تزریق و بزرگ شدن سینه ها می باشد. بزرگ شدن تخمدان در خانم ها یا تشکیل کیست در آن، درد حاد شکمی، آب آوردن شکم، کاهش حجم خون، شوک و اختلالات ترمبوآمبولیک نیز در حالات شدید می باشد.

سوماتروپین

هورمون رشد انسانی است که به طور سنتزی تهیه شده و نوعی هورمون آنابولیک می باشد که عمل رشد اسکلتی، عضلات و دیگر بافت ها، تحریک سنتز پروتئین و متابولیسم چربی و موادّ معدنی را انجام می دهد. مهم ترین هورمون رشد عبارت است از: تشکیل آنتی بادی در بدن علیه آن، قرمزی و خارش و ورم و از بین رفتن بافت چربی در محل تزریق، احتساب مایع و به دنبال آن ورم، سردرد و افزایش خوش خیم فشار داخل جمجمه ای.
بعضی دیگر از عوارض منفی هورمون رشد (GH) عبارت است از (9): آکرومگالی (رشد غیر عادی تمام بدن)، نقرس، میوپاتی (درد عضلانی، کوتاهی عمر، رشد فک تحتانی، رشد اضافی تمام بافت ها، دیابت، التهاب مفاصل، برآمدگی پیشانی، اختلال عصبی، عریض شدن انگشتان و افزایش قند و چربی خون.

کراتین

کراتین در منابع گوشتی وجود دارد و به زبان ساده، عصاره ی گوشت می باشد که در یک کیلوگرم گوشت قرمز، 5 گرم و در یک کیلوگرم گوشت ماهی، 6/5 گرم وجود دارد.
اما چون ورزشکاران نمی توانند در تغذیه ی روزانه شان مقادیر زیادی گوشت مصرف کنند، ترجیح می دهند از عصاره ی آن (کراتین) که به صورت شیمیایی ساخته می شود استفاده کنند.
کراتین، شایع ترین و رایج ترین مکمل هاست که به صورت کپسول و در قوطی ها به صورت پودر موجود است. (10)
کراتین، یک ماده ی آندوژن است که عمدتاً در عضلات اسکلتی گیاه خواران وجود دارد و در درمان اختلالات قلبی به کار می رود. این ماده در اختلالات متابولیسمی نیز به عنوان مکمل رژیمی به کار می رود. شایع ترین عارضه ی مصرف کراتین اِدِم عضلانی است که بر اثر حرکت دمای بدن و خستگی، اختلالات گوارشی،‌کرامپ عضلانی، اشکالات کلیوی، افزایش فشار خون، افزایش کلسترول و پروتئین از دیگر عوارض کراتین می باشد.
عوارض دیگر مصرف کراتین عبارت اند از (11):
سفتی عضله، کاهش انعطافت پذیری عضله، سردرد، اضافه وزن و کم شدن میزان برون ده ادرار.
ورزشکارانی که نباید از کراتین استفاده کنند
1- ورزش کارانی که نارسایی کلیوی یا سابقه ی بیماری های کلیوی در خود و خانواده دارند.
2- ورزش کارانی که بدنشان جواب خوب به مصرف کراتین نداده و مصرف کراتین روی کارایی آن ها تأثیر نمی گذارد (این ورزش کاران، 30% از کلّ ورزش کاران را تشکیل می دهند). (12)

هورمون ها و کورتون ها

مصرف هورمون های زنانه، شامل استروژن و پروژسترون و داروهای کورتونی، مانند دگزامتازون که با مکانیسم احتباس آب و الکترولیت، ایجاد ورم و ازدیاد حجم عضله می نماید عوارض بسیار زیادی را به دنبال دارد. بر این اساس عوارض ناشی از مصرف استروژن ها عبارت است از: تهوع و استفراغ، سفتی و بزرگ شدن پستان، سندرم پیش قاعدگی، احتباس مایعات، تغییر در اعمال کبد، یرقان ناشی از بند آمدن صفرا، بثورات پوستی، افسردگی، سردرد، به ویژه هنگام فعالیت شدید و نیز افزایش تحریک بافتی و غلظت فاکتورهای انعقادی و افزایش یا تشدید فشار خون.
مصرف طولانی مدت کورتون ها، بیمار را برای ابتلا به بیماری های عفونی مستعد می کند و از طرفی علائم عفونت نیز پنهان می شود. مصرف مقادیر بالای این داروها می تواند اختلالات روانی را تشدید کند. آب مروارید، کاهش یا تاری دید، تکرّر ادرار و پر نوشی، زخم گوارشی، آکنه (جوش) و درد در ناحیه ی سرینی و افزایش خون از عوارض جانبی این داروها می باشد.

داروهای ضدّ سرطان سینه

استفاده از بعضی داروهای ضدّ سرطان سینه، از جمله cytadren که مهار کننده ی تبدیل تستوسترون به استروژن و در نتیجه افزایش دهنده ی سطح تستوسترون خون می باشند، عوارض زیر را به دنبال دارد: خواب آلودگی، سستی، تب، بی نظمی در حرکات عضلات، راش پوستی، اختلالات گوارشی، کاهش سلول های خونی و کم کاری تیرویید.

