ابن القُف

تولد: 15 ذیقعده 23/630 اوت 1233، کَرَک، اردن؛ وفات: 1286/685، دمشق، سوریه

پدر ابن القُف، موفق الدین یعقوب یک عرب مسیحی( و پیرو کلیسای ارتدوکس امپراطوری)بود که در عهد ایوبیان در کرک شغل دولتی مهمی داشت.این واقعیات در نسبت «مسیحی» و «کرکی» او منعکس است.هنگامی که موفق الدین به دبیری دیوان ارتقاء یافت، با خانواده اش در سَلخَد سوریه رحل اقامت افکند.موفق الدین در اینجا با ابن ابی اصیبعه(1270-1203 /668-600) طبیب و مورخ دیدار کرد و بین ایشان پیوند مودت استوار شد.همین ابن ابی اصیبعه در حق موفق الدین می گوید:«عالمی فاضل و دبیری کامل، ادیبی اریب و مورخی بی بدیل و رفیقی شفیق و محترم است».
به درخواست موفق الدین، ابن ابی اصیبعه موافقت کرد که به فرزند نوخاسته او فن طبابت بیاموزد.این معلم خصوصی بزودی از حسن قریحه و استعداد علم آموزی شاگرد تازه خویش به اعجاب آمد.به ویژه که او را شیفته مطالعه در احوال مشاهیر حکما و مایل به تأمل و تعمیق یافت.ابن ابی اصیبعه تعلیم ابن القف جوان را به مدد متون اولیه و اساسی فن طب نظیر مسائل (مدخلی بر طب)حنین بن اسحاق و فصول و تقدمه المعرفه بقراط که توسط حنین به عربی درآمده بود، آغاز کرد.ابن القف تحت تعلیم و ارشاد ابن ابی اصیبعه و با مطالعه آثار کسانی چون رازی طبقه بندی و معالجه امراض و علل و علائم آنها را فرا گرفت.
بعدها پدر ابن القف به دربار دمشق منتقل شدو خانواده اش به پایتخت سوریه نقل مکان کرد.ابن القف در دمشق به مطالعه حکمت (مابعدالطبیعه) و فلسفه و طب و طبیعیات و ریاضیات پرداخت.در همان اوان بعنوان طبیب و جراح لشکری مأمور خدمت در ارگ عَجلون در اردن شد و در آنجا چندین سال مقیم شد.چون آوازه شهرتش به اطراف و اکناف رسید به دمشق منتقل شد.در دمشق تا هنگام وفات در پنجاه و دوسالگی، به تعلیم طب و انجام کار طبابت در میان لشکریان مقیم ارگ مشغول بود.
ابن القف با وجود اشتغالات و مسوولیتهای طاقت فرسایش به عنوان طبیب و جراح لشکریان مملوک، مشهورترین معلم طب در عهد خود در سوریه و مؤلفی پرکار بود.او شرحی فلسفی بر اشارات ابن سینا و کتابی به نام المباحث در طبیعیات نوشته است که هیچیک کامل نشده و در دسترس عموم قرار نگرفته، و چه بسا هر دو مفقود شده باشد.همچنین ده کتاب و شرح و حاشیه در زمینه طب نوشته که دست کم هفت اثر از آن میان به طور کامل یا ناقص در حال حاضر موجود است.تنها اثر مهذب او کتاب العُمده است در بیست رساله در باب جراحی از لحاظ علمی و نظری.این مفصلترین کتاب عربی است که در سراسر قرون وسطی اختصاصاً به جراحی پرداخته است و از حد رساله جراحی زهراوی موسوم به التشریف فراتر رفته است.ابن القف در کتاب العمده پیوند حیاتی بین شریانها و وریدها را باز می نماید و جریان خون حیات بخش و روح حیوانی را از شریانها به وریدها توصیف می کند.این اشاره به مویرگها تقریباً چهار قرن پیش از کار مالپیگی(1) که در تحقیقاتش از میکروسکوپ استفاده می کرده، بوده است.ابن القف همچنین کارکرد دریچه های قلب و تعداد آنها و جهتی را که در آن باز و بسته می شوند، توضیح داده است.وی همچنین از همه داروگران سرزمین های اسلامی خواسته است که در طب و داروگری اوزان و مقادیر داروها را استاندارد نمایند.درخواستهای او با توجه به انحطاط فکریی که اندکی پس از آن جهان اسلامی را فراگرفت، ناشنیده ماند.
