ابن بَنّای مراکشی

 

تولد: کشور مغرب، 9 ذیحجه 29/654 دسامبر 1256؛ وفات: شهر مراکش (؟)، 721- 1321/722

برخی نویسندگان، به پیروی از کازیری، ابن بَنّا را از مردم غرناطه می دانند. در هر حال، از موضوعهای علمی و ادبی آنچه را ارزش فرهنگی داشت در فاس و مراکش فراگرفت. محمد بن یحیای شریف کلیات هندسه و اصول اقلیدس را به وی آموخت؛ ابوبکر قَلوسی ملقب به الفار (= موش) او را با عددهای کسری آشنا ساخت؛ و ابن حَجَلَه و ابوعبدالله بن مخلوف سِجِلماسی ورزیدگی وی را در ریاضیات کامل کردند. نزد مریخ به تحصیل طب پرداخت ولی در این علم زیاد خوض نکرد. هَزمِری عارف در هدایت بخش بزرگی از کار ابن بَنّا به بررسی خواص جادویی اعداد و حروف سهمی بسزا داشت.
وی در مدرسه عطارین فاس به تدریس حساب و جبر و هندسه و نجوم پرداخت. ابو زید عبدالرحمان لَجائی (وفات حدود 1369/771) معلم ابن قُنفُذ، که طرحی عالی از زندگی ابن بَنّا از او باقی مانده است، و محمد بن ابراهیم اَبولی (وفات، 1370/770)، و ابو البرکات بَلافِقی (1370/771)، که معلم ابن خطیب و ابن خلدون بود، و ابن نجار تِلمِسانی از شاگردان او بودند.
رنو(1) فهرستی از هشتاد و دو اثر از ابن بَنّا تنظیم کرده است. مهمترین آثار علمی او عبارتند از مدخلی بر اقلیدس؛ رساله ای در مساحتها؛ کتاب جبری که به ابو علی حسن ملیانی اهدا کرده؛ کتابی درباره برآمدن و فرونشستن ستاره ها مقارن غروب خورشید (کتاب الاَنواء)، که به خوبی کتابهای نجومی دیگرش از قبیل منهاج نیست؛ و تقویمی که احتمالاً اولین تقویمی است که شناخته شده است، و در آن واژه مَناخ [ریشه واژه اروپایی Almanac] برای اولین بار به صورت عربی خود به کار رفته است. ولی با ارزشترین آثارش تلخیص است و منهاج.
تلخیص، چنان که از نام برمی آید، خلاصه ای است از آثار از میان رفته محمد حصار ریاضیدان سده ششم یا هفتم/ دوازدهم یا سیزدهم. این کتاب را بعدها ابن قاضی (وفات، 1616/1025) به شعر خلاصه کرد و تفاسیر و شروح متعددی بر آن نوشته شده است. برجسته ترین تفسیرها یکی رفع الحجاب است از خود ابن بَنّا با حاشیه هایی از این هَیدور و دیگری از قَلَصادی غرناطه ای. این کتابها حاوی نوعی کسر است که متناظر است با کسرهای مسلسل صعودی امروزی؛ و نیز حاوی روشی تقریبی برای استخراج جذر است که کمابیش مطابقت دارد با تحویل سوم یا چهارم در بسط کسر مسلسل، و شبیه است به رابطه
  از قلصادی. امکان وجود ارتباطی بین این فرمول و فرمول خوان د اورتگا(2) بدیهی به نظر می رسد اما نحوه انتقال هنوز درست مشخص نشده است. و نیز این آثار حاوی مجموع مکعبها و مربعها مطابق دو دستور زیرین است:
نمی توان مطمئن بود که ابن بَنّا دستگاهی از علامتهای ریاضی عرضه کرده باشد.
کتاب مِنهاج الطالب لِتَعدیلِ الکواکب کتابی است بسیار عملی برای محاسبه پدیده های زودگذر نجومی، و این از برکت جدولهای منضم به آن است که بر پایه جدولهایی تنظیم شده است که ابن اسحاق تونسی برای سال 1222/619 محاسبه کرده بود. بخش نظری آن هیچ تازه ای در برندارد و گاهی روابطی نادرست بین نظریه های متضاد نشان می دهد.
رساله ای درباره نوعی اسطرلاب به نام صحیفه شکاذیه را که نوع دیگری است از «صحیفه زرقالیه» و نسخه های خطی متعددی درباره آن در کتابخانه های شمال آفریقا هست، به ابن بَنّا نسبت داده اند. مطالعه بعضی از این نسخه های خطی اختلافی را که از جنبه نظری باید بین این دو آلت نجومی باشد نشان نمی دهد.

