نویسنده: عرفان خسروی
ما تا اینجا درباره ریشه واژه های بسیاری صحبت کردیم، اما تاکنون از خود «واژه» چیزی نگفتیم، شاید به این دلیل که از شدت نزدیکی، به چشم نمی آمد. اگر دقت کرده باشید چند واژه دیگر هم در زبان فارسی هستند که با «واژه» هم ریشه اند و احتمالاً از درس های دوره دبیرستان با آنها آشنا شده اید؛ واژه هایی مانند «واج» و «واکه». واج، در زبان فارسی اصطلاحاً به کوچک ترین جز مشخص «کلام» گفته می شود که جایگزینی آن با جزئی دیگر، تفاوت معنایی ایجاد می کند. دقت کنید که واج جزئی از کلام است، نه نوشتار. یعنی حروف «ص» و «س» در فارسی یک واج دارند و آن هم /س/ است (معمولاً واج ها را درون دو ممیز نشان می دهند). واکه در زبان شناسی به حرف صدادار گفته می شود؛ در حقیقت صدایی در زبان گفتاری که ویژگی آن به وسیله وضعیت باز، مجرای صوتی شناخته می شود، به شرطی که هیچ فشار هوایی در بالای حنجره ایجاد نشود (مثلا ــَـــِـــُـ واکه محسوب می شوند، اما /ه/ واکه محسوب نمی شود.)
از این توضیحات زبان شناختی که بگذریم، به سراغ همان ریشه شناسی خودمان می رویم. به نظر می رسد که صورت ایرانی باستان «واژه» باید چیزی میان «واژه» و «واکه» و «واج» بوده باشد. اگر اشعار باباطاهر را خوانده باشید، حتما به فعل «واجیدن» یا «واختن» هم برخورده اید: نمی ذونم که رازم با که واجم / غم و سوج و گدازم با که واجم / چه واجم، هر که ذونه می کره فاش / دگر راز و نیازم با که واجم.
در مقاله های پیشین در مورد تغییرات واجی از دوره پارسی میانه توضیح دادیم. یکی از این تغییرات هم تبدیل واج /ج/ پارسی میانه به /ز/ در پارسی نو است. اشعار باباطاهر نمونه های نادری از آخرین کاربردهای عامیانه واج /ج/ بیش از تبدیل به /ز/ را نشان می دهند. (مثال دیگر: سوج B سوز). ریشه واج هم در فارسی نو با اضافه شدن یک /آ/ تاکیدی، به «آواز» تبدیل شده است! پس «آواز» و «واج» و «واژه» و «واکه» هم ریشه هستند. اما هم ریشه های این کلمات در زبان های هند و اروپایی دیگر چیستند؟ اگر به توصیه دوستان بخواهیم از هم ریشه های سنسکریت و یونانی و دیگر زبان های کمتر شناخته شده بگذریم، قطعاً نمی توانیم از زبان های لاتین و انگلیسی صرف نظر کنیم. هم ریشه لاتین «واژه» و «واج» و ... واژه بسیار مهم vox است که ریشه برخی کلمات اروپایی مانند vocal و vocativ و ... است. همین کلمه لاتین (با واسطه زبان فرانسه) به انگلیسی رفته و به صورت voice درآمده است!
منبع: دانستنیها شماره 29
از این توضیحات زبان شناختی که بگذریم، به سراغ همان ریشه شناسی خودمان می رویم. به نظر می رسد که صورت ایرانی باستان «واژه» باید چیزی میان «واژه» و «واکه» و «واج» بوده باشد. اگر اشعار باباطاهر را خوانده باشید، حتما به فعل «واجیدن» یا «واختن» هم برخورده اید: نمی ذونم که رازم با که واجم / غم و سوج و گدازم با که واجم / چه واجم، هر که ذونه می کره فاش / دگر راز و نیازم با که واجم.
در مقاله های پیشین در مورد تغییرات واجی از دوره پارسی میانه توضیح دادیم. یکی از این تغییرات هم تبدیل واج /ج/ پارسی میانه به /ز/ در پارسی نو است. اشعار باباطاهر نمونه های نادری از آخرین کاربردهای عامیانه واج /ج/ بیش از تبدیل به /ز/ را نشان می دهند. (مثال دیگر: سوج B سوز). ریشه واج هم در فارسی نو با اضافه شدن یک /آ/ تاکیدی، به «آواز» تبدیل شده است! پس «آواز» و «واج» و «واژه» و «واکه» هم ریشه هستند. اما هم ریشه های این کلمات در زبان های هند و اروپایی دیگر چیستند؟ اگر به توصیه دوستان بخواهیم از هم ریشه های سنسکریت و یونانی و دیگر زبان های کمتر شناخته شده بگذریم، قطعاً نمی توانیم از زبان های لاتین و انگلیسی صرف نظر کنیم. هم ریشه لاتین «واژه» و «واج» و ... واژه بسیار مهم vox است که ریشه برخی کلمات اروپایی مانند vocal و vocativ و ... است. همین کلمه لاتین (با واسطه زبان فرانسه) به انگلیسی رفته و به صورت voice درآمده است!
منبع: دانستنیها شماره 29