ابن القف در شرح خود بر فصول بقراط توضیحات و توصیفاتی را که پیش از او رازی بیان داشته بود، در میان آورد.بحثهای سنجیده ابن القف نمایانگر گرایشهای فلسفی و مابعدالطبیعی است، ولی این گونه مباحث، مفاهیم تازه یا مستقل پزشکی در بر ندارد.ابن القف در کتاب جامع الغرض خود که درباره جنین شناسی، رشد کودک،درمان دارویی و غذایی و حفظ الصحه و علم فراست (قیافه شناسی) است، رهیافتها و آرای اصیل مطرح می کند. از جمله در باب تکوین جنین و مراحلی که در رشد خویش طی می کند، مثلاً پیدایش یک عَلَقه کف مانند پس از گذشتن شش روز از باروری، و تکون اولیه جنین پس از روز دوازدهم نظرپردازی می نمایدو می گوید که چگونه «سر به نحو نمایانی از میان شانه ها بیرون می زند...و مغز نخستین عضو عمده ای است که شروع به رشد می کند».همچنین دستورات و راهنماییهای او در باب نحوه رفتار با نوزاد به هنگام تولد و پرستاریش پس از تولد، ارزش تاریخی عظیمی دارد.
جنگ با صلیبیان در قرن یازدهم و دوازدهم میلادی و ناآرامیهای داخلی در سوریه و عراق و مصر ارزش تازه و خطیری به علم طب و اهمیت پایداری به عاملان آن بخشیده بود.چندین پزشک، داروگر و آموزشگر طب پا به عرصه نهاده و سهم معتنابهی در حفظ شأن و فعال کردن حرفه پزشکی به خود اختصاص دادند.در همین اوان مدارس طب و بیمارستانهایی نیز تأسیس شد.
در اوج چنین عصری، ابن القف به عنوان معلم، مؤلف و اهل عمل پزشکی، نقش مهمی ایفا می کرد.یاریهای او در پیشبرد جراحی و وظایف الاعضا، همچنین مشاهدات شخصی او در جنین شناسی، محیط زیست انسانی و حفظ الصحه، او را همطراز مجوسی و زهراوی و ابن نفیس و یکی از بزرگترین طبیبان جراح عهد قرون وسطای اسلامی می سازد.
کتابنامه:
الف)آثاراصلی
تنها اثر تصحیح شده و انتشار یافته ابن القف کتاب العمده فی صناعه الجراحه(یا درست تر: عُمده الاصلاح فی عمل صناعه الجَرّاح) (حیدرآباد دکن، دائره المعارف العثمانیه، 2ج، 1937/1356)است که به صورت نسخه خطی نیز در بسیاری کتابخانه ها از جمله کتابخانه موزه بریتانیا، کتابخانه دانشگاه آمریکائی بیروت، کتابخانه و مرکز اسناد ملی مصر در قاهره، و کتابخانه ملی پاریس موجود است. کتاب دیگر ابن القف درباره بهداشت، کتاب جامع الغرض فی حفظ الصحه و دفع المرض در 60 فصل(کامل و ناقص) در مؤسسه تاریخ طب لندن wellcome Institute of the History of Medicine(WMS. Or. 116) و کتابخانه موزه بریتانیا موجود است.ترجمه لاتینی این اثر دارای این عنوان است:
Corpus optatorum de servanda Sanitate et de pellendo morbo.
شرح او بر کتاب فصول بقراط(کتاب الاصول فی شرح الفصول) و نیز شرحش بر قانون ابن سینا به صورت نسخ خطی متعدد باقی است(از جمله نگاه کنید به کتابخانه ملی و مرکز اسناد قاهره شماره های 4 و 1732 طب، و کتابخانه اسکندریه به شماره 3352j).دو کتاب دیگر او راجع به فن طبابت؛ الشافی فی الطب و زبده الطب به ترتیب در دو نسخه خطی ناقص در کتابخانه واتیکان و کتابخانه دولتی رامپور هند موجود است.دو رساله دیگرش درباره فواید اعضای بدن انسان: رساله فی منافع الاعضاء الانسانیه و درباره بهداشت؛ فی حفظ الصحه به صورت دو نسخه خطی منحصر به فرد باقی مانده است.