داروهای کاهنده ی وزن

علاوه بر گروه های دارویی یاد شده که به منظور افزایش سایز عضلات و نیروزایی به کار می روند استفاده از داروهای کاهش دهنده ی وزن نیز در بسیاری از ورزش کاران باب شده که اکثراً از گروه داروهای ادرار آور (13) می باشند.
مهم ترین عوارض این گروه داروها نیز اختلال در تعادل آب و الکترولیت است که علائم آن سردرد، کاهش فشار خون، کرامپ های عضلانی، خشکی دهان، تشنگی، ضعف، سستی، خواب آلودگی، بی قراری، کاهش ترشح ادرار و اختلالات گوارشی و قلبی است.
در مورد دیورتیک های لوپ، عوارضی همچون افزایش قند خون و نیز ترشح قند در ادرار، افزایش اوره ی خون و متعاقب آن در بعضی افراد، حملات ناگهانی نقرس مشاهده شده است.
بعضی دیگر از عوارض منفی این داروها عبارت اند از (14): کاهش حجم پلاسمای خون، کم آبی بدن، خستگی و کوفتگی زودرس عضلانی، بر هم خوردن تنظیم درجه حرارت بدن، اختلال در گوارش (تهوع، استفراغ)، اختلال در هضم و جذب مواد غذایی، ایست قلبی و مرگ و غش.

تغذیه ی صحیح، بهترین دوپینگ

نکته ی مهمی که از موارد یادشده، استنباط می شود این است که بهترین روش جهت تقویت عضلات و افزایش نیرو در ورزشکاران که فاقد هرگونه عارضه ی سوء و اثر سمّی است، استفاده از مواد غذایی سالم و مقوّی ای است که مقادیر متنابهی پروتئین و کربوهیدرات دارند و نیز سبزی و میوه جات که انواع ویتامین و مواد معدنی را دارند. در کنار تغذیه ی سالم، مصرف داروهای حاوی ویتامین و مواد معدنی و مکمل های رژیمی تحت نظر پزشک و کارشناس ورزش می تواند تأثیر بسزایی در افزایش قدرت بدنی و ازدیاد سایز عضلات داشته باشد.

جنبه ی اخلاقی دوپینگ

ورزش کار مسلمان به دنبال حق است و همیشه دوست دارد که حق به حق دار برسد. گرچه به ضرر او باشد. از نشانه های مؤمن واقعی این است که حتی در جایی که راستگویی به ضررش می باشد، راست می گوید، در حالی که با دروغ گفتن می تواند به منافع زیادی که حق او نیست برسد.
در گزارش های تاریخی آمده است که رسول خدا (ص) در مسیر بازگشت از غزوه ی تبوک با«اُسامه» به مسابقه شتردوانی پرداخت. رقابت بسیار فشرده بود به گونه ای که همه ی حاضران گفتند: «رسول خدا (ص) برنده شد» اما خود پیامبر (ص) اعلام فرمود که: اینطور نیست، من باختم و اُسامه برنده شد». (15)
ورزشکار مسلمان می خواهد واقعاً برنده باشد و برنده ی واقعی، همیشه کسی نیست که داورها اعلام می کنند، برنده ی واقعی کسی است که بر نفس خویش فائق آمده آن چه راکه حق او نیست نجوید. رسول گرامی اسلام ‌(ص) در این خصوص می فرماید:
اَشَدُّکُم وَ اَقواکُم، الَّذی ... اِذا قَدِرَلَم یَتعاطِ ما لَیسَ بِحَقٍّ؛ (16) شدیدترین و قوی ترین شما کسی است که ... هرگاه به قدرت رسید، به زور، آن چه را که حقّ او نیست نمی گیرد.
حضرت علی (ع) نیز - که خود قوی ترین مردتاریخ جهان بوده و هست - می فرماید:
مَن قَوِیَ عَلی نَفسِهِ تَناهی فِی القُوَّةِ؛ (17) کسی که قوّت و توانایی غلبه بر خویشتن را داشته باشد، به نهایت قوّت و توان دست یافته است.
ورزش کار مسلمان که به دنبال بالاترین رکوردهای جهان است، باید بداند که این رکورد با دوپینگ کردن به دست نمی آید. اگر با دوپینگ حریف را شکست بدهیم از نفس خویش شکست خورده ایم و بازنده خواهیم بود! (18)

پی نوشت ها :

1- سخنرانی دکتر امیر حسین واعظی در همایش: دوپینگ، مکمّل ها، داروها و روش های غیر مجاز در ورزش، بوشهر؛ 1382/8/1.
2- همان.
3- محمد پورکیانی، درآمدی بر علم تربیت و ورزش، ص 48.
4- همان.
5- سخنرانی دکتر امیر حسین واعظی در همایش: دوپینگ، مکمّل ها، داروها و روش های غیر مجاز در ورزش، بوشهر؛ 1382/8/1.
6- همان.
7- مطالب این بخش، توسط معاونت غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم از مأخذ Martindate 32 گزینش و ترجمه شده است. چند مطلب نیز به مناسبت، از سخنرانی دکتر امیر حسین واعظی به آن افزوده ایم.
8- سخنرانی دکتر امیرحسین واعظی در همایش دوپینگ ...، بوشهر؛ 1382/8/1.
9- همان.
10- همان.
11- همان.
12- همان.
13- از این داروها برای اختلال در تست دوپینگ، کاهش فشار خون بالا و برطرف کردن اِدِم و آماس سلّولی نیز استفاده می شود (همان سخنرانی).
14- همان سخنرانی.
15- مجلسی، بحارالانوار، ج 102، ص 190 و شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج 13، ص 351.
16- ری شهری، میزان الحکمة ،ج 7، ص 235.
17- همان، ص 234.
18- ر.ک: ورزش در اسلام، بخش سوم: اخلاق ورزشی.