کتابشناسی

الف) آثار اصلی

فهرست نسخه های خطی آثار ابن بَنّا در منابع زیر آمده است:
Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, II(Berlin, 1902), 255, 710; Supp. II(Leiden, 1938), 363-364; J. Vernet, '' Los manuscritos astronomicos de Ibn al-Banna, " in Actes du V IIIe Congres International d'Histoire des Sciences(1956), 297-298; and Griffini in RSO, 7(1916), 88-106.
A.marre ترجمه ای به فرانسوی از تلخیص در
5) Atti dell Accademia Pontificia de Nuovi Lincei, 17 July 1864( منتشر کرد؛ شرح قلصادی رام. ف. و پکه ترجمه کرد، و در همان مجله، 12 (3 آوریل 1859) منتشر ساخت. ورنه منهاج را تهذیب و به اسپانیایی ترجمه و در آن مطالعه کرد (Tetuan، 1951). رنو کتاب الانواء را ویراست و به فرانسه ترجمه کرد و شرحی بر آن نوشت (پاریس، 1948).

ب) منابع فرعی

زرکلی در الاعلام، چاپ دوم، یکم، 113 - 214 فهرست منابع عربی درمورد زندگی ابن بَنّا را آورده است؛ همچنین ر. ک.
H. P. J. Renaud, "Ibn al- Banna de Marrakech, sufi et mathematicien, '' in Hesperis, 25 (1938), 13-42.
(مقدمه ابن خلدون منبعی اساسی است؛ ر. ک. ترجمه انگلیسی توسط ف. روزنتال، 3 جلد (نیویورک، 1958)، فهرستها و بخصوص جلد سوم، 121، 123، 126، 137. [ترجمه فارسی، تهران، 1353، ص 216، 1009، 1010، 1022]).
اطلاعات دیگر را می توان در آثار زیر یافت:
George Sarton, Tacuinum, tapwim. With a digression on the word' Almnanac, " in Isis, 10 (1928), 490-493, and Introduction to the History of Science, II, 998-1000' H. Suter, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke(Leipzig, 1900), 162-164, 220, 227; J.A. Sanchez Perez, Biografias de matematicos arabes que Florecieron en Espana, no 44. pp, 51-54; M. Cantor, Vorlesungen ueber Geschichte der Mathematik, I(Leipzig, 1907), 805-810; Encyclopedia of Islam, II, 367; M. Steinschneider, " Rectification de quelques erreurs relatives au mathematicien Arabe Ibn al-Banna,'; in Bulletino di bibliografia e di storia delle scienze matematiche e fisiche, 10(1877), 313; and F. Woepcke, " Passages relatifs a des sommations de series de cubes,'' in Journal des mathematiques pures et appliquees, 2nd ser., 10(1865), reviwed by M. Chasles in Comptes rendus des seances de I'Academie des Sciences (27 March 1865).

پی نوشت ها :

1. H. P. J. Renaud
2. Juan de Ortega

منبع: گیلسپی، چارلز کولستون؛ (1389)، زندگینامه‌ی علمی دانشمندان اسلامی (جلد نخست)، ترجمه‌ی جمعی از مترجمان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم