ازدواج موقت و تحریم آن از سوی خلیفه ی دوم (3)

نویسنده: آیت الله سید علی حسینی میلانی

روایت تحریم ازدواج موقّت در سال فتح مکه

اینک متن روایتی را که تحریم ازدواج موقّت را در سال فتح مکه می داند، همان گونه که مسلم نیشابوری آورده، نقل می کنیم:
اسحاق بن ابراهیم، از یحیی بن آدم، از ابراهیم بن سعد، از عبدالملک بن ربیع بن سبره جهنی، از پدرش و او از جدش این گونه نقل می کند:
رسول خدا صلی الله علیه و آله در سال فتح مکه به ما امر نمودند تا ازدواج موقّت نماییم و پیش از خروج از مکه ما را از این کار نهی نمودند.(1)

روایت تحریم ازدواج موقّت در جنگ تبوک

راویان اهل سنّت این روایت را از سه تن از صحابه رسول خدا صلی ا لله علیه و آله؛ یعنی امیر مؤمنان علی بن ابی طالب علیهما السلام، جابر بن عبدالله انصاری و ابوهریره نقل می نمایند. نَوَوی این روایت را به نقل از حضرت علی علیه السلام این گونه نقل می کند:
به جز مسلم دیگران نیز از علی علیه السلام نقل می کنند که پیامبر صلی الله علیه و آله در جنگ تبوک از ازدواج موقّت نهی فرمودند. سلسله راویان حدیث مذکور به این ترتیب است: اسحاق بن راشد، از زهری، از عبدالله بن محمد بن علی و او از پدرش به نقل از حضرت علی علیه السلام.(2)
حازمی نیز این روایت را به نقل از جابر آورده است.
اما روایت نقل شده از ابوهریره را «ابن راهویه» و «ابن حبّان» - ابن حبّان نیز از طریق این راهویه- نقل کرده اند.
ابن حجر عسقلانی نیز روایت این دو راوی را نقل کرده است.(3)
با توجه به آن چه در نقد روایت جنگ تبوک بیان خواهیم کرد، در این جا از بررسی این روایت خودداری می کنیم.

روایت تحریم ازدواج موقّت در جنگ حنین

راویان اهل سنّت این روایت را از مولای ما امیر مؤمنان حضرت علی علیه السلام نقل کرده اند. نسائی این روایت را این گونه نقل می کند:
عمرو بن علی و محمّد بن بشار و محمّد بن مثّنی از عبدالوهّاب نقل می کنند که می گوید: یحیی بن سعید می گوید: مالک بن انس از ابن شهاب از عبدالله و حسن فرزندان محمّد بن علی و آنان نیز به نقل از پدرشان محمّد بن علی می گویند: علی بن ابی طالب رضی الله عنه فرمودند:
رسول خدا صلی الله علیه و آله در جنگ خیبر از ازدواج موقّت نهی کردند.
محمّد بن مثنّی می گوید: در این روایت به جای جنگ خیبر، جنگ حنین آمده است. وی می افزاید: عبدالوهّاب از کتاب خود این گونه برای ما نقل کرده است.(4)

روایت تحریم ازدواج موقّت در جنگ خیبر

راویان اهل سنّت در کتاب های صحاح و دیگر کتاب های حدیث، تحریم ازدواج موقّت در جنگ خیبر را به نقل از امیر مؤمنان علی بن ابی طالب علیهما السلام نقل می کنند. اما در متن این روایات تفاوت هایی وجود دارد. ما به آن چه بخاری و مسلم نقل کرده اند، بسنده می کنیم.
بخاری می گوید: مالک بن اسماعیل از ابن عیینه، از زهری، از حسن بن محمد بن علی و برادرش عبدالله از پدرشان نقل می کنند که علی علیه السلام به ابن عباس فرمود:
پیامبر صلی الله علیه و آله در جنگ خیبر از ازدواج موقّت و گوشت الاغ منع نمودند.(5)
مسلم نیز این روایت را با چند سند این گونه نقل می کند:

سند یکم:

یحیی بن یحیی، از مالک، از ابن شهاب، از عبدالله و حسن فرزندان محمّد بن علی، از پدرشان از علی به ابی طالب علیهما السلام نقل می کنند که حضرتش فرمود:
رسول خدا صلی الله علیه و آله در جنگ خیبر از ازدواج موقّت با زنان و خوردن گوشت الاغ منع کردند.

سند دوم:

عبدالله بن محمد بن اسماء ضبعی، از جویریه، از مالک، به همان سند پیشین نقل می کند که از علی بن ابی طالب علیهما السلام شنیده شد که به فردی می گفت: تو فراموش کار هستی؛ چرا که رسول خدا صلی الله علیه و آله ما را از ازدواج موقّت با زنان و... نهی کردند.

سند سوم:

ابوبکر بن ابی شبیه و ابن نمیر و زهیر بن حرب از ابن عیینه چنین نقل کرده اند: زهیر گفت: سفیان بن عیینه، از زهری، از حسن و عبدالله فرزندان محمد بن علی از پدرشان، از علی علیه السلام برای ما نقل کرد که حضرت علی علیه السلام فرمود:
پیامبر صلی الله علیه و آله در جنگ خیبر ما را از ازدواج موقّت با زنان و خوردن گوشت الاغ نهی نمودند.

سند چهارم:

محمد بن عبدالله بن نمیر، از پدرش، از عبیدالله، از ابن شهاب، از حسن و عبدالله فرزندان محمد بن علی، از پدرشان، از علی بن ابی طالب علیهما السلام چنین نقل می کنند:
روزی ایشان با خبر شدند که ابن عباس به جواز ازدواج موقّت معتقد است، از این رو به ابن عباس گفتند: ای پسر عباس! درنگ کن که رسول خدا صلی الله علیه و آله در نبرد خیبر از این کار و نیز از خوردن گوشت الاغ نهی فرمودند.

سند پنجم:

ابوالطاهر و حرملة بن یحیی از ابن وهب، از یونس، از ابن شهاب، از حسن و عبدالله فرزندان محمد بن علی، از پدرشان نقل می کنند که فردی شنیده که علی بن ابی طالب علیهما السلام به ابن عباس می گوید:
رسول خدا صلی الله علیه و آله در نبرد خیبر از ازدواج موقّت با زنان و از خوردن گوشت الاغ نهی فرمودند.(6)

نقدهای مشترک

همه این روایت ها با چند نقد مشترک رو به رو هستند؛ به طوری که این ایرادها بیان گر باطل بودن این احادیث هستند، گر چه سند این احادیث صحیح باشد.
اینک به اختصار این نقدهای مشترک را ذکر می کنیم؛ سپس حدیث تحریم ازدواج موقّت در فتح مکه را به دلیل ادّعای شهرت آن، نقد خواهیم کرد. آن گاه حدیث تحریم ازدواج موقّت در نبرد خیبر را نیز به تفصیل بررسی و نقد خواهیم کرد؛ زیرا این روایت از امیر مؤمنان علی علیه السلام مشهور شده و در صحیح بخاری و مسلم نیز آمده است!!
دلیل گزینش دو حدیث مربوط به تحریم ازدواج موقّت در نبرد حنین و تبوک از میان احادیث دیگر و نیز دلیل بررسی این دو روایت این است که راویان اهل سنّت این حدیث را از امیر مؤمنان علی علیه السلام نقل کرده اند.
نخستین نقد درباره این احادیث، تعارض آن ها با یک دیگر است که برخی از آن ها، برخی دیگر را تکذیب می کنند؛ امری که باعث سردرگمی عالمان اهل سنّت شده و راهکارهای ایشان با یک دیگر در تناقض هستند.(7)
از این رو برخی به ناچار گفته اند: ازدواج موقّت در آغاز حلال بود، سپس حرام شد، آن گاه بار دیگر حلال گردید. اما این عمل برای بار دوم حرام اعلام شد؛ تا جایی که مسلم در صحیح خود بخشی را به همین موضوع، اختصاص داده و بابی را با این عنوان «باب نکاح متعه و تبیین مباح بودن آن و نسخ شدن این حکم و نیز حلال شدن آن پس از نسخ و سرانجام حرام شدن متعه تا روز قیامت» برای یکی از بخش های کتاب خود برگزیده است.(8)
اما این روایات متناقض به این جا ختم نمی شود و برخی هم چون قرطبی این تحریم و حلال شدن را تا هفت مرتبه ذکر کرده اند.(9)
البته ابن قیّم می گوید: ممکن نیست برای دو مرتبه در شریعت اسلام نسخ رخ دهد، چه برسد به بیشتر از دو مرتبه؟!
از سوی دیگر، ابن قیّم حرام شدن ازدواج موقّت را در سال فتح مکه می داند. او می گوید: اگر حرام شدن ازدواج موقّت در جنگ خیبر بود، لازمه این امر، نسخ شدن دوباره این حکم است و این مسئله هرگز در شریعت اسلام رخ نداده و رخ نخواهد داد.(10)
هم چنین این دیدگاه ها متن گفته عمر را تکذیب می کنند؛ چرا که وی گفت: «دو متعه در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله حلال و رایج بوده و من آن ها را منع می کنم...»
عمر در این جمله که صحت سند آن ثابت است، اذعان می نماید که خود، آن چه را که در زمان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله حلال بوده، حرام کرده است.
نقد دیگر که آن یاران پیامبر (چه پیش از دوران خلافت عمر، چه در زمان خلافت او و چه بعد از آن) به حلال بودن ازدواج موقّت و حرام شدن آن توسط عمر گواهی داده اند و برخی نیز گفته اند: اگر اقدام عمر به تحریم ازدواج موقّت نبود، جز فرد بدبخت، زنا نمی کرد.

بررسی و نقد تحریم در فتح مکه

اکنون به بررسی و نقد حدیث فتح مکه می پردازیم. از سخنان ابن قیّم نادرستی این روایت روشن شد. وی می گوید: این حدیث را عبدالملک بن ربیع بن سیره از پدرش از جدش روایت می کند.
ابن معین به راوی این حدیث ایراد گرفته و بخاری حدیث او را در صحیح خود نقل نکرده است.
ما در این جا به شرح حال راوی حدیث که توسط ابن حجر عسقلانی روایت شده، اکتفا می کنیم. متن عبارت او به این شرح است:
ابوخیثمه می گوید: از یحیی بن معین در مورد احادیث عبدالملک بن ربیع که از پدرش و جدش نقل می کند، سؤال شد.
ابن معین گفت: این روایت ها ضعیف هستند.
ابن جوزی نیز از ابن معین این گونه حکایت می کند که او گفت: عبدالملک از نظر نقل روایت فردی ضعیف است.
ابوالحسن بن قطان می گوید: عدالت او ثابت نشده است. هر چند مسلم از وی روایت نقل می کند، اما باز نمی توان به روایات وی استناد کرد. مسلم تنها یک حدیث از او در مورد ازدواج موقّت نقل می کند، البته مؤلف، این نکته را یادآوری کرده است.(11)

بررسی و نقد تحریم در جنگ حنین

این روایت را نسائی از امیر مؤمنان علی علیه السلام نقل می کند که ما به هنگام بررسی روایاتی که از آن حضرت در این باره نقل شده، به این حدیث خواهیم پرداخت. به همین دلیل از بررسی آن، در این جا خودداری می کنیم.
گذشته از این باید توجه داشت که خود اهل سنّت و راویان آن ها از ربیع بن سبره نقل می کنند که تحریم ازدواج موقّت در حجّة الوداع صورت پذیرفته است.
ابوداوود این گونه آورده است:
مسدد بن مسرهد، از عبدالوارث، از اسماعیل بن امیّه نقل می کند که زهری می گوید: ما در حضور عمر بن عبدالعزیز بودیم. بحث از ازدواج موقّت با زنان به میان آمد، شخصی به نام ربیع بن سبره بن عمر بن عبدالعزیز گفت: گواهی می دهم که پدرم گفت: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در حجّه الوداع از ازدواج موقّت نهی نمود.(12)

بررسی و نقد تحریم در جنگ تبوک

حدیث جنگ تبوک را که از حضرت امیر مؤمنان علی علیه السلام نقل می کنند، در جای خود بررسی خواهیم کرد. گذشته از این روایت، ابن حجر عسقلانی به صراحت می گوید: آن چه از جابر بن عبدالله انصاری نقل شده، پذیرفته نیست؛ زیرا از طریق ابن کثیر نقل شده و او نیز مورد اعتماد نیست و فرد متروکی است.(13)
ابن حجر در کتاب تهذیب التهذیب ضمن اشاره به نام دو راوی به نام عبّاد می نویسد: عبّاد بن کثیر ثقفی بصری و عبّاد بن کثیر رملی فلسطینی، هر دو قابل اعتماد نیستند و افراد متروکی هستند. آنان روایات ساختگی نقل می نمایند و دروغ گو هستند.
ابوحاتم نیز در شرح حال عبّاد بن کثیر رملی فلسطینی می گوید: گمان می کردم که وی از هم نام خودش بهتر است، ولی متوجه شدم که با او فرقی ندارد و روایات وی نیز ضعیف است.(14)
گویا جعل کننده حدیث، به این دلیل حدیث را جعل کرده تا با احادیث صحیح و ثابتی که بیان گر مباح بودن حکم ازدواج موقّت تا آخرین لحظه ی عمر پیامبر صلی الله علیه و آله است، تعارض پیدا کند. همان گونه که احادیث فراوانی وضع کرده اند که ابن عباس از این عقیده برگشت. در آینده به این مسئله اشاره خواهیم کرد.
هم چنین در آینده روشن خواهد شد که این افراد روایات ساختگی در این باره را به حضرت علی علیه السلام نیز نسبت داده اند.
یکی از روایات از ابوهریره نقل شده است. ابن حجر عسقلانی می گوید: حدیث ابوهریره نیز خالی از بحث نیست؛ چراکه او حدیث را از مؤمّل بن اسماعیل از عکرمه بن عمار نقل می کند و در شخصیّت هر دو فرد جای حرف و حدیث است.(15)

بررسی و نقد تحریم در جنگ خیبر

مهم ترین روایات در این مسئله، روایاتی هستند که از زبان امیر مؤمنان علی علیه السلام وضع کرده اند... چراکه آن حضرت از مهم ترین مخالفان این تحریم بود... کسانی که در دل هایشان حبّ پاداش و چاپلوسی به حاکمان و فرمانروایان سلطه گر پرورش یافته بود....برای دشمنی با علی علیه السلام تمام سعی وتلاش خود را کردند و به همین دلیل احادیث ساختگی را به آن حضرت نسبت دادند.
احادیث ساختگی که از زبان آن حضرت نقل شده، هم دیگر را تکذیب می کنند و متناقض هستند؛ زیرا افراد بسیاری در پی نسبت دادن احادیث دروغ به آن حضرت بوده اند. این نیز یکی از نشانه های والای حقانیت است.
این احادیث ساختگی را به نقل از نوه های ایشان از فرزندش محمّد بن حنفیه آورده اند... ولی به نقل از فرزندان امام حسن و امام حسین علیهما السلام نقل و جعل نکرده اند؛ زیرا آنان به خوبی می دانند که این وصله ها به آنان نمی چسبد.
دروغ گویان به دروغ از آن حضرت نقل می کنند که وقتی شنید ابن عباس به جواز ازدواج موقّت حکم داده، او را به تندی مورد خطاب قرار داد... .
چه بسا اگر تعارضی در احادیث ساختگی به وجود نمی آمد ممکن بود که حقایق حتی بر خواص هم پوشیده بماند، تا چه رسد به عوام مردم.

پی‌نوشت‌ها:

1- صحیح مسلم: 3/ 196، کتاب نکاح، باب «نکاح متعه»، ذیل حدیث 1406.
2- المنهاج، شرح صحیح مسلم: 9/ 154.
3- فتح الباری: 9/ 210و 211.
4- السنن الکبری، نسائی: 6/ 436، کتاب نکاح؛ تحریم المتعه، حدیث 3367.
5- صحیح بخاری: 5/ 1966، کتاب نکاح باب «نهی رسول الله صلی الله علیه و آله عن نکاح المتعه»، حدیث 4825.
6- صحیح مسلم: 3/ 198- 199، کتاب نکاح، باب نکاح المتعه، حدیث 14097 و پس از آن.
7- برای آگاهی بیشتر، ر. ک: المنهاج، نووی: 155/91، فتح الباری، ابن حجر: 9/ 212.
8- صحیح مسلم: 3/ 192.
9- تفسیر قرطبی: 5/ 131.
10- زاد المعاد فی هدی خیر العباد: 2/ 183.
11- تهذیب التهذیب: 6/ 345.
12- سنن ابوداوود: 2/ 92، کتاب نکاح، باب فی نکاح المتعه، حدیث 2072.
13- فتح الباری: 9/ 211.
14- تهذیب التهذیب: 5/ 92- 90.
15- فتح الباری: 9/ 211، برای آگاهی بیشتر درباره شرح حال این دو راوی به کتاب تهذیب التهذیب: 10/ 339 و 340 و 7/ 226 و 277 مراجعه شود.

منبع مقاله: حسینی میلانی، علی؛ (1390)، تحریم دو حکم حلال: بررسی و نقد حکم تحریم متعه حج و ازدواج موقّت، قم: الحقایق، چاپ دوم.