مشورت در سیاست

ضرورت مشورت از دیدگاه محقّق سبزواری

سبزواری بدون این که تعریف دقیقی از مشورت و مشاورت بدهد، وارد بحث ضرورت مشورت شده است. به نظر وی ضرورت مشورت از این جا ناشی می شود که برای یک فرد امکان دسترسی به تمامی جوانب یک مسأله وجود ندارد. از سوی دیگر، شرع نیز دستور به مشورت داده است. سبزواری در این زمینه آیات و روایاتی را آورده است که به برخی از آنها اشاره می کنیم.
خداوند خطاب به پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است:
و شاورهم فی الأمر فإذا عزمت فتوکّل علی الله؛(1) مشاورت کن با یاران خود، پس هرگاه عزیمت بر امری کردی، پس توکل کن بر خدا.
سبزواری توضیح نداده است که آیا طبق آیه ی فوق پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) باید طبق نظر اکثریت مشورت دهندگان عمل کند یا این که در پایان خود هر تصمیمی ولو مخالف نظر اکثریت هم می تواند بگیرد. می دانیم که در این مورد میان مفسران اختلاف نظر است.
از حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده که فرمود:
مَن أعجب برأیه ضلَّ و مَن استغنی بعقله ذلّ؛(2) هر کس غرّه به رأی خود شد، گمراه شد و هر کس مستغنی به عقل خود شد و از عقل دیگری کمک نگرفت ذلیل شد.
از حضرت علی (علیه السّلام) نیز نقل شده که می فرمود:
لاتستبدّ برأیک، فمن استبدّ برأیه هلک؛(3) مستبد به رأی خود مباش که هر کس مستبد به رأی خود شد هلاک گردید.
درباره ی محدودیت عقل آدمی سبزواری می گوید:
بباید دانست که عقل آدمی به همه چیز محیط نمی تواند باشد، هر چند شخصی صاحب فکر عمیق و تجارب بسیار بوده باشد. بسیار می شود که از راهی غافل می شود و اندیشه او به آن چیزی که مصلحت در آن است نمی رسد.(4)
با توجه به ادله ای که سبزواری آورده است، روشن می شود که وی مشورت کردن را ضروری می داند، به طوری که اگر زبان کتاب وی فقهی می بود، می گفت: « مشورت واجب است»؛ اما در این که آیا عمل به نظر مشورت دهندگان هم واجب و ضروری است یا نه، سبزواری سکوت کرده است. اما برداشت ما از سخن وی- که بخش هایی از آن نقل خواهد شد- این است که باید به نظری عمل شود که مصلحت در آن است و عقل و نقل پیروی از آن را واجب می دانند؛ به عبارت دیگر، وی اعتقاد دارد که با مشورت، واقع کشف می شود و بنابراین باید طبق آن عمل کرد. سبزواری می نویسد:
هرگاه [پادشاه ] با جمعی مشاورت نماید و عقل ها و فکرهای ایشان را با عقل و فکر خود منضم سازد و در رأی هر یک تأمّل و تفکر بسیار به جا آورد، لامحاله طریق صواب ظاهر و معلوم خواهد گشت، چه عقل های بسیار چون با یک عقل ضم شوند. نور روشنی عقل بیشتر خواهد شد و در آن چه تدبیر کند ندامتی نخواهد بود.(5)
می بینیم که وی از کلمه «لامحاله» استفاده کرده است، یعنی حتماً حقیقت و راه صواب از طریق مشورت با عاقلان روشن می شود؛ اما ملاحظات سیاسی - که طبق نص صریح سبزواری بر زبان وی حاکم است- مانع از تصریح به وجوب اطاعت از نظر اکثریت مشاوران شده است. این سخن را از مطالب بعدی نیز استنباط می شود.

فواید مشورت

1- اطلاع بر منهج صواب و طریق مصلحت؛
2- احاطه و اطلاع بر وجوه تدبیرات و تجارب گروه های مختلف؛
3- حصول مودّت و محبت در قلوب رؤسا و زعما و اعیان سپاه و غیرهم؛ زیرا وقتی پادشاه با امرا و خواص خود مشاورت نماید، الف و انس ایشان بیشتر می شود؛
4- «آرای خواص و امرا هرگاه با پادشاه در امری موافق باشد و مصلحت کار را در وجهی معیّن دانند، سعی و اهتمام ایشان در آن کار بیشتر خواهد بود و در اتمام آن امر جدّ زیاده خواهند کرد»؛(6)
5- اطلاع بر اندازه ی عقل و میزان تجربه و دانش هر یک از نزدیکان ظاهر می شود؛
6- دشمنان چون دانستند که پادشاه در مهمات، شرایط تفکر و تدّبر و استشاره به جا می آورد، اعتقاد و اعتماد ایشان بر عقل و خرد پادشاه زیاد می شود؛
7- چون خواص ببینند که پادشاه در امور با ایشان مشورت می کند، در تحقیق و تفتیش امور و اطلاع بر مخفیات و شناخت تجربه های مختلف، سعی بیشتر خواهند کرد و بدین وسیله اطلاع بر چیزهای مخفی و خصوصیات اوضاع و احوال دوست و دشمن بیشتر حاصل خواهد شد.

چگونگی مشورت

برخی از شرایط به مشاوران مربوط می شود و برخی دیگر به شیوه ی مشورت گرفتن. در کلام سبزواری این دو با هم آمده اند و ما نیز بر همین سیاق آن دو را با هم توضیح می دهیم.

شرایط مشاوران

1- در هر کار با اهل وقوف( متخصصان) آن کار مشورت نمایند مثال های سبزواری مؤید این مطلب است، «مثلاً اگر مشاورت در امور حرب و صلح و سرانجام لشکر باشد باید که مستشار کسی باشد که بر قواعد و قوانین حروب اطلاع داشته باشد و کمیت و کیفیت لشکر خود و لشکر بیگانه را داند»؛
2- باید که مستشار صاحب رأی و عقل صحیح باشد؛
3- روزگار دیده و محنت کشیده و با تجربه باشد؛
4- فرد اکمل در رشته خود باشد. این ویژگی با جایگاهی که سبزواری برای «اعلم» در هر دانشی قائل است تطابق دارد؛
5- پرهیز از مشورت با افراد جاهل، دشمن، حسود، ریاکننده، ترسو و تابعان هوا و هوس.(7)
سبزواری در هر مورد از این بند به احادیثی از ائمه(علیهم السّلام) استناد کرده است؛
6- مشاوران پادشاه نباید منحصر در گروه یا جمع به خصوصی باشند، بلکه هر کس که از عقل و تجربه و تدبیر و جودت رأی برخوردار باشد، باید مورد مشورت قرار گیرد گر چه در شهرهای دور از مرکز باشند.

شیوه مشورت

1-«باید که با اهل مشورت با یکان یکان در خلوت و تنهایی مشورت نماید و حجت هر یک را بر آن چه رأی او تقاضا کند طلب نماید و در آن با او مناظره کند».
سبزواری در تأیید شیوه ی مذکور به سیره ی یونانیان و فارسیان استناد کرده است؛
2-« بهترآن است که پادشاه خود را در نظر اهل مشورت مخلّی بالطبع بازنماید» تا اهل مشورت واقعاً نظر خود را بگویند و نه آن چه پادشاه تمایل دارد، آنان بگویند؛
3- در صورت مصلحت، بهتر است که پس از مشورت در خلوت و به صورت یکان یکان، پادشاه همه را یک جا جمع کند و مسأله را در اجتماع آنان نیز به بحث بگذارد، تا هر یک رأی خود بگویند و استدلال های خود ذکر کنند و با همدیگر در حضور پادشاه مناظره کنند؛
4- مناسب تر آن است که پس از طی همه مراحل فوق، پادشاه جمع اهل مشورت را مأمور سازد تا بدون حضور او نیز جلسه تشکیل دهند و مطلب مورد نظر را به بحث بگذارند و بدون اطلاع افراد جلسه، فردی را مأمور کند تا مذاکرات را بنویسد و به استحضار او برساند؛
5- لازم است پادشاه فرصت تفکر و تدبر به اهل مشورت بدهد و پس از آن نظر آنان را جویا شود.

پی نوشت ها :

1- آل عمران(3) آیه 159.
2- ابوالفتح کراجکی، کنزالفوائد، ج1، ص 200.
3-شرح غرر الحکم، ج6، ص 10311.
4و5- روضه، قسم دوم، باب چهارم، فصل اوّل.
6- همان.
7-همان.

منبع مقاله :
لک زایی، نجف، (1380)، اندیشه سیاسی محقّق سبزواری، قم: انتشارات بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه ی علمیه ی قم)، چاپ اول