تومان، واژه ای مغولی با کاربرد نظامی
«تومان» وام‌واژه‌ای از زبان مغولی است، به معنی ده هزار. در تقسیمات و ترتیبات لشگری و نظامی گری به ده هزار سرباز، تومان گفته و فرمانده آن را امیر تومان می‌نامیدند، این کلمه پس از حمله مغول به عنوان واحد عددی برابر با ( 10000 ) با کاربرد لشکری و نظامی مغولی وارد ایران شد.واحد اصلی پول قاجار تومان، قران و شاهی بود. تومان واژه‌ی ترکی ایغوری است به معنی ده‌هزار که در تقسیمات لشکری هر ده‌هزار سرباز تومان و فرمانده‌ی آنها امیرتومان نامیده می‌شد.تا پیش از قاجار از این واحد پولی استفاده نمی‌شد. در دوره‌ی مغول ده‌هزار دینار را برابر تومان می‌دانستند. یک‌تومان مغول برابر صدهزار تومان امروز می باشد. تومان طلا اولین بار در زمان فتحعلی‌شاه قاجار ضرب شد.
وزن آن در 1224 قمری (1188 شمسی) یک‌مثقال و یک‌ششم مثقال بود. در سال 1298 قمری در زمان ناصرالدین‌شاه، وزن طلای تومان کاهش یافت و ارزش آن برابر ده‌قران نقره یا ده‌هزار دینار شد. اما سکه‌ای به نام دینار وجود نداشت. در سال 1308 شمسی که آحاد پول ایران تغییر کرد، تومان به معنای ده ریال شد که هنوز هم این لفظ رایج است.
در زمان فتحعلی‌شاه، سکه‌ی نقره‌ی جدید، یعنی "قران" متداول شد، که معادل یک‌دهم تومان و پنج‌عباسی یا بیست‌شاهی بود. در این زمان شاهی به صورت سکه‌ی مسی در آمده بود. بنابراین سه شکل سکه در ایران رایج بود: تومان‌های طلا، قران نقره و شاهی مسی. ولی پول رایج سکه‌های نقره بود.
پول دوره‌ی قاجار تا اوایل دوره‌ی پهلوی رایج بود. اما طلا پشتوانه‌ی پول نبود. در سال 1308 شمسی طلا پشتوانه‌ی پول شد. مسکوک نقره‌ی یک‌ریالی به نمایندگی ریال طلا در کشور رایج و قران برچیده شد؛ مسکوک نقره، نیم‌ریالی، دوریالی و پنچ‌ریالی شد.
ریال در اصل واژه‌ی اسپانیایی است و آن نام سکه‌ی نقره‌ای رایج در آن سرزمین بود که به معنی "شاهی" است. این واژه مترداف "رویال" (Royal) انگلیسی و "رگالیس" لاتین است که آن هم به معنای شاهی است و از ریشه "رکس" (Rex) یعنی شاه است.
پس از انقلاب 1357 در بهار 1358 سکه‌ی طلای ایرانی ضرب شد که به نام "بهار آزادی" که دارای همان عیار پهلوی است. مسکوکات ریال نیز در این دوره ضرب و اسکناس نیز مانند زمان پهلوی منتشر شد.
نشر اسکناس
مدیریت بانک در ایران را ایران شناسان بنام نظیر هوتم شیندلر و ژوزف رابیو بر عهده داشتند. با ابتکار رابیو بانک شاهنشاهی اقدام به چاپ اسکناس‌های کوچک کرد و هم از این راه وارد زندگی روزمره مردم شد و سود سرشاری کسب کرد. اسکناس در آغاز قرار بود با پشتوانه‌ی طلا چاپ شود، اما بعدها با پشتوانه‌ی نقره به چاپ رسید و نیز می‌بایست پشتوانه طلا برابر هفتاد درصد اسکناس‌های در گردش باشد که بعدها به رقم پنجاه درصد و پس از آن به سی درصد تبدیل شد؛ که در حقیقت هفتاد درصد اسکناس‌ها بدون پشتوانه بود، که این کار سود سرشاری برای بانک در بر داشت.واحد پول ایران دوره پهلوی (ریال- قران . تومان)
در سال 1308 شمسی به موجب قانون احاد، با کم شدن ارزش دینار و نیاز به واحد پول ساده و قوی، واحد اصلی پول ایران از دینار به ریال تبدیل گردید. هر صد دینار جدید معادل یک ریال شد و ریال واحد اصلی قرار گرفت و دینار جدید شد پول خرد کمتر از 1 ریال. اما تبدیل واحد پول قدیمی دینار و تومان قدیمی به دینار و ریال جدید برای مردم نامانوس بود و عادت قبلی مردم باقی ماند.از آنجاییکه 1 ریال جدید با 1 قران سابق برابر بود، مردم بجای ریال ، همان قران را می‌گفتند. به این ترتیب دینار که کم ارزش شده بود کنار رفت ولی ریال هم رواج کاربردی در زبان معاملات ایرانیان نیافت. در زبان مردم یک ریال (1000 دینار قدیم برابر 100 دینار جدید) را یک قِران می‌گفتند و هر ده ریال (ده قِران) را یک تومان. البته واحد پول رسمی دینار به پول خرد کمتر از یک ریال تبدیل شد و ریال قدرتمندتر جای آن را گرفت.
در واقع کوچکترین واحد پول ایران در آخر دوره قاجار،دینار بود. طبیعتا یک تومان معادل ده هزار دینار یا برابر ده قران بود. سکه اسپانیایی رئال پس از ورود به ایران با نام ریال بر مبنای وزنش، مطابق 5/117 دینار گرفته شده بود اما از آغاز دوران رضاشاه پهلوی سکه‌های ریال به جای 5/117 دینار به مبلغ 100 دینار (مطابق 1 قران) کاهش داده شدند. بنابراین قران و ریالی که از دوره پهلوی تا امروز به کار می‌بریم مقداری با مفهوم آن در دوران قاجار متفاوت است.
در سال 1308 خورشیدی به موجب قانون آحاد، پول ایران تغییر یافت و واحد پول به ریال تبدیل گردید :
یک شاهی ------------50دینار
یک محمودی (صددینار: صَنّار)------------100 دینار
یک عباسی------------ 200 دینار
یک نادری (ده‌شاهی) ------------500 دینار
یک قران قاجار------------1000 دینار
یک تومان قاجار------------10000 دینار
از 1308 به بعد:
یک ریال (واحد رسمی پول ایران)------------100 دینار
یک قران (در زبان مردم)------------100 دینار
یک تومان (در زبان مردم) ------------ 10 قران = 10 ریال = 1000 دینار
واحد پول ایران دوره جمهوری اسلامی (ریال . تومان)
در سال های اولیه پس از انقلاب اسلامی سکه های 1 و 2 و 5 ریالی وجود داشت و به کار می رفت. مردم به آنها 1 قرانی و 2 قرانی و 5 قرانی می گفتند یا طبق سنت برجای مانده از دوره قاجار که هر قران برابر هزار دینار بود می گفتند: دو زاری، پنج زاری یعنی دو هزار یا پنج هزار دیناری!اما در سال های پس از 1370 سکه های پنج ریالی (پنج قرانی / پنج زاری ) و کمتر از آن به کلی بی ارزش شد و کمترین سکه ای که توسط بانک مرکزی ضرب شد، سکه ی 10 ریالی بود و این سکه، کوچکترین سکه و پول ایرانی شد.
از آنجایی که در زبان مردم، به 10 ریالی، یک تومان گفته می شد بنابراین واحد قران ( هزار/ ازار دینار) که در 1 و 2 و 5 قرانی برجای مانده بود، از زبان مردم به کلی منسوخ شد و به تاریخ پیوست و تومان جای آن را گرفت.
منبع: tebyan.net
