پژوهشگر: پژمان اکبرزاده
اطلسی تازه از نقشه های خلیج پارس
در گذشته در پی اقدام سازمان نشنال جئوگرافیک از بابت قرار دادن نامی ساختگی در زیر نام تاریخی «خلیج پارس» حساسیت عمومی در ایران برای پاسداری از این نامه افزایش چشمگیری یافت و همایش ها و نمایشگاه های گوناگونی در این رابطه برگزار گردید. بسیاری از این برنامه های شتابزده در سطح داخلی باقی مانده و تاثیر چندانی برای گسترش نام خلیج پارس در برون مرز نداشته است ولی اخیراً یک اطلس دوجلدی تازه و نفیس از نقشه های این پهنه آبی به چاپ رسیده است. این اطلس پانصد و هشتاد صفحه ای که به زبان انگلیسی و با عنوان Persian Gulf: Atlas of Old & Historical Maps (B.C. ۲۰۰۰ A.D.)انتشار یافته حدود سیصد نقشه از جغرافی دانان و نقشه نگاران دوران باستان، دوره اسلامی، قرون وسطی، رنسانس و مدرن را دربر دارد. این اطلس براساس اطلاعات مندرج روی جلد آن به کوشش یک گروه پژوهشی متشکل از محمدرضا سحاب، رضا نظرآهاری، کورش کمالی سروستانی، جواد صفی نژاد، علی اکبر محمودیان، غلامرضا وطن دوست، فرهاد تهرانی و هوشنگ قاسمی تدوین و توسط مرکز پژوهش های اسناد و تاریخ دیپلماسی با همکاری دانشگاه تهران چاپ شده است.
در ابتدای جلد نخست، پیشگفتار نسبتاً مفصلی از محمدرضا سحاب (مدیر موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب) درج شده که در آن به پیشینه کوتاه، جغرافیا و نام خلیج پارس در دوره های گوناگون تاریخی پرداخته شده است. در بخشی از همین پیشگفتار آمده است: «اداره کردن ایران باستان که یک امپراتوری گسترده بوده است بدون آگاهی داشتن از دانش جغرافیا و کاربرد نقشه های متعدد ممکن نبوده است ولی با این همه در جریان یورش ها به ویژه حمله اسکندر (۳۲۸ پیش از میلاد) و حمله اعراب (سده هفتم میلادی) بسیاری از کتاب ها و نقشه ها از بین رفته اند لذا در دوره اسلامی، پژوهشگران به منابع غیرایرانی همچون آثار رومی و یونانی استناد کردند...»
بخش دوم ویژه آثار نقشه نگاران دوره اسلامی و قرون وسطی است و سال های ۷۵۰ تا ۱۵۰۰ میلادی را دربر می گیرد. از نقشه های درج شده در این بخش می توان به نقشه «صوره المأمونیه» از ابوجعفر محمدبن موسی خوارزمی، نقشه جهان از ابن خردازبه، نقشه جهان از توسکانلی، بهایم، والدسیمولر و لئون آفریکانوس نام برد.
در سومین بخش نمونه های بسیاری از مهمترین آثار دوره رنسانس (۱۸۰۰ ۱۵۰۰م) مانند آثار گاستالدی، اسپید، مرکاتور، برتیوس و تاوارنیه درج شده و بخش چهارم، نقشه هایی از دوره مدرن کارتوگرافی (۲۰۰۰ ۱۸۰۰م) را در خود دارد. نقشه «ایران» (Persia) از جان توماس، «عمان و خلیج پارس» از جورج پرسی باگر، «آسیا» از سیدنی هال، «امپراتوری اسکندر» از برت از جمله نقشه های جالب این بخش هستند. از عنوان اطلس چنین برمی آید که نقشه های چاپ شده در آن به سال ۲۰۰۰ میلادی ختم می شود حال آنکه آخرین نقشه مربوط به سال ۱۹۲۲ است و دلیل عدم چاپ نقشه های سال های بعد توضیح داده نشده است.
کورش کمالی (مدیر دانشنامه پارس در شیراز و از اعضای هیات مولفان این اطلس) اظهار می دارد: «در سال ۱۳۷۹ با مشورت با متخصصان تاریخ ایران و به ویژه خلیج فارس و بررسی کتاب های موجود در این زمینه، کار بر روی طرحی با عنوان «دانشنامه خلیج فارس» آغاز شد. این طرح با صادق خرازی (معاون وقت آموزش و پژوهش در وزارت امور خارجه) در میان گذاشته شد و پس از پذیرش ایشان، کار به طور جدی تر در سه بخش نقشه ها، اسناد و مقالات در زمینه تاریخ، جغرافیا، ادبیات، هنر، فرهنگ عامه، مردم شناسی و محیط زیست منطقه ادامه پیدا کرد ولی به علت بروز دگرگونی در سازمان هایی که به کمک آنها نیاز بود کار به پایان نرسید. با توجه به فعالیت هایی که موسسه سحاب در این زمینه در سال های گذشته انجام داده بود کار تدوین نقشه ها به این موسسه سفارش داده شد و البته علاوه بر نقشه های موجود در بایگانی این موسسه، کوشش شد از نقشه های موجود در وزارت امور خارجه و... نیز استفاده شود. پس از قضیه نشنال جئوگرافیک و با توافق با دست اندرکاران پروژه، چاپ نقشه ها به جلو انداخته شد که اکنون با پشتیبانی مالی مرکز اسناد در یک مجموعه دوجلدی در دسترس است. ختم شدن نقشه ها به سال ۱۹۲۱ در اطلس نیز به این دلیل است که نقشه های خلیج فارس در سده بیستم به جز آنهایی که نام های ساختگی را به کار برده اند از لحاظ محتوایی تقریباً مشابه یکدیگرند. نام سال ۲۰۰۰ در عنوان کتاب صرفاً به عنوان پایان سده نوزدهم روی جلد نوشته شده است.» غلامرضا وطندوست (استاد تاریخ دانشگاه شیراز) از دیگر اعضای شورای نویسندگان این کتاب، پژوهشگری است که در سال ۱۳۷۷ زمانی که کمتر کسی در ایران به اهمیت پاسداری از نام خلیج پارس واقف بود، دانشنامه کمبریج را که رسماً از عبارت «خلیج عربی» استفاده کرده بود مورد اعتراض قرار داد. متن نامه وی به زبان انگلیسی در نشریه ایرانی امور بین الملل همراه با پاسخ کمبریج مبنی بر تصحیح این اشتباه در چاپ بعدی دانشنامه انتشار یافته است. وی اظهار می دارد: «به باور من انتشار این اطلس برای گسترش نام خلیج پارس تاثیر چندانی در پی نخواهد داشت. البته نقشه های جالب و زیبایی در آن درج شده ولی قیمت آن بسیار گران است و احتمالاً تنها شماری از کتابخانه های اروپایی و آمریکایی آن را خواهند خرید. به ویژه که این کتاب صرفاً مجموعه نقشه است و جنبه کاربردی چندانی ندارد. با توجه به محدود بودن بودجه، کتابخانه ها در سفارش کتاب طبیعتاً ترجیح خواهند داد به جای پرداخت بهایی سنگین برای اطلسی که صرفاً دربرگیرنده نقشه است کتاب های علمی مرتبط با آن موضوع را سفارش دهند. امیدوارم چاپ ارزانتری از این اطلس به زبان پارسی برای مصرف داخلی نیز صورت پذیرد. تا آنجا که مربوط به خود اطلس می شود نیز باید بگویم متاسفانه بعضاً نام افرادی در زمره شورای نویسندگان آمده که اصلاً روشن نیست چه نقشی در تدوین اثر داشته اند! حتی پیشگفتاری که با صرف وقت فراوان بر این اطلس نگاشته بودم با نام دیگری به چاپ رسیده و این بسیار دلسردکننده است...»
محمدرضا سحاب (مدیر موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب) که نام وی در صدر هیات نویسندگان این کتاب قرار دارد نیز به دلیل نارضایتی از شیوه چاپ این اطلس حاضر به سخن گفتن درباره فعالیت های خود در این پروژه نشد.
یکی از مهمترین راه ها برای گسترش نام خلیج پارس و آگاه کردن مراکز خبری و پژوهشی جهان از حقایق تاریخی مربوط به این آبراه، ارائه چنین اطلس ها و کتاب هایی در عرصه بین الملل است. در حال حاضر برای مثال اگر در فروشگاه اینترنتی آمازون (Amazon) نگاهی به عنوان کتاب های عرضه شده درباره خلیج پارس بیندازیم درمی یابیم که کتاب های موجود در این زمینه اغلب به جنگ اول و دوم خلیج پارس مربوطند و جای خالی چنین مجموعه های پژوهشی سخت حس می شود. پدیدآورندگان «اطلس نقشه های کهن و تاریخی خلیج پارس» درصدد بوده اند که این اثر را در این سایت نیز به فروش برسانند که جای قدردانی دارد. صفحه مربوط به هر کتاب در آمازون با اطلاعاتی دقیق همچون قیمت، زمان ارسال و ... همراه است ولی در صفحه مربوط به این اطلس، اطلاعات ناقص و اطلس از طریق یک شرکت واسطه ایرانی (و نه مستقیماً توسط آمازون) به فروش می رسد و مهمتر از اینها این است که با جست وجوی عبارت Persian Gulf به اطلس دست پیدا نخواهیم کرد! و دلیل آن روشن نیست. جا دارد مرکزی که مسئولیت پخش این اثر ارزشمند را به عهده دارد این مورد مهم را نیز در نظر گیرد.
منبع: آفتاب http://www.aftabir.com