ب)منابع فرعی.
مطمئن ترین زندگینامه ای که از ابن القف در دست است همان است که در عیون الانباء ابن ابی اصیبعه (طبع بولاق،II (قاهره، 1882) صفحات 273-274) مندرج است.همچنین قطب الدین یونینی در ذیل مرآه الزمان ج4(حیدرآباد، 1960)صفحات 313-314 و نیز حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج2(قاهره، 1893) صفحات 88، 132 از او یاد کرده اند.زندگینامه ابن القف در عصر جدید در آثار زیر آمده است:
Antoine Barthelemy Clot, Note sur la frequence des calculs vesicaux en Egypte et sur la methode employee par les chirugiens arabes pour en faire l'extraction (Marseilles, 1830); F. Wustenfeld, Geschichte der arabische Aerzte und Naturforscher (Gottingen, 1840), 146; Lucien Leclerc, Histoire de la medecine arabe , II (Paris, 1876), 203-204; and Ernst J. Gurlt, Geschichte der chirurgie und Ihrer Ausubung, I (Berlin, 1898), 662-663.
در قرن حاضر به ابن القف توجه بیشتری مبذول شده است:
Carl Brockelmann, Geschichte der arabische Litteratur, II (Weimar, 1902; rev. with a supp., Leiden-Bril, 1937-1949),649, 899-900 respectively; E. Widemann, " Beschreibung von Schlangen bei Ibn Quff, " Beitrage 50, in Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Sozietat in Erlangen, 48 (1918), 61-64; G. Sarton, Introduction to the History of Science, II, pt. 2 (Baltimore, 1931) , 1098-1099 ; Otto Spies , " Beitrage Zur Geschichte der arabische Zahnheikunde, " in Archiv fur Geschichte der medizin und Naturwissenschaften , 46 (1962), 161-177; O. Spies and H. Muller-Butow, " Drei urologische Kapital aus der arabische Medizin, " in Sudhoffs Archiv fur Geschichte der Medizin und der Naturwissenschaften, 48 (1964), 248-259; A. Z. Iskandar, A Catalogue of Arabic Manuscripts on Medicine and Science, Wellcome Institute of the History of Medicine Library, (London, 1967), 34, 45-47, 113-114; and S. Hamarneh, "Surgical Development in Medieval Arabic Medicine, " in Viewpoints, 4 (1965) , 17; " Arabic Texts Available to Practitioners in Medieval Islam , " In Bulletin de l'Institut d'Egypte, 49 (1969), 69 ; " Medical Education and Practice in Medieval Islam, " in C. D. O'Malley , ed., The History of Medical Education (Berkeley, Calif., 1970), 92 ; and The Physician , Therapist and Surgeon Ibn al-Quff (Cairo, 1974).
همچنین نگاه کنید به
Otto Spies and Horst Mueller-Buetow, Anatomie und Chirurgie des Schaedels, insbesondere der Hals-Nasenund Ohrenkrankeiten nach Ibn al-Quff (Berlin 1971). for a more general discussion , see , Hamarneh, " Thirteenth Gentury Physician Interprets Connection Between Arteries and Veins, " in Sudhoffs Archiv fur Geschichte der Medizin und der Naturwissenschaften , 46 (1962), 17-26 ; Index of MSS on Medicine and Pharmacy in the Zahiriyah Library , Arab Academy (Damascus, 1968-1969) , 325-329 (Arabic) and 20-21 in the English text ; and "The First Recorded Appeal for Unification of Weight and Measure Standards in Arabic Medicine, " in Physis, 5 (1963), 230-248 ; and " The Physician and the Health Professions in Medieval Islam, " in Bulletin of the New York Academy of Medicine, 47 (1971), 1088-1110.
منبع: گیلسپی، چارلز کولستون؛ (1389)، زندگینامه‌ی علمی دانشمندان اسلامی (جلد نخست)، ترجمه‌ی جمعی از مترجمان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم