افلاطون تیولی

(شکوفایی: بارسلون، نیمه اول قرن ششم/ دوازدهم)

افلاطونی تیولی(1) به لاتینی: پلاتو تیبورتینوس را که احتمالاً ایتالیایی بوده است، تنها از طریق آثارش می شناسیم. دست کم بخشی از این آثار در میانه سالهای 1132 تا 1146 میلادی در بارسلون پدید آمده است. وی یکی از نخستین دانشمندان محققی بود که در شبه جزیره ایبری همت به ترجمه آثار یونانی که به زبان عربی و عبری حفظ و تکمیل شده بود، و نیز ترجمه آثاری که مستقیماً به این دو زبان نوشته شده بود، گماشت و دنیای لاتینی زبان غرب را با این آثار آشنا ساخت. افلاطون تیولی نخستین ویراستار بطلمیوس به زبان لاتین بود و همچنین اکثر رسالات مهم عبری را درباره هندسه به لاتین برگرداند. نام او با ترجمه آثار عربی و عبری به لاتینی- و یا بهتر بگوییم با ویرایش و تهذیب ترجمه هایی که وی با همکاری ریاضیدان ذی فنون یهودی، ابراهیم برحیه هنسی (صاحب الشرطه) به انجام رساند- قرین است. مشکل بتوان گفت ترجمه هایی که به او و یا به هر دوی آنها نسبت داده می شود تا چه حد مدیون دانش علمی و زبانی افلاطون است، اینقدر هست که این ترجمه ها که از مشکلترین ترجمه های موجود است به وضوح و دقت به لاتینی برگردانده شده اند. افلاطون تیولی در پیشگفتاری که بردو ترجمه خود نوشته است می گوید که وی به گزینش علاقمند بوده است: بتانی را بر بطلمیوس ترجیح می داده، چرا که بتانی سخن به درازا نمی گفته؛ و ابن صَفّار را برتر از بسیاری از نویسندگان اسطرلاب می دانسته، چون آثار او علمی تر و قابل اعتمادتر است. او با یوحنا پسر داود، یکی دیگر از مترجمان متون علمی عربی به لاتین، دوستی نزدیک داشته و ترجمه رساله ای در باب اسطرلاب را به وی تقدیم کرده است. در نیمه قرن سیزدهم میلادی، مؤلف کتاب مجموعه فلسفی (2)، که به غلط وی را روبرت گروستست(3) می دانند، از افلاطون یاد می کند و وی را ریاضیدان بزرگ مسیحی می خواند. تأثیر و نفوذ او به عنوان مترجم و ویراستار از این حقیقت آشکار می شود که لئوناردو فیبوناتچی و آلبرتوس ماگنوس (آلبرتوس کبیر) از ترجمه ها و تحریرهای او استفاده می کردند، و اینکه نسخ خطی بسیاری از ترجمه های او هنوز موجود است و آثار او در قرن پانزدهم و شانزدهم میلادی بارها به چاپ رسیده است.
چهار ترجمه واقعاً علمی دو ترجمه ریاضی و دو ترجمه نجوم که هم نسخ خطی و هم متن چاپی آنها نام افلاطون را به تنهایی یا همراه با ابراهیم برحیه برخوددارند، عبارتند از:
1. Liber Embadorum («کتاب اماکن»یا «هندسه عملی») اثر صاحب الشرطه. اشتاین اشنایدر را همان حبورها مشی حا و هاتش بورت(4) اثر ابراهیم برحیه می داند که در 1145 میلادی از عبری به لاتینی ترجمه شد(در تمام نسخ خطی معادل هجری این تاریخ به جای 540، به اشتباه 510 ذکر شده است). از این ترجمه دست کم پنج نسخه خطی موجود است.
2. Spherica («کره ها» یا «الاُکَر») اثر ثاوذوسیوس بیثینیانی (تئودوسیوس بیثو نیایی) ترجمه از متن یونانی-عربی حنین بن اسحاق یا قسطابن لوقا به لاتین. از این ترجمه یازده نسخه خطی و چهارچوب موجود است.
3. الزیج بتانی. تحت عنوان De Motu Stellarum («درباره حرکت ستارگان») به لاتینی ترجمه شده. ده نسخه خطی و دو چاپ آن در دست است.
4. De usu astrolabii(«فی عمل الاَصطُرلاب») اثر ابوالقاسم مَسلَمَه (ابن صفار) در سه نسخه خطی. م. کلاگت(5) بر مبنای دلایل متقاعد کننده زبانشناسی ( و با توجه به جای این متن در سه نسخه موجود) ثابت کرده است که افلاطون تیولی مترجم «تربیع دایره» یا «اندازه گیری دایره» ارشمیدس از عربی به لاتینی است.
ترجمه از عربی هفت اثر دیگر (پنج اثر علم احکام نجوم، یک اثر هندسی و یک اثر طبی (که مفقود شده) نیز به افلاطون تیولی نسبت داده شده که در نسخه های خطی آنها نام ابراهیم برحیه گاهی ذکر شده و گاهی ذکر نگردیده است:
1. Quadri partitum(«کتاب الاربعة») اثر بطلمیوس، در 1138 ترجمه شده و نه نسخه خطی و پنج چاپ آن در دست است.
2. Ludicia Almansoris(«احکام منصوری») که همان Centum Propositiones ( یا Capitula Stellarum) اثر المنصور و یا هدیه شده به المنصور (اثر رازی؟) است که در سال 1136 به لاتینی ترجمه شده است. بیش از 40 نسخه خطی و ده دوازده متن چاپی آن در دست است.
3. De electionibus horarum («استخراج الساعات») اثر علی بن احمد عِمرانی ترجمه شده در 1133 یا 1134. هجده نسخه خطی آن در دست است.
4. De nativitatibus یا De iudiciis nativitotum (« احکام الموالید») اثر ابوعلی خیاط. ترجمه شده در سال 1136. نه نسخه خطی آن در دست است.
5. De revolutionibus nativitatum(«تحویل الموالید») اثر ابوبکر حسن بن خَصیب که یک نسخه آن در دست است.
6. Questiones geomantice ( یا Liber Arenalis scientie ) «اثر Alfakini پسر Abizarch» یا «پسر ابراهیم» که احتمالاً در 1135 ترجمه شده و دو چاپ و یک نسخه خطی آن (که ظاهراً از روی نسخه چاپی نوشته شده؟) موجود است.
7. De pulsibus et urinis («درباره نبض و بول»)، اثر «Aeneas» (حنین بن اسحاق؟)، مفقود شده.
ترجمه ای از کتاب مجهول المؤلف شرح Tabula Samargdica (لوح زمرد) که تنها یک نسخه خطی آن در دست است و ویراستاران اخیر آثار افلاطون تیولی به دلایلی آن را به وی نسبت می دهند.
ترجمه کتاب هندسه ابراهیم برحیه هم در شکل و هم محتوای کتاب هندسه عملی لئوناردو فیبوناتچی تأثیر عمده داشته است. این ترجمه بویژه نخستین اثری است که حل حل معادلات را وارد دنیای ریاضیات اروپای قرون وسطی کرد و همراه با کتاب اُکَرتئودوسیوس زمینه رشد و گسترش مثلثات را فراهم آورد. ترجمه افلاطون تیولی از زیج بتانی، در 1819 هنوز مبنای مطالعات مفصل دلامبر از این اثر بود.
کتابشناسی :
الف) آثار اصلی چاپهای متن آثاری که در این مقاله ذکر شده عبارتند از:
Abraham bar Hiyya, Liber embadorum, M. Curtze, ed. , in Urkunden zur Geschichte der Mathematik im Mittelalter und der Renaissance, I, which is vol. XII of Abhandlungen zur Geschichte der Mathematischen Wissenschaften (Leipzig, 1902), 10-182,
همراه با ترجمه آلمانی در صفحه مقابل، کتاب الاکر ثاوذوسیوس:
Theodosius of Bithynia, Spherica (Venice, 1518; Vienna, 1529; Messina, 1558);
البتانی، الزیج الصابی De motu Stellarum(نورمبرگ، 1537؛ بولونیا، 1645)هر دو چاپ همراه با اضافات و تعلیقات رگیومونتانوس؛
Archimedes, In quadratum circuli, Marshall Clagett, ed. , in "The De mensura circuli," in Osiris, 10 (1952), 599-605, and in Clagett's Archimedes in the Middle Ages, I (Madison, Wis. , 1964), 20-26,
با ترجمه انگلیسی در صفحه مقابل، همچنین نگاه کنید به صفحات 691-708 که در آن فهرست گزیده ای از اصطلاحات هندسی این ترجمه آمده است؛
Ptolemy, Quadripartitum (Venice, 1484, 1493; Basel, 1551); Iudicia Almansoris (Venice, 1484, 1492; Basel, 1533; Ulm, 1641, 1647); al-Imrani, De electionibus horarum, partly edited by J. M. Millas-Vallicrosa in Las traducciones orientales. . . (see below), 328-339; Questiones geomantice (Verona, 1687, 1705); and Commentary on the Tabula Smaragadica, R. Steele and D. W. Singer, eds. , in Proceedings of the Royal Society of Medicine, Hist. sec. , 21 (1928), 41-57.
کتابهای زیر هنوز به چاپ نرسیده است:
De usu astrolabii, De iudiciis nativitatum, De revolutionibus nativitatum, and De pulsibus et urinis.
فهرست کامل نسخ خطی ترجمه های منسوب به افلاطون تیولی هنوز فراهم نشده، ولی ذکر بسیاری از آنها را می توان در کتاب زیر دید:
L. Thorndike and P. Kibre, A Catalog of Incipits of Mediaeval Scientific Works in Latin, rev. ed. (Cambridge, Mass. , 1963), see index. col. 1889.
ب) منابع فرعی. چهار تحقیق اساسی درباره افلاطون تیولی عبارتند از:
F. J. Carmody, Arabic Astronomical and Astrological Sciences in Latin Translation: A Critical Bibliography (Berkeley-Los Angeles, 1956), see index, 192; C. H. Haskins, Studies in the History of Mediaeval Science (Cambridge, Mass. , 1927), 9-11; G. Sarton, Introduction to the History of Science, II, pt. 1 (Baltimore, 1931), 177-179; and M. Steinschneider, Die Europaischen Ubersetzungen aus dem Arabischen bis Mittle des 17ten Jahrhunderts (1904-1905 ; repr. Graz, 1956), 62-66
علاوه بر آن در مقدمه هایی که بر چاپهای جدید آثار افلاطون تیولی نوشته شده، اغلب اطلاعات مفیدی آمده است. همچنین در آثار زیر:
B. Boncompagni, "Delle versioni fatte de Platone Tiburtino," in Atti dell" Accademia pontificia dei Nuovi Lincei, 4 (1851), 249-286; J. A. von Braunmuhl, Vorlesungen uber die Geschichte der Trigonometrie, I (Leipzig, 1900), 48-50; C. H. Haskins, " The Translations of Hugo Sanctallensis," in Romanic Review, 2 (1911), 2, a note on the date of the Liber embadorum; J. M. Millas-Vallicrosa, Assaig d'historia de les idees fisiques i mathematiques a la Catalunya medieval, I (Barcelona, 1931), 29 ff. , on the De usu astrolabii; Las traducciones orientales en los manuscritos de la Biblioteca catedral de Toledo (Madrid, 1942); and Estudios sobre historia de la ciencia espanola (Barcelona, 1949), 219 ff. , "La obra enciclopedica de Abraham bar Hiyya";
نلینو متن عربی زیج بتانی را همراه باترجمه لاتینی آن چاپ کرده است با این مشخصات:
Opus astronomicum (De motu stellarum), I (Milan, 1903), 1-1 vi; M. Steinschneider, "Abraham Judaeus: Savasorda und Ibn Esra. . . ," in Zeitschrift fur Mathematik , 12 (1867),
درباره رابطه میان افلاطون تیولی و ابراهیم برحیه و تحقیق در مؤلف «احکام منصوری» و استخراج الساعات عمرانی نگاه کنید به کتاب:
L. Thorndike, A History of Magic and Experimental Science, II (London, 1923), pp. 82-83;
و مقدمه Ver Eecke بر ترجمه فرانسه کتاب اکرثاوذوسیوس (بروژ، 1926؛ تجدید چاپ، پاریس، 1959)، صفحات xxxv-xli که از چاپهای لاتینی و استفاده ای که از آنها شده، و نیز از رگیومونتانوس سخن گفته است.
منبع مقاله :
گیلسپی، چارلز کولستون؛ (1389)، زندگینامه‌ی علمی دانشمندان اسلامی (جلد نخست)، ترجمه‌ی جمعی از مترجمان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم